| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КЬ [кьа] сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра; лезги алфавитдин цIуругуд лагьай гьарф. <кь> - кIалханда арадиз къвезвай ачух тушир абруптив сес-фонема. Лезги чIала гафарин сифте кьиле, юкьва ва эхирда гьалтда; кьал, кьам, акьада, акьул, ракь, накь ва мсб. КЬАБУЛУН 1 гл.; -да, -на; -из, зава; -а, -ин, -рай, -мир; кьабул авун, кьабул тавун, кьабул тахвун, кьабул хъийимир 1) ни вуж кIвализ атайди къаршиламишун. Чун кумадик фейилахъди, Пара гьуьрметдал къабулнай: Лугьуз мугьманар хвашгелди Са-сада чи гъилер къунай. А. Ф. Эм-Тэ-Эс. Председателди хушвилелди кьабулна рушавай жузун-качузун авуна. 3. Э. Рамзият. - КIвализ рикIинай атайди эркекятIа, эркекри кьабулда, дишегьли ятIа, дишегьлийри... Къ. М. Дагъларин дерин рин булахар. Ада чи юлдашар чIехи гьуьрметдалди кьабулна... М. М. Лезги тIвар алатIа. Магьмуд хуьруьнвийри мукъаятдиз кьабулна. 3. Гь. Бубадин кIвал. Жуван патав атай гьар са кас гьуьрметдивди кьабулна, гьуьрметдивди рекье хтуна кIанда. Б. Гь. Я «эхь» лугьумир, я «ваъ». КIвалин иеси мугьманар кьабулун патал хъсандиз гьазур жедай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) ни-куь вуч гьакъикъатдив, дуьзвилив кьазвайди яз гьисабун. Гьич къабулич кесибдин гаф, ТагайтIа ришвет, судуяр. С. С. Судуяр. Ваз писди хьана зи рикIи кьабулдач. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Бубадилай амай варюх маса гана пул жибинда тун адан намусди кьабулзавачир... 3. Гь. Бубадин кIвал. 3) ни вуч аннамишун. Гъавурда авачирбуру Гьасан Гьафсатан чIехи велед яз гьисабзавай ва ам имамдин хва хьиз кьабулзавай. И. Гь. КьетIен малумат. Чи гьакимрин кьайдаяр пак къанунар хьиз кьабулзавайвиляй чун гьа икI чIар текъвез ава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 4) жуванди яз кьун. Мад вуч лугьун за ваз, Актив, Дидедин чIал кьабулдачир. Дидед гайи нек ваз гьайиф, ЧидайтIа, вун икI рахачир. Н. Ш. Гьайиф. Кьин кьазва за, лап къизилдин синидаллаз гъана зи вилик академиквилин шагъадатнама эцигайтIани, за ам кьабулдач, заз ам герек туш, за, гъелбетда, чухсагъул лугьудай... Р. Гь. Чун чаз килигайла. 5) ни-куь вуж-вуч лап мукьвавиле, багъривиле кьун. # стхавилё ~, вахвиле ~. 6) ни вуж са гьихьтин ятIани пешекарвилиз тайинарун. # устIарвилиз ~, рабочивилиз ~, студентвилиз ~, заводдиз ~, университетдиз ~. 7) ни вуч нивай кIелзавайбуруз авай чирвилерин дережа тестикьардай форма кьилиз акъудун. # зачёт ~, экзамен ~. 8) ни вуж; къуллугъчиди са гьихьтин ятIани месэла гваз атайдахъ галаз сугьбет ийиз разивал гун. # директорди ученикар вичин кабинетда ~, ректорди студентар спортклубда ~; гьар юкъууз ~, гьафтеда садра ~. * къарар кьабулун, серенжем(ар) кьабулун. * кьабул авун гл., ни вуч 1) гьакъикъатдив, дуьзвилив кьадайди яз гьисабун. ЧIугваз тамир на зав и агь, Кьабул мийир на и гунагь. ЧизавачтIа ваз зи темягъ, Вун гъавурда гьат, гуьзел яр. С. С. Регъуьхбан. Кесибди гайитIа акьул, Гьич садани ийич кьабул. Пул хьайила, кицIин гурцIул Межлисдин итим тушни бес. А. Гь. Кесибди гайитIа акьул. 2) гузвай, ракъурай са вуч ятIани жуваз къачун, жуванди яз гьисабун. Дустари дустуниз хийир дуьа авуртIа, кьабул ( и)йида. Е. Э. Дустариз. Ийизва за тIалаб, минет, Вуна кьабул ая, гьелбет... Е. Э. КIан я. Вуна садра и халичаяр кьабул тавурбурун итимриз са насигьат ая, амайбурукни кичI акатрай. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. КЬАБУЛУН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра 1) са куьн ятIани къурулушдик кутун. Шидибега, вич девлетлу хьуниз килигна, колхоздиз кулакар кьабулуниз рехъ гана, абурукай вичиз кьилдин дестеяр туькIуьрна ва вич колхоздин председателвиле хкягъиз туна. А. Ф. Газет. 2) са вуч ятIани тIалабиз ва я меслят ийиз къуллугъчидин патав атайдахъ галаз жедай рафтарвал. Сифте кьве йисуз Пирмурадова вичин кабинетда кьабулун идара авуначир. Р. КЬАВАЛАР т-б, сущ., гзафв. кь.; -ри, -ра мехъерик квай музыкантар. Садани буюрмиш тавуна, кьавалри кьуьлдай макьам яна... Гь. Къ. Четин бахт. Квез кьуьл ийиз кIан хьайила, Зуьрнеяр гвай къавалриз лагь. С. М. ЦицIигъ-наме. ЦицIигърин кьавалар тир Фейзуллагь, Гьажимет ва Мухьалид ЧIатI лекъвел мехъерик фида. С. М. ЦицIигъ-наме. Синоним: музыкантар. КЬАВАЛЧИ сущ. -ди, -да; гз. -яр, -йри, -йра. музыка ягьзавайди. Макьамар язава, манияр лугьузва къавалчийри. - ЛГ, 1992,27. Х. КЬАГЬАР кил. КЪАГЬАР. КЬАДАР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) затIар, лишанар алцумиз, гьисабиз хьунин дережа. М. Багъирова Азербайжандиз регьбервал авур йисара республикада авай кьадардал тIимил халкьар, гьакIни лезгияр ассимиляция авунин макьсад вичин вилик эцигна... И туькьуьл сиясатдин нетижада лезгийрин кьадар тIимил хьанва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. - А чIавуз гьакъи бегьердиз килигна ваъ, цайи гектаррин къадардиз килигна гузвай. Б. Гь. Заз эвера. Эгер куьне хуьрекдиз кьел кьадардилай артух вегьенватIа, адаз яд хъиягъиз тади къачумир, 23 картуф вегьена, 10-15 декьикьада ргада. Картуфри кьел чпиз къачуда. Хийирлу меслятар. || ЛГ, 2000, 30. III. 2) размер. И къакьан буйдин, туьквенра авай гьич са пенжекни юрфариз кьадар тежедай кас хайи дагъларал акI ашукь хьанва хьи, ам гьич са патакъерехдиз фидач. 3. Гь. Лезгийрин риваят. 3) кьисмет ИкI ажайиб иер акун ви кьадар я, дугъриси. Е. Э. Дугъриси. Кьадарар я, кьисметар я; ваз кIан хьуналди уьмуьрдин камар дегишариз жедач, абурухъ чпин ериш ава. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. * кьадар [кьадар-кьисмет] авачир <кьван> нар. гзаф. Сад я лап Фитнедин устIар, Ягьисаб авач, я кьадар... С. С. Фекьи. Чан хва, вуна зун айибмир, заз зи уьмуьрда инсанрай кьадарсуз пис крар акуна, авамвили, мичIивили авур къадар-гьисаб авачир кьван зурба мусибатдин крар авунва, - лагьана Алимегьамеда кьил ягъурна. А. Ф. Бубадин веси. Ильяса начальникдиз кIандай кIвалах авун ва са гъвечIиди хьайитIани адан тапшуругъ кьилиз акъудун бахтлувал яз гьисабзавай, Гьаниз килигна ам къе кьадар авачир кьван шад тир. А. Р. ПIинияр. Кьадар авачир кьван суалри сада-сад чуькъвез зи кьиле сада-сад дегишарзава, заз гъавурда акьаз, кьил акъудиз, кхьиз, жуван рикIе авай кьванбур кагъаздал эцигиз кIанзава, амма зун са куьнинни гъавурда акьазвач. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Къе зун кьадар авачир шад я. ЛГ, 1992, 15.II. * кьадар авун гл., низ вуч 1) гьикьван, шумуд герек ятIа, гьакьванди арадиз гъун. Чаз кьве далдам герекзавай. Герек кьадар авуна. Р. 2) размер жедайвал туькIуьрун. Заз гъвечIизвай туфлияр кьадар хъувуна. Р. * кьадар-кьисмет сущ. уьмуьр, яшайиш. Драмада куьгъне девирда дагъви дишегьлидин кьадар-кьисмет гъихьтинди тиртIа, драматургиядин гафуналди къалурзава. ЛГ, 2000, 28. XII. * кьадардилай <артух> нар. лап гзаф. Адан юлдаш лагьайтIа, яргъи, кьурай чин алай, кьадардилай артух кьакьан, яхун кас я. А. Р. Кьве чин. Ильяс къе кьадардилай шад тир ва ам вичин гъилик галайбурухъ галаз гзаф хушдиз рахазвай. А. Р. ПIинияр. Синонимар: кьадар авачир кьван, тум-кьил авачир кьван, и кьил а кьил авачир кьван, чил цав ацIай кьван.. * кьадар-кьисмет сад авун гл., ни нихъ галаз эвленмиш хьун. Вичин кьадар-кьисмет ада са магьледай тир миресдин хва Шерифахъ галаз сад авуна. Жегьил хизанда сифте аял-руш хьана. К. К. КIел Ибрагьим дидедин. * кьадар-кьисмет хьун гл. кьиле авай фикир гьакъикъатдиз элкъуьн. - Элдин сивер( а) твамир на чи тIварар, Белки, хъсан хьайитIа кьисмет кьадар... Б. Э. Серминазахъ галаз суьгьбет. Нагагъ хьайитIа кьадар хьана несибвал, Жеч адавай я кар, кIвалах, кесиб. Е. Э. Кьве паб. * кьадардин числительнияр граммат., сущ. гьисабдайла кьадар къалурдай гафар ( сад, кьвед, пуд ва мсб). Кьадардин числительнияр числителънийрин лап кар алай жуьре я; абур чIала маса числительнийрилай гзаф ишлемишда, амай числительнияр кьабурун дибрикай арадиз къведа. Р. Гьайдаров. Лезги чIал. КЬАДАРСУЗ 1 туьрк, прил. вини дережадин. Чан хва, вуна зун айибмир, заз зи уьмуьрда инсанрай кьадарсуз пис крар акуна..., - лагъана Алимегьамеда кьил югъурна. А. Ф. Бубадин веси. Адаз шал кьадарсуз гуьрчег са руш акъвазнавайди акуна. 3. Р. ЦIийи ханлух. Муаллимвиликай далда кьуна, кьадарсуз шит тегьердиз элкъвенвай мехъеррик кьведай шабашра вил тунай. Т. А. Мехъер куьтягь жедалди. Гьар садаз, вичи хъумур тупар ягъиз, са ни ятIани гьунарар къалурна кIанзава. Кьадарсуз вижесуз амалар акатунни гьа гьахьтинбурун бегьерар я. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз КЬАДАРСУЗ 2 нар. кьадардиз гзаф. Халкьаризни кьадарсуз гьайиф хьана. Чи рикIерни лап тIар я лагь фекьидиз. А. Гь. Фекьидиз. Авамвал я кьадарсуз жув къизмишун, Пад жеда вун, халкь амукьда гьамиша... X. X. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Шарвили - халкьдин чIехи мурад тир. Адан чIехивал ва къиметлувал акьван кьадарсуз тир хьи, игитдин къамат гьамга хьтин чигедин дуру стIал хьиз чи девирдив кьван атана агакьна. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. КЬАДАРСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кьадарсуз тир гьал. КЬАЗ кьун глаголдин мурадвилин форма. Кил. КЬУН. КЬАК сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гьаяяр, бедендин паяр кукра недай азар. Сулейманан нерик къак китканай. Р. КЬАКЬ 1 сущ.;, -уни, -уна; -ар, -ри, -ра чуьлда жедай, цацар алай, элкъвей кIерец хьтин затI. Акурдаз акуна кьуьзуьвилин дад: ГалкIида кьакьар хьиз вахъ виш азар, тIал. И Ш. Кьудар. КЬАКЬ 2 сущ. -уни, -уна; -ар, -ри, -ра нерин хиле жедай чиркедин кIус, кьуранвай чирк. КЬАКЬА || КЬАКЬАН 1 прил. цавун терефдихъ адетдилай артухан яргъи. # ~ буй, ~ дагъ, ~ жегьил, ~ итим, ~ руш, ~ тепе, ~ син. Кьакьан пелел къайи Кап эхцигиз таххьай... Кьариб вай! Ф. Гъурбатда кьейидаз. Акьахна са кьакьан тарциз Бегьер гудай ичин, билбил. С. С. Билбил. Зи суьгьбет эхиримжидакай я. Кьакьан буйдин, дагъ хьтин лезги тир. М. М. Чаз къагьриманар кIанда. И чIавуз адаз кьакьан хилерикай садал, зулалай тарал аламукьна, къаю тухванвай. гила рагъ акьуна, дакIуна, яд кIвахьзавай са чIахма акуна. Ф. Б. Ях лезгидин мах. Силибир яйлахдин кьакьа синел туьш хьанвай варз, шегьердиз килигунивай вил ацIун тийизвай рехъди физвай мугьман хьиз, Шагьдагъдин кьулухъ хъфена. Я. Ш. Дидедин рикI.... Рахаз-рахаз ам кьакьан кIвалерин далдадик акатна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * кьакьан бегьер урус [высокий урожай], сущ. кьадардиз ва еридиз хъсан бегьер. Арандин чилерал а вахтара магьсулрин лап кьакьан бегьерар битмишарзавай. М. Ж. "... Фу гайиди я гьамиша". Сир туш хьи, тарахъ-чилихь рикI гваз гелкъвейла, абуру гьакI кьакьан бегьерни гуда. ЛГ, 1992, 27. IV. * кьакьан хьун гл., вуж-вуч кьакьан гьалдиз атун. Бязи чкайрилай кьакьан хьана хкаж хьанвай дагъдин тепейри ва шим квай чархари, вацран экуьнин вилик пад кьуна, дуьзен тIулариз серинхьен гузвай. А. Ф. Лянет. Антоним: аскIан хьун. КЬАКЬАН 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра. 1) чиливай цавун тереф, кьакьан чка, вине авай чка. Зун ви муква нуькIверин сад, На чирна заз кьакьанрин дад. Ви къужахдиз хкведа мад, Атайла зи вяде, КцIир. С. К. КцIар. Кетин дагъ, Яру дагъ, такабурлу Шалбуздин, Шагь дагъдин кукIушар акурла, ви рикI, руьгь къудгада - гьанрал лув гуз, гьа кьакьандай дуьньядиз вил вегьез кIан жеда. Ш. Шихмурадов. Шагь ва Шалбуз дагъларин ценерив. 2) куьч. вини дережа. Ахцегьви лежбер Пирметан хва Нурмегьамед тарихъидин кеспидин рекьел гьикI акъатна? Адаз лап кьакьандиз хкаж: жедай... такьат ни ганай. К., 1991, 19. I. Азадвилин пайдах мадни Лап кьакьанра ахкIурна. Гь. Ярг. Генералдиз салам. Синоним: гьуьндуьр. КЬАКЬАНАРУН гл., каузатив, ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; кьакьан авун, кьакьан тавун, кьакьан тахвун, кьакьан хъийимир кьакьан тир лишандиз, дережадиз, терефдиз гъун. Хизан сагъ хьайиди, вунани айван акьван кьакьанарнава хьи, вун аквазвани мегер? Т. А. Мешебиги. Антоним: аскIанарун. КЬАКЬАНБУР 1 кьакьан прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Адан аялар вири кьакьанбур тир. Е. Антоним: аскIанбур. КЬАКЬАНБУР 2 кьакьанбур прилагательнидикай хьанвай существительное. Буйдал туькIуьзвай са затIни авачтIани, ам кьакьанбурал пехил тир. Б. Гь. Заз эвера Антоним: аскIанбур. КЬАКЬАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) кьакьан тир гьал, дережа. «Лекьрен лувар» кьве мертебадин кьакьанвал авай челегдин жуьре эцигнавай. А. А. Пад хьайи рагъ. 2) дережадин чIехивал. Гекъигунрив ви кьакьанвал, деривал, Ви хцивал къалур жедач авайвал. А. Къ. Дидедин чIал.. Синоним: гьуьндуьрвал. Антоним: аскIанвал. КЬАКЬАНДАКАЗ нар. кьакьан тир лишан кваз. Синонимар: кьакьандиз, кьакьанз. Антоним: аскIандаказ, аскIандиз. КЬАКЬАНДИЗ нар. кьакьан яз. Эгер кIвачин руфунар элкъвей, ацIайбур ятIа, квез чин ачух туфлияр кьада, -кьакьан дабанар квай - ихьтин кIвачин къапари аскIан буй авай дишегьлияр са шумуд сантиметридин кьакьандиз къалурда. Дагъустандин дишегьли, 1998, №7. Синонимар: кьакьандаказ, кьакьанз. Антонимар: аскIандаказ, аскIандиз, аскIанз. КЬАКЬАН3 нар. кьакьан яз. Синонимар: кьакьандаказ, кьакьандиз. Антонимар: аскIандаказ, аскIандиз, аскIанз. КЬАКЬУНУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кьакьун тавун, кьакьун тахвун, кьакьун хъийимир ахвар галайла, нефес дериндай къачуналди сив ахъа жез акьал хьун -Ада гъиле авай лаш къацу чIуралай алагъизалагъиз, гьарданбир «я Аллагь!» лугьуз, сив кьакьуниз, фикирар ийизвай. А. Ф. Лянет. Вилер тIушуниз, сив кьакьуниз жедай. А. А. Пад хьайи рагъ. КЬАЛ 1 нугъ., сущ.; чуьхвер [М. М. Гаджиев 1997: 132]. КЬАЛ 2 сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) тан (магьсулдин, набататдин, хъчадин, цуькведин) ЯтIани, анай магьсул хкведа лагьана умуд авачир, а чка кьурагьвили кана, инал, анал са кьал алаз яру хьана акъвазнавай. А. Ф. Бубадин веси. Дамахар гвай, силин кьал хьтин яргъи ада вичин гъиле авай чепкьен, вири къуват эцигна, алчударна хьиз, гвадардай. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Гагь нехир туькьуьл кьалар авай чкадиз гьализ туна, нек чIур хьунин тахсир цIийидан хивез вегьена. Б. Гь. Заз эвера. Багьа я заз ви гьар са къван, векьин кьал, Кесиб касдиз авай са мал-девлет хьиз... З. Къ. Ватан. 2) спичкадин къене жедай шуькIуь, куьруь кIарасдин кIус. Вегьезвай камарихъ инанмиш тежез, тупIар мукьвал-мукьвал спичкадин кьаларал фидай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * а виле цIам [кьал] <эцягъа>! * кьал-кьул рах., сущ. 1) майишатда герек жедай куьлуь-шуьлуь. 2) михьивал герек тир затIарик жедай герек тушир шейэр. Ада вичин михьиз рехи хьанвай яргъи чIарар алай кьилелай бармак хутIунна ва адан чIичIерик квай кьалкьул хкудзавай. А. Ф. Газет. Сифтени-сифте хъчар, кьалкьул, хъпи пеш, векь, цак хкудна, лап мукъаятдаказ чуьхуьда. ЛГ, 1997, 28.III. * кьал ягъун гл., ни сад садав агудна гутIуннавай цIакулралди чраз акьалнавай фан чинал лекъвер авун. КЬАЛ 3 нугъ., сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара кинидин, якIун хуьрек недай алат. # кIарас ~, ракьун ~, гимиш . Синоним: шиш. КЬАЛИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIурт хьтин партал. Диде чилел, куьгьне кьалидик кьатканвай. 3. Э. Зулун пеш. Зегьримар хьайи куьгьне кьали, яраб вун зи далудай мус акъатдатIа... Къ. Къ. КIири Буба. КЬАЛИЧА кил. ХАЛИЧА. КЬАЛУ || КЬУЛУ нугъ., прил. михьи тушир. Кранрай - къвезвай ядни кьалуди я. Р. * кьалу авун гл., ни-куь вуч кьалу лишандинди хьурун. Аялри яд кьалу ийизва. Р. * кьалу хьун гл., вуч кьалу лишандиз атун, чиркин хьун. Вад кицI аватналди гьуьлуьз Анин яд кьалу жедайд туш. С. С. Бендедин рикI хьайитIа дуьз. Кроватар, цлаз янавай халичаяр, цлан фадлай чуьхуьн тавуникди кьалу хьанвай пердеяр - вири алай чкайрал ламай. 3. Гь. Бубадин кIвал. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 |
| |||||||
|
