| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка чI |чIэ] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра. алфавитами къанни цIерид лагьай гьарф. <чI> мецик кIвенкI хьирхьамрихъ галукьуналди арадиз кьведай ачух тушир абруптив сес. Гафарин сифте кьиле (чIиб, чIал, чIул), юкьва (ичIи, мичIи), эхирда (неречI, гъуьчI) гьалтда. ЧIАБА прил. къалин чIарар алай. ЧIаба кицIи кткана хьел Тапасрилай къачузва кьел. А. Ал, Пуд шиир. ЧIАВ сущ; -а, -а; -ар, -ари, -ара декьикьайралди, йикъаралди, йисаралди алцумдай кьве вакъиадин ара. Хквезва рикIел жуван аял чIав, Чрай картуфдиз пIагьар гайи вахт А. Ал. Цавай картуф хьиз... Са чIаварин дуьз араяр яд жеда... И. Гь. Рубаияр. Лап дегь девирдилай дишегьлиярни аялар йисан пара чIавинда (вахтара- А. Г.) дагълара, цанар цадайбур, гвенар гуьдайбур, хипехъанар-итимар аранда жедай. Ф. Б. Миф. Розади мани лугьудайла, чи рикIел сур чIавар хкведа. "Самур" газ., 2002, 19.10. Синоним: вахт, бере. * и чIаван хийир (ар). ЧIАВУ3 1 чIав существительнидин гунугин падеждин форма. Кил. ЧIАВ. ЧIАВУЗ 2 нар. "вахтунда" мана авай гаф. А чIавуз кIеви хажалат Жеда, валлагьи, биллагьи. Е. Э. Вил вегьейла и дуьньядиз. «ЧIехи-вацIуз» вучиз чIехиди лугьузвайди я?» и суал зани аял тир чIавуз жуваз гайиди зи рикIел аламай. А. Къ. Нехирбанни лекь. * гьар са чIавуз, гьа чIавуз, са чIавуз. ЧIАГАЙ прил. 1) кьайивиликди хъукъвай, кIеви хьанвай. ЧIагай якIукай хутре ийидач. Р. 2) гуьрчег. «Яраб ида лап рикIин къеняй, михьивилелди ибур лугьузвай гафар тиртIа, тахьайтIа ада захь галаз чIагай гафар рахуналди, зун тухтатмишзавайтIа?-фикирна ада. Я. Я. Са фурун вакIар. Уьзденаз Юсуф хандин кIвалерин вилик чIагай шарабан алаз акуна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Баркалла Магьмуд муаллимдиз. Аквазвани гъихьтин саламат, чIагай ким ада чаз туькIуьриз тунватIа. ЛГ. 2004, 15. VII. * чIагай-чIагай прил. лап чIагай, лап хъсан. Ахьтинбуру вичел гьалтай кар гьеле-меле бажагьат туькIуьрда, мили-мили, хъуьтуьл-хъуьтуьл, чIагай-чIагай гафаралди вун тухарна, вилер ицитIна, вичелай гзаф рази яз вун рахкурда. Я. Я. Са фурун вакIар. ЧIАГАЙВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера 1) кьайивиликди хъукъвай, кIеви хьанвай гьал. 2) гуьрчег тир гьал. Шаирри шиирралди лугьуда. Шиирриз чпин чIагайвилер, магьир къанунар ава. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: гуьрчегвал. Ада [Мухаммад б. Абд ал-Ваххаба (1703-1787) - А. Г.] ислам михьи авун, адан сифтедин бинейрал хтун лазим яз гьисабзавай, мусурманривай яшайишда, алукIзавай парталда, динда чIагайвилериз рехъ тагун истемишзавай. ЛГ, 2004, 15. VII. ЧIАГАЙДАКАЗ нар. чIагай жуьреда, гуьрчегдиз. Ада (А. Фетягьа. - А. Г.) шиир чIагайдаказ туькIуьрзава... Ш. Шагьбалаев. Шаир Абдул Фетягьан яратмишунрикай гаф. ЧIАГУН гл.; -ида, -ана; -из, -зава; -ун, -ин, -урай, -имир; чIагун тавун, чIагун тахвун 1) вуч къайи ва кIеви гьалдиз атун. Чуьхвена экIянавай парталар йифиз чIагана. Р. 2) вуж уьгьуьдикди ва я хъуьруьникди рахаз тежедай гьалда хьун. Адак уьгьуь акатна, хейлин вахтунда чIагана. А. Ф. Бубадин веси. ЯхцIур йисни хъижезва зи атана, Хъуьренач зун гьич садрани чIагана... М. Б. Диде ва сефилвал. 3) вуж-вуч гуьрчег гьалдиз атун. Зи кIвал, зи юрд, намусдин муг, мектеб я, Уьмуьрдин рехъ генг хьун патал чIагурай. М. Агьмедов. Зи дуьнья. Вуч хиялри тухванва вун, Гьуьлуьн кьере авай суна?! ТIавус къуш хьиз чIаганва вун, Гьуьлуьн кьере авай суна. А. Мир. Гъезелар. ЧIАГУРУН гл., каузатив; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIагур авун, чIагур тавун, чIагур тахвун, чIагур хъийимир 1) вуч кьайивиликди ва я чимивиликди хъукъвай, кIеви хьанвай гьалдиз гъун. Фу хъра чIагурна. Р. 2). вуж-вуч гуьрчег тир гьалдиз гъун, гуьрчегарун Гатфари чаз аламатдин шикилар чIугвазва, чуьл халича хьиз чIагуриз, Къ. Р. Гатфари чаз аламатдин шикилар. Ам [карч. -А. Г.} гимишдалди чIагурнавай, адал са гъихьтин ятIани сирлу лишанар алай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Марата факулътетдин цлан газетар ( абур ана урус, лезги, авар, дарги, къумукь... чIаларал акъудзавай), халкьарин сивин яратмишунриз талукь стендар ва маса имаратар чIагурзвай. А. Фет. Алим, художник, педагог. ЧIАГЪ сущ.; -ра, -ра; -ар, -ари, -ара вич пехъерикай тир, рагъулвили чIулав рангар акахьнавай цIакулар авай гъвечIи къуш. И чуьлда идал пехъер, чIагъар алтIушна. абуру гьарайиз башламишна; Ф. КIватIаш. ЧIагъ, лув гана, тарцив, гзафни-гзаф чинардив, агатда ва, кIуфувди хилен кIвенкI кьуна, куьрс жеда. З. А. К. 'ТIебиат чирун, Вили цавни, чими рагъни, Марфни, живни, цифни кIанда. Вили лифни, чIулав чIагъни, Пакам яр хьиз, йифни кIанда. М. Ж. Вили цавни, чими рагъни... ЧIагъан сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра метIерал эцигна ва я хурудал кьуна макьамар ядай мецер алай музыкадин алат. Хуьрел ала ван; Ажеб садав туькIвенва Кларнетни чIагъан. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Санал - чIагъан, санал - чуьнгуьр, Пара хъсан межлис туькIуьр Авунай за, Аллагь шуькуьр, Вун накь вучиз атаначир? С. Вун накь вучиз атаначир. Баяндал, аккордеондал, чIагъандал, гитарадал, кIарарал ядай музыкадин инструментар, къумуз, тар, фортепиано ягъиз чирда. ЛГ, 2004, 26. VII. ЧIАГЪАНЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чIагъан ядай пешекар. Ягъа макьам, ягъа кIевиз, чIагъанчи... А. Ал. Ягъа гопак. - СтIал Сулейманан уьмуьр кьиляй-кьилиз дарвиле аваз фейиди туш, -лугьуз рикIел хканай машгьур чIагъанчи Шихжамалов Ямудина. С. Зи Сулейман. ЧIАГЪАНЧИВАЛ сущ, -или, -иле, -илери, -илера. чIагъанчи тир пешекарвал. ЧIагъанчивал гьамиша мудда авайди я. Р. ЧIАГЬНАКЬА || ЧIАГЬНАКЬАН нар. герек авачиз, лазим тушиз. ЧIагънакьан вуна зун кIелуникай акъвазарна. Т. А. Зун куь арада. [Анжелла]. Са-садбуру гьатта Ватандин ЧIехи дявени чIагънакьан ивияр экьичун тир, революцияни гьакIан са кьуьруьк тир лугьузва. М. Ж. Агь, Али Бабаевич, чIагьнакьа вуна ахьтин гафар лагьана. Н. И. Гьакимрин папар. ЧIАКЬ. * чIакь авун гл. чIакь сесер акъатун. Къурай тарцин хел хана, чIакь авур ван хьана. Р. * къвалари чIакь ийидалди. ЧIАКЬРАКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIакьракь сесерин ван. Чеб чпихъ галаз рахазвай тегьерда чакъракь-пIакьракьдин ван тунвай абурун ялавди гада кьулу-кьулухъ ракъурна. Б. Гь. Заз эвера. ЧIАКЬРАКЬУН гл. куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIакьракь авун, чIакьракь тавун, чIакьракь тахвун, чIакьракь хъийимир чIакьракь сесерин ван акъудун. -Гьагь? - менгенайра гьатай хьиз, чIакьракьай вичин гъилиз тамашзава мугьман. Б. Гь. ТIварун стхаяр. ЧIАЛ 1 рах., сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара; 1) гаф. Мад ваз лугьур чIал авач, яр. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. 2) рах. шиир. Зи ярдиз за лагьана чIал. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Эмина ваз лагьай са чIал, Вун зи рикIе хьая хьи тIал. Е. Э. Къарагуьз. Хпеж Къурбана чайдикай са чIал туькIуьрна. М. М. Гь. Халкьдин шаир. Вич амачтIани, чахъ Жамидинан хци чIалар ама, лезги халкь, Шагьни Шалбуз виридаз машгьур авур багьа тIвар ама. Адан тIвар ва чIалар несилри, аямрай аямриз физ, датIана эзберда. «Самур» жури., 2003, № 6. 3) инсанар чеб-чпив рахун идара ийизвай алат. Зи хва, чилел ала зурба няметар: Сад техил я, муькуьдни - чIал инсанрин. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ЧIал авай халкь суьргуьндани куьлягь жеч, Куьз лагьайтIа чIал куьлег я Ватандин. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Са фахъни чIал маса гумир. Х. Х. Масан баде. ЧIал чIатIунихъ маса гумир! Ф. Б. Миф. ЧIал, малум я хьи, гьамиша сад хьиз амукьзавач, ам девлетлу жезва, ам дегиш жезва, Н. А. Литературадин хрестоматия. ЧIал девлетлу ийизвай рекьерикай сад - им маса чIаларай къачунвай гафар, грамматикадин формаяр ишлемишун я.. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъулардай грамматикадай материалар. ЧIал аваз, халкь авач лугьуз жедач. Халкь аваз, ватан авач лугьуз жедач. Лезгистан ава! 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагьил. ЧIални чи бубайри пакдиз хвена чав агакьарнавай багьа аманат я. ЛГ, 2004, 12. II. * лезги чIал, литературадин чIал, литературный чIал. * чIал авач кил. гаф авач. * чIал кутун рах. гл., ни ник кьейидан талукьриз «Куьн сагърай!» лугьун. Синоним: башсагълугъвал гун. * чIал кьун гл. нин рахаз таххьун. Нив хьайитIани ийида къал, Туьд дакIуна, кьурай ви чIал. Е. Э. КафтIар къарийриз. Бес вучиз халияр акурла вилиз, чIал кьунай Аллагъ тир Пачагьдин михьиз. А. Ал. Пуд хали. * чIал сад авун гл., ни-ни ни тайин са меслятдал атун, меслят авун, Лугьузвай хьи, бес фейи касди, отделенидин агроном Садикьа, овощторгдин кьилевайбурухъ галаз чIал садна, тапан актар кхьена, вичиз кьеж хкудна. А. М. Мурк ракъини цIурурда. * чIала гьатун гл., вуж нин лагьайвал авун. * чIалав кьун [гъун) гл., ни вуж; вуч са ни низ герек чкадал тайин ихтилат авун патал вилик амаз меслят хьун, жуван фикирдал гъун, жуван терефдар авун. Коммунистри ва комсомолри беспартийный актив чIалав кьуна пакамаз кIвалахал экъечIунин меслят авуна. З. Э. Ишигълаван дере. ЧIалав текъвер женжел аял яни вун? Бес я, булах, авур шелар на. гъенел. Л. Гьамидова. Булах. * чIалаз килигун гл., вуж нин са ни ятIани лагьайвал авун. [Къурбан]. - Чанни акъатични адан, гила ам шехьналди чун адан чIалаз килигич хьи, ам гьарамзада я, ам хвешивиляй шехьзавайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. [Мирим]. - Жечни Эфенди, на ам са тегьер чIалал гъайитIа, ам ви чIалаз килигда жеди. Гь. Гь. Колхоз. * чIалай экъечIун гл., вуж нин [Эфенди] Я Аллагьдин бенде, на куьн къайгъу чIугвазва? Ам зи мирес я гьа! Ам за хвена чIехи авурди я гьа! Шагъламаз зи чIалай экъечIдай туш. Гь. Гь. Колхоз. * чIалал алукьун нугъ., гл. лагьай фикирдал амал авун. Вун за лагьай чIалал алукъ, Заз вун къвалал алаз кIан я. Е. Э. КIан я. * чIалал атун гл., вуж 1) рахаз чир хьун. И вахтунда балкIан чIалал атана, ида лагьана... Ф. Гьуьлуьн руш. Ша рахан чун, дагълар чIалал кьведайвал, Женнетдавай багълар чIалал къведайвал. З. Къ. ТIал. 2) меслятдал атун, теклифдал рази хьун. Няниз кIватI хъхьай гадаяр чIалал атана - Алипулат вучатIани сафра хьанва. Аданди къиздирма я. З. Э. КУТВ-диз фена. - Бегов бажагьат чIалал къведа. А. А. Пад хьайи рагъ. Диде-бубадиз за гьикьван лагьайтIани, абур зи чIалал къвезвач. К, 1988, 23. XI. * чIалал гъун гл., ни вуж меслятдал гъун, теклифдал рази авун. На лугьумир кьван. Мегъамед-Рзади и гада чIалал гъана кьван. Гь. Гь. Колхоз. Зун ашукь хьанва са гуьзел рушал. Жезвач чIалал гъиз. А. Ал. Тезенаг. Дугъриданни, чаз, чи рухваяр гьикI чIалал гъидатIа, чизвач. К, 1988, 23. ХI. Вуна чи тереф хуьн тавурла, бес чна жемят гьикI чIалал гьида? Гь. Къ. Четин бахт. Хьана лагь адаз, чIалал гьваш, мез-гъвел ая. За ам жуван хат руш хьиз кьабулда. Адаз чи адетар чирда, чи чIал чирда. Чи чIал гьикьван гуьзелди ятIа вазни чидач. А. Къ. Нехирбанни лекь. Алем чIалал гъиз мецелди ширин, Гьуьрметар хьана мад ва мад дерин. Къ. Абдуллаев. Секин кьил. * чIалал хьун гл., вуж рахаз чир хьун. Куркур хьиз чIалал алай Гевгьер бала, лайлай: Вун душмандал уфтан хьуй, Лайлай, бала, лайлай! Ф. * чIалан пай(яр) граммам., сущ. гафар чпин манадиз ва грамматикадин кьетIенвияериз килигна чара авунвай кIватIал(ар). ЧIалан паярикай кьвед -союз ва кIус ( частица) куьмекчи гафар я. Куьмекчи гафарикай предложенидин членар жедач. М. М. Гь. Лезги чIалан грамматика, 1962. * чIалан сес сущ. чIалан гафар ва я гафарин формаяр арадиз гъизвай ва я сад-садавай чара ийизвай сес. * чIалахъ хьун гл., вуж нин лагьай гафарихъ агъун. - Заз куьн зи чIалахъ инанмиш тежез кичIезва, - жегьилди вичин гъилер чуькьвезвай. - ЧIалахъ хьана кIанзаватIа, авайвал лагь! -эмирна пачагьди. Ф. Гьуьлуьн руш. Эвел кьиляй дуьз акуна ви луькIуьн, Гъахьняй зун ви чIалахъ хьанай, за гьикIин? Е. Э. Зав рахамир. Ацукьмир душмандин къвалахъ, Жемир гьич вун адан чIалахъ. Йифди-югъди куьнни алахъ Кар вилик тухуз, кесибар, С. С. Кесибдиз. [Гегъвер] - Мад за вакай зарафатар ийич хьи, зи чIалахъ жедачтIа, алад... Гь. Гь. Адетдин къармахра. Мягькем къваза са гафунал, чIалахъ жемир масадахъ вун, Эгер вуна чин чIурайтIа, кIанид вавай хъел жеда гьа... З. Р. Жеда гьа... На шаз лагьай гафар вири, къе хьиз зи рикIел алама, ЧIалахь туштIа вач килига чи лишан муькъвел алама. З. Р. Алама. Надир вичин вилерин чIалахъ хьанач. Хуьруьз мукьва пелел пудкъанни вад туп алай... З. Р. Гьажи Давуд. «Байбута тухванватIа, мукьвал вахтара хкидайди туш кьабандин хци», хъел атанай адаз, ятIани чIалахъ хьана... А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: инанмиш хьун, агъун, иман гъун. ЧIАЛ 2 кIус. причастие тир гафунихъ галаз алакъада хьайила, -ди суффиксдин мана гузва, яни вилик квай гафунихъ галаз санал существтельнидин везифа тамамарзава. ЦIицIалидин руьгь аватна, адаз вуч рекьидай чIал чир хьана. Ф. ЦIицIали. Айвандаллайда вичиз лугьузвай гафар тир чIал чир хьана, хъсандиз яб гуз хьана: "Я лам, за ваз, межлисда ацукьайла, вавай хабар кьун тавунмаз, жуван шей арадал вегьемир лагьаначирни Ф. Далалубегьли. Эхнр заман мукьвал хьай чIал Гила чаз загьир хьана. Е. Э. Гьинава? - Заз чидай икI зи кьилел къведай чIал, хъийизмач куьне шаирдиз гьуьрмет, хъийизмач... - башламишна шаирди вичин тегьерда. К. К. Шаирди лагьанай. ЧIАЛАРБАН цI., зараф., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра литературадин эсерар пешекарвилин дережада аваз кхьидай алакьунар авачиз кхьинарзавай кас. Валай зурба дилмаж авач дуьньяда: Яд чIал течиз, я чIал течиз дидедин, Вич Низами арифдаррин гьавадай Авудна на чIаларбанрин тевледиз. А. Къ. Низамидин чIалар лезги чIалаз таржума авур тупIал дилмаждиз. ЧIАЛАХЪАРУН || ЧIАЛАХъУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIалахъар авун, чIалахъар тавун, чIалахъар тахвун, чIалахъар хъийимир масад жува лугьузвай гаф, ийизвай кар дуьз тирдан фикирдал гъун. Мад ва мад чун чIалахъзава Туширдахъ и дуьнья бегьем. А. Къ, Шикилрин кIвал, ИкI писателди паталай ( Бакудай) сад-кьве юкъуз хтанвай гъвечIи руш Гуьлназанни повестдин кьилин геройдин арада кьиле физваз къалурзавай лап-лап аялвилин гьамгадин чешмейрай акъатай хьтин рафтарвилер кIелзавай кас чIалахъардайбур я, вучиз лагьайтIа ахьтин рафтарвилер гъвечIи чIавуз чи кIелзавайбурун кьилерални атана, чи арайрани абур хьана. А. Фет. Проза жанлуди хьайила, Синонимар: чIалахъ(ар) авун, инандирмишун, инанмишарун. * чIалахъар авун гл., вуж нин нихъ-квехъ лугьузвай гаф, ихтилат дуьзди тирдахъ алакьарун. Ихьтинбурал мийир зун, Ахмакь, вуна чIалахъар... Ф. Къванцин гада. Синоним: чIалахъ(ар)ун, инанмишарун. ЧIАЛИТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIулав нуькIверин жуьрейрикай сад. ЧIалитIар батахлух чкайра жеда. Р. ЧIАНА кIус 'гьакI, гьавайда' мана авай гаф. - Адаз яб гумир, я кас. Ам чIана са гаф хьурай лагьана рахазвайди я. 3.3. КУТВ-диз фена Заз а кьатIар тунар кIандайди туш. Абур чIана атIа кинойрай къалурдай, маса уьлквейрин инсанрив жедай мацIахай амалар я. Б. Гь. ТIварун стха. - Абур [чIичI алай дасмалар. - А. Г.] чарасуз герек хьанвани, чIехиди? - Ваъ, чIана са бязи юлдашриз чи патара авай дасмалар бес тежезвай хьиз я... К. К. Шаирди лагьанай. ЧIАНАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера писвал, кимивал. И дуьньяда рикI тIардай кIвалахар, чIанавилер, татугайвилер бес тир кьван ава. С. К. Квадар тавунамаз къадир жедач. ЧIАНГЬАКЬА нар. чарасуз тушиз, гереквал авачиз. Чангьакьа ада фикирзавай, заз са вуч ятIани чида лагьана... ЛГ, 2003, 11. IX. ЧIАНКЬ сущ.,; -уни, -на; -ар, -ари, -ара чIанкь сесерин ван. ХанцI къунвай кьарадай, чекме галукьайла, чанкьар акъатиз, инлай-анлай кIвач хурхвада гьатиз са хейлин рехъ фена. З. Э. Муькъвел гелер. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
