| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка * ачух хьун гл., 1) вуч кIевнавай, агалнавай затI ахъа хьун; 2) куьч. са куьн ятIани мана тайин хьун; 3) вуж-вуч хъсан патахъ дегиш хьун. Ачух хьанай, акурла ам, Шикилчи сефил. А. Къ. Къван. Ачух хьана Тамам зи гьал, Адан гьуьрмет заз акунай. А. Б. Духтур. За, иштягь ачух хьун патал, чиг аламаз кьве маргъ агудда. Б. Гь. Заз эвера. * ачух чин [къабагъ] сущ.; гьуьрмет аваз кьабулун. ХьайитIа ачух къабагъ, - затIни герек туш. Е. Э. Герек туш. * ачух чин [къабагъ] сущ.; рахазвайдаз гьуьрмет авунин лишан яз чин чIур тавун. ХьайитIа ачух къабагъ, - затIни герек туш. Е. Э. Герек туш. * гуьгьуьл( ар) ~ хьун, иштагь ~ хьун. АЧУХ 2 рах., нар. чуьнуьх тавуна. - На ви метлеб заз лагь ачух, -Гъавурда тур, кьей регъуьхбан. С. С. Регъуьхбан. АЧУХ 3 ачухун глаголдин эмирдин форма. Кил. АЧУХУН. АЧУХАРУН || АЧУХУН гл., ни-куь вуч -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ачухар авун || ачух авун, ачухар тавун || ачух тавун, ачухар тахвун || ачух тахвун, ачухар хъийимир || ачух хъийимир 1) кIевнавай, агалнавай затI ахъаюн. Чи чIехи тир юлдашари Ачухна чаз вар и муькъуьн. С. С. Куьреда цIийи муьгъ. СиратI муькъуьн ачухда вар Сив хвейила, я мусурман. X. Къ. Сивер техуьзвайбуруз. Заз зегьем я. Пенжер ачух, герек я михьи гьава. Ф. Н. Зегьемвал. 2) куьч., са куьн ятIани манадин гъавурда тун. Ничида, ада чаз мад вуч авун теклифдатIа, вуч ачухардатIа, - килигда чун... Къ. М. Хайи чилин таватар. Шаиррин везифа - чи поэзиядихъ авай тербияламишунин метлеб мадни зурбаз ачухаруникай, ада халкьдиз къуллугъ авун къвердавай виниз хкажуникай ибарат я. А. А. Лезгийрин поэзия вилик тухунин бязи месэлайрикай. Абу Сайд аль-Хадриди пайгъамбардин гафар рикIел хкизва: "Дишегьлидин патавай хтана, адан сир ачухзавай итимди Аллагьдин вилик лап еке гунагь кар ийизва". Диндикай суьгьбетар || Самур, 1994, № 3. Ина (Са имаратдин сир || Газ. "Эдебият ва инжесенет", 1983, 18-ноябрь - А. Г.) бязи малуматар ачухардайлани чIуруз къалурунриз рехъ гузва. М. М. Чун «гъвечIи» халкь туш. Вакъиф кис хьана. Са ара гана, ахпа ада рахун давамна: - АкI хьайила за ваз сифте кьилелай ачухин... М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. * дерт ~, рикI ~. АЧУХВАЛ сущ.; -или, -иле вири чир жедайвал, тайин жедайвал. # гьавадин ~, хатIарин ~. Синонимар: ахъавал, ашкаравал. Антоним: кIевивал. * рикIин ~, чинин~. АЧУХВИЛЕЛДИ нар. ачухвал аваз. Синоним: ахъадаказ, ачухдаказ, ачухдиз, ашкарадаказ, тайиндаказ, тайиндиз. Антоним: кIевидаказ. АЧУХДАКАЗ нар. ачух яз, кIев тавуна. Рахай къучагъар вири зегьметчи элдин вилик ачухдаказ рахана... Къ. М. Хайи чилин таватар. Синонимар: ахъадаказ, ачухвилелди, ачухдиз, ашкарадаказ, тайиндаказ, тайиндиз. Антоним: кIевидаказ. АЧУХДИЗ нар. 1) ахъа тир гьалда. Гьакъикъат чуьнуьх тавуна, рикIе авай фикир тирвал. Нагагь хвейтIа сад-садалай артухдиз, Чай, шекер гуз, гьам зар-зиба алукIиз, Рахач абур сад-садавди ачухдиз... Е. Э. Кьве паб. Уьлкве тирвал физва дяве сурарихъ галаз, Гуьмбетрихъни, шикилрихъни тIварарихъ галаз. Физва дяве жаваб хгуз тежердахъ галаз, Писвал ийиз писвилиз гъил текъвердахъ галаз. ( КичIерхьанар! Кар ачухдиз ийиз тежербур! Чпихъ намус, я юкъуз, я йифиз тежербур1). А. Къ. Шиирдин гуьмбет. 2) куьч. чуьнуьх тавуна. Вид багьна я. За лугьун ваз ачухдиз. И. Гь. Саяд. 3) гъавурда акьадайвал. Сес хкажна, ачухдиз лугьуз жеда хьи, туьхкIуьриз тежезвай чIурувилер, нагьакьанвилер Эвелни-эвел уьлкведин иесивал ийиз алакь тавунилай аслу я. И. Мурадов. Къайдасузвиликай къанун хьайила || ЛГ, 2000, 2. III. Синонимар: ахъаз, ахъадаказ, ашкарадаказ. Антоним: кIевиз. АЧУХУН кил. АЧУХАРУН АЧI сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара; вацIун, кIамун къерехда ва я маса чкайра ханвай чилерин ара. Ви сесера цIун мецерин ван ава, Къаяйринни, ачIаринни аранрин. А. Къ. Дидедин чIал. АШ фарс, туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара кьетIен шартIаралди ргай дуьгуьдик, чIахарик ягълу, як, хурма кутуна гьазурай хуьрек. Дустариз на аш ганава. Е. Э. КIани ярдиз. Гьар хемисдиз кIан жеди аш, Киткид адан руфуник каш... С. С. Инсафсуз къавум. Аш недай устIар я Тамам, Ийиз гьерекат и фекьи. С. С. Эгьли Гьидаят я фекьи. Гзаф нез хьайила, ашни цуру яз аквада. А. А. Къубудиз яд къвезва. Хъел кваз къецел экъечIна, Гьарай гана ашпаздиз: - Вуна авур ашдивай ЗатIни хьанач а касдиз. 3. Р., Б. С. Шарвили. Мейланан мехъерик фейи Сейфуллагьдиз, амайбурухъ галаз санал, чIахарин аш гъанай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синоним: плов || пилав рах. * аш акурла галтугдайди, хаш акурла катдайди мисал тIуьн патал дин маса гудайди, тIуьнал гзаф рикI алайди. * аш авун гл., аш гьазурун. Вун аш ийиз гатIуналди, Мухакай дуьгуь жедайд туш. С. С. Ахмакьвал пис четин тIал я. * ашдин кьил сущ.; аш хуьрек нез къапуниз акъудайла адан винелай вегьедай ширинлухар. И вахтунда ашпазри Суфра вилик экIяна. Агъуяр квай ашдин кьил Игътиятдив ахъайна. 3. Р., Б. С. Шарвили. Синоним: къара. * дуьгуьдин ~, чIахарин ~. АШАРАТ кил ГЬАШАРАТ. АШЕР || ГЬАШЕР прил. къизмиш, ашкъи крарал, ашнавилел рикI алай. # ~ паб, ~ итим. Гьич са затI жеч ихьтин ашер. С. С. Кьве кIвачел къекъведай лам. Идалай гъашер лам чаз хьайиди тушир!.. Йикь лагьана гьаятдиз хкведачир хьи! Р. Гь. Шагь Абасакай риваятар. АШЕРВАЛ || ГЬАШеРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къизмишвал, ашнавилел рикI алай гьал. Вучиз... Ашервилин ийизвай лукI, Авач, лугьуз, са затIни пак? А. Къ. Зи хъен йифен дакIарда. Ашервили инсандин кIвал чIурда. Р. АШКАР кил. АШКАРА. АШКАРА 1 фарс, ктаб, прил. 1) виридаз малум, тайин, чидай, гьакъикъи. Хуьз гайи сир дуьзда хьана, ашкара. Е. Э. Эминни адан яр. Лежбер юлдашарин уьлчи Амач хьи ашкара, юлдаш. С. С. Я кьван карвансара... Са халкьдихъ вичин вири гъавурда акьадай чIалалди кхьин, басма, газет, ктаб лазим тирди гила вирибуруз ашкара я. са чIалаз вичиз килигай сесер авайди я. Гь. Гь. Лезги чIалан нугъатрикайни гьарфарикай са кьве гаф. ЧIехи Албаниядин тIвар хвенвай Алпан хуьре ассимиляциядин гелер лап ашкара жезва. М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) чинебавал авачир. АватIа дуствилин гьуьрмет, Захъди ашкара яз кIан я. Е. Э. КIан я. * ашкара авун гл., ни низ вуч ахъаюн, масадаз (масадбуруз) лугьун. Чи арада авай маса инсандин рикIиз зи дерт вуна ашкар имир, яр. Е. Э. Яр. Абуру [цеквери - А. Г.] духтурривайни лугьуз тежедай кIвалахар ашкара ийида. А. Сайд. Цекверин кIунтI Синонимар: малум авун, раиж авун. * ашкара хьун гл., низ вуч виридаз малум хьун, чинебавал амукь тавун. Синонимар: малум хьун, раиж хьун. АШКАРА 2 нар. виридаз малум яз, чинебавал авачиз.... бязи шиирра... "гьар инсандиз жуван дердер ашкара къалуз жедач ", лугьуз... шикаят ийизвай... М. М. Гь. ЧIехи шаир. АШКЪ нугъ. || АШКЪИ араб, туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) са нин ятIани нихъ ва я квехъ ятIани авай гьевес. Ашкъи гьавалу я, - ваз къарар авач. Е. Э. Билбил. КIанивилин ашкъиди дерт кьуруриз, рикIи гьанихь гадарзавай гьавадиз. И. И. Муьгьуьббат. 2) муьгьуьббат, кIанивал. Ви ашкъидал за пияла хъвана, яр. Е. Э. Багьалу яр. Ашкъидин дерт я хьи зегьмет. Е. Э. Гуьзел Тамум. [Шихрагьим] Килиг, дуст! Зи вири яшайиш, шадвал, лугьуз хъуьруьн, кIанивал, ашкъи - вири Саядперидилай аслу тир. С. С., С. М. СтIал Саяд. Гьикьван вуна авуртIани зулумар, "Ашкъ", Ашкъ" лугьуз за дуьньяда твада ван М. М. АкI жемир хьи. Ашкъидин рехъ алатна фад, Муьзеффераз кьуна на гьад. Муьгьуьббатдив агатна мад, Вав рахадай мез жеда жал? М. М. Жеда жал? * ашкъи хьун гл., са кар авунал гьавалу хьун. Гагь ийиз на дяве саваш, Жеда ваз ашкъи, Дагъустан. С. С. Жезамач эхиз, Дагъустан. [ЦIарухва]. Калхуздиз ашкъи аваз кхъенвайбуруз пакамахъ чна кьилдин собранидиз эверда. Гь. Гь. Колхоз. АШКЪИДАЛДИ нар. ашкъи аваз, рикI алаз. [Пери]. Ашкъидалди хьайитIани кIандач заз куь калхузар. Гь. Гь. Колхоз. Ислягьвилин договордал халкьари Къул чIугвада ашкъидалди вирида. X. Т. Ислягьвал чи дамах я. Концерт куьтягь хьайила, кIватI хьанвайбуру гзаф ашкъидалди Султановаз мадни сегьнедиз эвер хъувунай... А. Р. Мани арадал атун. Ада ( X. Хаметовади - А. Г.) уьмуьрдикай ва кIанивиликай ашкъидалди ва гуьрчегдиз кхьизва. М. Ж. "Ша хуьн пакдиз чи Эминан чIал чна". Сатирикди, юмористди дустариз Ашкъидалди кIелна цIийи рассказар... Ж. Кьведра кIелай рассказар. Синонимар: ашкъидивди. Антоним: гужуналди. АШКЪИДИВДИ нар. РикI алаз. Ашкъидивди ийиз на къал, акваз-такваз ви мал, жамал... С. С. Эй бенде, вахъ... Трактордик ван кутуна Секнеди, Башламишна ашкъидивди шад кIвалах. Ш-Э. М. Трактористка Секне. Ашкъидивди хъуьредай шад, Муьгьуьббатдин цIиг я Эмма. С. Эмма. Синоним: ашкъидалди. Антоним: гужуналди АШКЪИЛАМИШУН гл., -да, -на; -из, -зава; -0|| -а, -ин, -рай, -мир ашкъиламиш тавун, ашкъиламиш тахвун, ашкъиламиш хъийимир гьевес кутун, гьевесламишун. Балугъар акъатуни ашкъиламишнавай ветегадин руководствами атана югъди рабочийрик тади кутаз гьуьлуьн кьере жедай. С. М. Маяк Саимат. Гь. Гьажибегова гьайиф чIугуналди къейдзава: "Маса халкьари милли литература вилик фин ашкъиламишзавай чIавуз чи лезгийрин чIехи пай интеллигентри, къаншар яз, и касдиз манийвалзава. Д. Агьмедов. Хкахь тийир гъед || ЛГ, 2000, 18. V. АШКЪИЛУ прил. ашкъи авай, гьевес авай. # ~ шаир, ~ зегьметчи. Ам ( С. Сулейман. - А. Г.) вири крарин активный иштаракчи ва ашкъилу женгчи хьана. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. ТIебиатди ваз ганва гуьзелвал Къарсурдай жегьил ашкъилу рикIер. Ш. Къ. ТIебиатди ваз ганва. Съезддай хтайдалай гуьгъуьниз Саиматакай партиядин съезддин материалар халкьдив агакьардай ашкъилу пропагандист хьанва. С. М. Маяк Саимат. * ашкъилу авун гл., ни-куь вуж куьч. ашкъи авай гьалдиз гъун, ашкъи авайди хьурун. Сулейманан шиирри фронтда чи аскерар, далу пата рабочияр ва колхозчияр Ватандин рекье чанар эцигунал ашкъилу ийиз, абуру мадни уьткемвал кутаз хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. АШКЪИЛУВАЛ сущ., или, -иле ашкъилу тир гьал. И кардал газетдин вири работникрин гуьгьуьллувал, кьарувал, ашкъилувал лугьуз тежер кьван екеди тир. Г. Ханов. Абадлувални агьваллувал патал АШКЪИЛУВИЛЕЛДИ нар. ашкъилу яз, ашкъилу гьалда аваз. Синонимар: ашкъилудаказ, гьевеслувилелди, гьевеслудаказ. Антоним: кагьулдаказ. АШКЪИЛУДАКАЗ нар., ашкъилу яз, гьевес аваз. Райондин медениятдин ва вири мярекатра ашкъилудаказ иштаракиз, халкьдин рикI шадарзавай къуй квез чандин сагъвал, яратмишунин рекье мадни чIехи агалкьунар хьурай. ЛГ, 2001, 4. X. Синоним: гьевеслудаказ. Антоним: кагьулдаказ. АШНА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) дуст, хъсан таниш. Эй, зи ашна гьажи Тагьир, Види вуч шел-хвал хьана? Е. Э. Вирт квахьайдаз. 2) адахли, кIани кас. Мубаракрай ваз ви ашна, Ваз маса яр хьана, гуьзел. Е. Э. Ваз маса яр хьана, гуьзел. Зун авай гьалдикай хабар авачиз Севдуьгуьм яр, ашна гъафил язава. Е. Э. Ярдиз Я дуст чидайд туш, я ашна, И зулумдиз вучин чна? С. С. ЦIаяр атайла. 3) вичиз паб ва я гъуьл аваз ашервал ийиз нин патав физватIа, гьам. ГьакI ашнадал жемир ви вил, Чир хьухь, гъуьлуькай хкатда. С. С. Къуьлуькай хкатда. Ингье, жемятар, гъуьл аваз, ашна кьурди! Паж хана, ам чIехи ийизвайди! Ай гурбагур! А. А. Пад хьайи рагъ. Ашна авай папан гъиляй Гъуьл акъатна, аламат. С. Аламат. Артухлама ашнади совхоздин багъларай дашмишна дакIаррив кьван ичерай ацIанвай еке кIвал, дегьлиз акваз кичIела,.. вун илифарначир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. АШНАБАЗ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ашервилел рикI алайди. АШНАБАЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ашнабаз гьал, некягьдик квачир дишегьлидинни эркекдин арада жедай папанни гъуьлуьн хьтин араяр. Ашнабазвилиз таб гайи, Анжах са пуд паб гъайи, гьар папаз кьве-кьве аял хьайи... Хва вай дидедин. И. Гь. Алиментщик кьейила. * ашнабазвал авун гл., ни ашнабазвал кьиле тухун. Ам вичиз атун тавурла, алчахдин хци мад са теклиф авуна: ада дишегьлидиз ашнабазвал авун теклифна кьван. «Захъ кIани кьван пул ава. Вун заз къведачтIа, ша чна ашнабазвилер ийин, чинеба кар я, кьена фидай дуьнья я», - лагьана кьван. Къ. М. Хайи чилин таватар. АШПАЗ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са идарада, карханада, шад ва пашман мярекатда недай хуьрекар гьазурдайди.. # цIийи ~, тежрибалу ~, жегьил ~; ~ар гьазурдай курсор. Наши ашпазд авур хуьрек ГьикIда бес пехир хьайитIа? С. С. Гьуьруьят хъсан я. Хъел кваз къецел экъечIна Гьарай гана ашпаздиз: - Вуна авур ашдивай ЗатIни хьанач а касдиз. 3. Р., Б. С. Шарвили. Аяз Буба экъечIна Лацу аба юзуриз -Ашпазарни эгечIна Сувар суфра гьазуриз. А. Ал. ЦIийи йис. И вахтунда ашпазри Суфра вилик экIяна. Агъуяр квай ашдин кьил Игьтиятдив ахьайна. 3. Р., Б. С. Шарвили. Сад - бухгалтер, муькуьд - кассир, Ашпаз жезни руш фирай! С. Вуж фирай. Синоним: тIапIахъан. АШПАЗВАЛ сущ.; -или, -иле ашпаз тир гьал, тIапIахъанвал. Гаврош Бакуда са нафтIадин буругъда ачарчи тир, Зуьгьредини гьана столовойда ашпазвиле кIвалахзавай. Я. Къафаров. "Зазни чидач" * ашпазвал авун ни ашпаз яз кIвалахун. Хам чилер къарагъариз Къазахстандий фейила, за са вацра ашпазвал авунай. Р. АШТЕРХАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалин чIехи къуш, уьндуьшка. # - какайрал ацукьарун, ~ кьун; аштерхандин як квай хинкIар авун. АШУКЬ 1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичи ва я масадбуру туькIуьрай шиирар чуьнгуьрдихъ ва я тардихъ галаз манияр хьиз лугьудайди. СтIал Сулейман Дагъустандин халкьдин шаир хьиз лезги халкьдал ашукь, халкьдин ашукьни я. Б. С. Халкьдин ашукь, руьгьдин шаир. ЧIехи ашукь, чаз хуш пара, Гзаф я вун кIан, Сулейман. И. И. С. Сулейман. Къачу кван саз. Вуна, ашукь, ван къачу! X. X. Лал свас. АШУКЬ 2 прил. 1) масадахъ кIанивал, муьгьуьббат авай. Кая хьи зи рикI вал ашукь... Е. Э. КIан я. 2) чуьнгуьрдал, тардал манияр ядай. Гьавиляй ашукь Саида авайвилиз лянет, кур байкъуш гъанай. Б. Гь. Заз эвера. Ашукь Уьзден ферли бала, Лезги халкьдиз пара ала, Адан неве Гьажибала, Зун эрчIи гъил кьаз атанва! С. Загьидат. * ашукь хьун гл., вуж нел-квел 1) муьгьуьббатдин гьиссери кьун АквазватIани вун ашукь хьун зал, Вучиз ятIани жезвач зун чIалахъ. Ш. Къ. ТIебиатди ваз ганва гуьзелвал. Ашукь я зун ви гьа чIулав вилерал. С. Часият.... адет яз, чеб-чпел ашукь тир рушни гада къуьн-къуьневаз рахаз-рахаз булахдал фидай ва элкъвена хуьр аквадай чкадал кьван санал хкведай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2); кIанивилин, гьуьрметдин гьиссер хьун. КьепIинал хьиз, зи чил, зун вал ашукь я, - Ина гьар са цуькведал зи рикI ала, А. С. Зун зи хуьрел ашукь хьанвай бенде Я. Ш. Къ. Сагърай, уьмуьр. Шихнесир муаллимдин хесетрин кьилин лишанрикай сад къанихвилелди Уьмуьрдал ашукь хьун тир. А. Къ. Шихнесиран шииррин тар. Гьар къуз пайиз халкьдиз илми, Вал * ашукь яз ава вири, Фирдавусда хьуй ваз ери, Я шейхерин шейх, Мегьамед. X. Къ. Шейхерин шейх. Синоним: кIан хьун. * ашукьал машукь хьун зар., гл., муьгьуббатдин гьиссер аваз хьун. И иер акунар авай, хъсан къиметар аваз кIелзавай Дагъларал классда авай рушар вири Ашукьал-машукь тир. А. М. Киф атIайди. АШУКЬАРУН гл., ни-куь, нел-квел, -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ашукьар тавун, ашукьар тахвун, ашукьар хъийимир кIанивилин гьиссер арадиз къведайвал авун. Ашукьарна лацу-лацу цуькверал Эвел чешне тир пакадин бегьердин. И. Гь. Художникди янава ам гуьрчегдиз. АШУКЬБУР ашукь прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. АШУКЬДИ. АШУКЬВАЛ 1 сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера масадахъ кIанивал. Ашукьвилиз мягъкем Я Эсли Керем. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. АШУКЬВАЛ 2 сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера манияр лугьун пеше тирвал. * ашукьвал авун гл., ни манияр лугьун пеше яз кьун. АШУКЬДИ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура ашукь хьанвайди. АШХАНА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хуьрек недай чка. ГьикI ятIани Москвада ашханада ацукьнавайла, тунвай зи кьил акуна, са шумудра, заз чап-чап килигиз, зун зекдай гьисабнай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: столовая. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
