| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АЛЛО кIус телефондай рахазвайбуру чеб-чпихъ галаз алакъа башламишдай гаф. Редакциядай совхоздиз зенг язава. Директордин кабинетдай завхозди жаваб гузва. -Алло! Алло! "Экуьн ярар"совхоздай яни? А. М. Дефицит. Телефонди зенг авуна. Къардаша трубка къачуна: Алло! Зун я. Къ. М. Хайи чилин таватар АЛМА туьрк, фолькл., шиир, сущ.; кIаниди. За гурарал кьул вегьена, Алма кIвализ атуй лугьуз. Заз дидеди агь авуна, Ваз ккIаниди тахьуй лугьуз. Н. Ибрагьимов. Гьакимрин папар. АЛМАС 1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кIевивилиз, хцивилиз, гуьрчегвилиз вини дережадин минерал, багьа къаш. Алмас къизилдив гекьигиз жеда. Р. 2) ( чIехи гьарфуналди А) итимдин (са бязи хуьрера дишегьлийрални жедай) хас тIвар: Алмас. АЛМАС 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гуьзгуь атIудай алат. Душмандин рикI атIай алмас, Хуш къилихар авай тир кас, ТIебиат, Орджоникидзе. С. С. Гьайиф Орджоникидзе. Абукевсер целайни чеб михьи тир, Гафар чпин алмасдилай хци тир... А. Б. Комсомол. Гьиргьирдин кьве падни къванцин цлар я, на лугьуди алмасди атIанва - гьакьван дуьз я. М. Б. За бананар недач. АЛПАБ сущ.; -па, -па; -пар, -пари, -пара махарик квай, вичи таза аялриз, аялдик квай дишегьлийриз, гуьрчег рушариз ва гъакши маса инсанриз зиянар гуз алахънавай эйбежер суфат авай дишегьли. Алпапакай ахъайда ваз Шумуд жуьре кьисаяр. Ван хьайидан чIарар цаз-цаз, рикIяй фида жидаяр. М. А. Алпаб. Зун стха Набидин мехъерилай паярни гваз хквезвайди тир. Низ чидай, рагъ алай югъуз, чуплахдиз вацIай экъечIна, Самай зал тепилмиш жедайди, Дугъриданни, заз ам алпаб хьиз хьанай.. Ш. И. "Устулдаллай ЧIагъан хьтин..."; АкI жен хьи, ашна рикIел атайла, итимдин вилерикай алпаб карагин. Н. И. Гьакимрин папар. АЛПАН 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсан телеф, къирмиш жедай чка. А ви алпандиз зун мад садрани хкведач. Р. * алпандин цIай сущ.; рекьидай гьалдиз гъидай чимивал. Алпандин цIай аватнава уьлкведиз, Гатузни кваз гъиссзава за къайивал. С. Кьудар. * Алпандин цIу ярай! межд. 'курай, пуч хьурай, кьий' манадин къаргъиш. АЛПАН 2 || АЛБАН || АЛУПАН сущ.; -ди, -да 1) чи эрадалди къведалди VI асирдилай чи эрадин VII асирдалди Албания, Алпан, Алупан, Къафкъаздин Албания гьукуматдин тIвар. Лезги Ватан, лекрин макан, пак Алупан чил, Шумуд мидя, шумуд душман атанай пехъи... Ф. Н. Алупандин суракьда. 2) Алпан, Албан, Алупан тайифайрикай садан векил. Гьитит яни, хазар ян, албан яни вун? Къафкъаздин иес яни, мугьман яни вун. Гь. Эсер. Лезги, вавай жузан за. 3) ( чIехи гьарфуналди - А ) -эркекдин хас тIвар: Алпан. Алпан, чир хьухь, азиятриз дурум гунуг чи ферз я. М. Алпан. Гьажиев Межидаз. АЛПАНВИ цI., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къадим Кавказдин Албаниядин ва я Алупан уьлкведин инсан. Ялвар ийиз, рикI эцигна цацарал, Алпанвидин вилер хьана цаварал. Ф. Н. Алупандин суракьда. АЛТАДУН гл., ни вуч квел; -да, -на, -из, -зава: -0|| -а, -ин, -рай, -мир; алтад тавун, алтад тахвун, алтад хъийимир 1) ни вуч нел, квел са нин куьн ятIани винел патал кьелечI къат яз гуьцIун. # фал шур ~, фал серг ~, фал чIем ~ 2) ни вуч квел са гьихьтин ятIани махсус алат (кул, гьар, уьтуь) са куьн ятIани винелай тIуз тухун. # гьаятдал кул ~, никIел гьар ~, перемрал уьтуь ~. * гъил ~. АЛТУГ: алтуг хьун нугъ, гл., алтIушун, кIватI хьун.... михьи инсан - вирт авай куьнуь я: вири адал алтуг жеда. 3. Р. Веси. АЛТУН туьрк, шиир, т-б, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къизил. АЛТIУМАРУН гл., ни нел-квел; -да, -на; -из, -зава; -ин, -а, -рай, -мир; алтIумар авун, алтIумар тавун, алтIумар тахвун, алтIумар хъийимир къуллугъ авуниз мажбур авун. КIвалерал Мегьамедни Рамазан рази туш: чизва, Нуралиди атанвайди чпикай садал алтIумардайди. М. Б. ЦIийи мискIин. АЛТIУШАРУН гл., каузат., ни нел-квел; -да, -на, -из, - зава; -а, -ин, -рай, -мир; алтIушар тавун, алтIушар тахвун, алтIушар хъийимир. нел, квел ятIани са тайин макьсаддалди инсанар кIватIун. Етимдал вири хуьр алтIушарна. Р. АЛТIУШУН 1 гл., -да, -на, -из, -зава: -а, -ин, -рай, -мир; алтIуш тавун, алтIуш тахвун, алтIуш хъийимир; вуж, вуч нел, квел къалиндиз кIватI хьун. Абур, гьар сада и руш вичиз лугьуз, адал алтIушна. Ф. Гьуьлуьн руш. Зун хьиз, алтIушна пехъери чухвайди... атуй. Е. Э. Веси. Аялар, дишегьлияр алтIушна ва гьарда вичин са теклиф гуз башламишна... Гь. М. Им къван, им терез. И кардикай хабар хьайи аялар, чIижер хьиз, хуьруьн майдандал алтIушнай Б. Гь. Заз эвера. АЛТIУШУН 2 сущ. -и, -а; -ар, -ри, -ра къалиндиз кIватI хьанвай гьал. Гьарнихъай къвез, кьушун-кьушун, Гьафтедин къуз жез алтIушун... С. С. АЛУГА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чинал шур, кака алаз чрай тIунутI, фу. За ваз са алуга гуда. Накь за хьрак чрайди я. Гь. Къ. Четин бахт Синоним: тIунутI, шакIукIа. АЛУГАРУН гл., каузат., ни вуж-вуч; -да, -на, -из, - зава; -а, -ин, -рай, -мир; алугар тавун, алугар тахвун, алугар хъийимир ни вуч са квез ятIани цIун ялавар гана акъугъарун. Ахпа тамуз фена нисиналди вичиз са кьве къуьрни, са къвед-пуд ачкарни яна хтана. Ада абур алугарна вичиз тIуьна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. АЛУГУН гл., вуж-вуч; -да, -на, -из, -зава: -0, -ин, -рай, -мир; алуг тавун, алуг тахвун, алуг хъийимир вуч цIун ялаври кун. Акьугънавай цIерцIер садлагьана алугна. Р. АЛУДУН гл., каузат., ни вуж-вуч; -да, -на, -из, -зава: -0 || -а, -ин, -рай, -мир; алуд тавун, ахлудун, алуд тахвун, алуд хъийимир. 1) ни, куь вуч нелай, квелай са нин, куьн ятIани винел патал алайди анал тун тавун. Абаса радиатордин къалпагъ алудна. Гь. М. Им къван, им терез. МТФ-дин къаварал алай шифер куьгьне хьанва, бязи чкайрилай гарари алуднава, тIилияр кьвазва. -К, 1991, 15. I. 2) ни, куь са гьихьтин ятIани гьерекатда авай сада масад гуьгъуьна туна вич вилик фин. "Москвичди" алудна "Жигулидилай". Р. 3) куьч. ни вуж кIвалахдивай азад авун. Ада ана фадлай кIвалахзамач, ам чIехида алудна. Р. 4) ни-куь вуж-вуч чара авун, къакъудун. Мус алудда на и тахсир? Вучиз гуда чарадаз сир? Вахъ гьич ихтибар амач хьи. С. С. Иеси кьей Урусият. Чалай кицIер чубанри алуднай. Р. * вилер алуд тавун, кьил-кьилелай ~, рикIелай ~. юкь ~. АЛУКЬАРУН гл., каузат., ни вуж ; -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, - ин, -рай; алукьар тавун, алукьар тахвун, алукьар хъийимир; ни вуж кIвачин кьилел акъвазнавайди ярхарун. Аялди са еке руш алукьарна. Р. АЛУКЬУН 1 гл., вуж ; -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -мир, - ин, -рай; алукъ тавун, ахлукьун, алукь тахвун, алукь хъийимир 1) вуж , вуч кIвач ЦIуьдгъуьнна, галкIана, ярх хьун. Гьар къвайи къуз кьадач кIвачер, Алукьиз кукIварда тIашер. С. С. Кьве кIвачел къекъведай лам. Жанавур, инал алукьиз, анал алукьиз, та агъа кIамуз кьван аватна, кьена. Ф. Исли баде, цIуьдгъуьнна алукь тавурай лугьуз, мукъаятдиз, чилиз килигиз хквезвай. А. Сайд. Цекверин кIунтI. Алукьунрихъай, къацIунрихъай кичIезвач. М. Б. За бананар недач. 2) нел вуч са вуч ятIани (къван, ич) нел ятIани гьалч хьун. Алукьайла къван, Къурбан ярх жеда, серсер хьана. X. Т. Сунани Къурбан. АЛУКЬУН 2 гл., вуж; нел -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; алукь тавун, алукь тахвун, алукь хъийимир меслят авун, тийижир кардикай хабар кьун. [Мирим] квел алукьдай са кIвалах мадни авай. С. С., С. М. СтIал Саяд. Агьмед, гъелбетда, бубадал алукьиз, хуьруьз хквезвайди тушир. М. Гъ. Им къван, им терез. Ахпа, вучда лугьуз, папал алукьна. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. [Гуьлселем] - Зи гаф гаф я, вал мад алукьни хъийидач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Гьар са карда халкьдал алукьун, адал меслят гъун лазим я. К, 1991, 19. I. Камаллу я лезги мисал: «ЧIехидал алукь, Ам авачтIа, - жегьилни хьуй - рехидал алукь. Жегьил касни гьалт тавуртIа, са къванцел алукь. Къарабасдин цIарцIел алукь, вацIун цел алукь». А. Къ. Шихнесиран шииррин тар. * алукьун-талукьун сущ. меслят. Абурун арада са алукьун-талукьунни амач. Р. АЛУКЬУН 3 гл., -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -мир, -ин, -рай; алукь тавун, ахлукьун, алукь тахвун, алукь хъийимир вуч вахт (кьуьд, май, зул) хьун, атун,. 1917 лагьай йисан февраль алукьна. М. М. Гь. Халкьдин шаир. Кьуьд алукьдайла, данайривай акъвазай Риза мад муькуь йисан гатфариз жемятдин вилериз ахкун хъувунач. А. Ф. Риза Кьуьзуь шаир экъечIнава куьчедиз Алукьнавай гатфарикай фикириз. А. Къ. Кьуьзуь шаирдикай сонет. Зулни, ингье, фад алукьна, Хъипи я пешер. Ф. Н. Зулни, ингье.. Гад алукьнава. Салара худда кIвалах ргазва. ЛГ, 2000, 29. VI. Акъатна зул. Акъатна кьуьд. Алукьна гатфар. Т. А. Цуьк кIанидаз. Синоним: башламишун. Антоним: акъатун. АЛУКIУН 1 гл., ни вуч; -да, -на, -из, -зава; -0 ||-а, -мир, -ин, -рай; алукI тавун, ахлукIун, алукI тахвун, алукI хъийимир партал, кIвачин къапар вичин ва я масадан бедендал хьурун. Руша вичин парталар алукIна. Ф. Гьуьлуьн руш. На алукIна харани зар. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Амач гьукуматдин дирек, - АлукI либас къара, юлдаш. С. С. Я кьван карвансара... Я хьанач алукIиз либас - Девлетлуйри эцигна пац. С. С. Хьанай кьван. Марфадикай чуьнуьх хьун патал лит авачир, мекьи вахтара алукIдай чими партал авачир. А. Ф. Риза. Эверайдаз кIвализ хкаж хьун теклифна, Асварова парталар алукIиз башламишна. Б. Гь. Хайи чилел. Ма ви дневник, алай формаяр хутIуна, муькуьбур алукIа. А. Сайд. Яру хьайи чин. - Ваз вири хьана кимиди капронарни, булушка тир хьи! Садра вуна ви кIвачел алукI. Абур хьанайтIа, ви вилер амайдалайни алахьдай! А. Сайд. «Аслана кьин кьуна». Антоним: хтIунун. АЛУКIУН 2 масдар -и, -а; -ар, -ри, -ра винел патан партал. «Гила вун, Сулейман халу, Дагъустандин халкьдин шаир я, и тIварцIихъ галаз кьунвай гьалда алукIунарни дегишарна кIанда», - лугьудай чна адаз. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. АЛУНГАА нугъ., сущ.; кака квай фу. У. М. ОЛД. АЛУПАН кил. АЛБАН || АЛПАН. АЛУХ сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра 1) ламран пурар. Гъана нисинлай кьулухь Яда ламраз бул алух... ХутIунна тадиз алух, Чанахдалди вегьез мух. X. Т. Агъакишидин лам. 2) куьч. партал. КьецIил кьекьуьн айиб я. Вазни за кутугай алух цвада. А. Ал. Шарвили. АЛФАВИТ сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра сад-садан гуьгъуьналлаз къайдада туна туькIуьрнавай гьарфарин кIватIал. ИкI 1937 - йисан 20-майдиз ДАССР-дин ЦИК-дин Президиумди къарар кьабулна... Ада чи арадай лап четиндиз кIелиз жезвай араб алфавит акъудна. ЛГ, 2001, 19. VII. Алфавит хуралай рикIел хуьн лазим я, вучиз лагьайтIа словарра гафар, списокра фамилияр, ктабрин тIварар ва масабур алфавитдин къайдада гудай адет я. М. М. Гь.. Лезги грамматика. ☼ Гьелелиг тайин тирвал, лезгийри чпин тарихда вад алфавитдикай менфят къачуна: 1) Кавказдин Албаниядин халкьариндакай ( V-IV виш), 2) арабриндакай ( VII-ХХ), 3) П. К. Усларани Зульфикъаров Гъазанфер бегди туькIуьрайдакай ( 1871 -1920), 4) латиндакай ( 1928-1938), 5) урусриндакай ( 1911 - йисалай ( Абужафер Мамедова туькIуьрай ктабдилай башламишна) къедалди). Алай вахтунин лезги алфавитда 45 гьарф ава]. АЛХЕН куьгь., сущ.; лезги календардай гатфарин эхиримжи 7-8 югъ. АЛХИШ сущ.; -ди, -да -ар, -ри, -ра гьуьрметдин, кIанивилин лишан яз ийизвай амал, лугьудай гафар, хийир-дуьа, кар. Авара яз гьатнавайдаз, Хизандихъай катнавайдаз, рикIе гъерез кIватIнавайдаз Хийир-дуьа, алхиш тахьуй. Ш-Э. М. Зи дуьа. Гьеш гваз атайбурув бадеди и савкьватдин мана ачухарзавай иер лезги алхишарни гвай, амма, гьайиф хьи, абур ктабра кхьиз жедайбур туш. А. Къ. Бадедин савкьват. Пака чи Айишат дидедиз хьайи югъ я... Лайихлу алхишар, къазанмишнавай тебрикар... А. Гьамидов. Йифди, югъди - "кьейибурал" чан хкиз. * алхиш(ар) авун гл., ни низ пишкеш(ар) гун. РикIелламани, чи мехъериз чаз гъихьтин алхишар авунайтIа, гъихьтин гафар лагъанайтIа? А. Къ. Хукац-Ханум. АЛХИШАРУН гл., аспектив; -да, -на, -из, -зава; -а. -мир, -ин, -рай; алхишар тавун, алхишар тахвун, алхишар хъийимир гьуьрметдин, кIанивилин лишан яз са гъихьтин ятIани амалар авун, гафар лугьун, хийир-дуьаяр авун. Ваз хийирлу рехъ хьурай, чан бала, - алхишариз башламишна дидеди. Я. Я. Дагъдин кукIуш гьуьмеда. Я Аллагь, Сфи- эфендидин невейриз чиляй цавуз кьван гуй! Абурун садакай ирид хьуй! - алхишарзава къарийри. Амин! Гь. Къ. Четин бахт. АЛХИШУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; алхиш тавун, алхиш тахвун, алхиш хъийимир гьуьрметдин, кIанивилин лишан яз са гъихьтин ятIани амал авун, гафар лугьун, хийир-дуьа авун. Симин пагъливанар атайла, кимел, Ван гьатна магълейра, алтIуш жедай эл, «Лезгинка» Кьуьлдайдаз симинин винел, Чан-рикIиз, алхишиз жедай къарияр. С. К. Яран сувариз. Дербентдани, Махачкьаладани, Каспийскдани Девришбегован панагьдарвал себеб яз агъайнадаказ яшамиш жезвай эвледрини, хуьруьнвийрини камаллу касдиз алхишзава. К. Азизханов. Гьарайдив агакьай хва || ЛГ, 2000, 8. III АЛЦИФ(АЙ) прил. рагъулвал, кьалувал хкатнавай. И алциф цяй кIизрийриз вацIун къерехдал атай зунни вун, гъиле къармахар галай тIвалар аваз, лап хъсандиз аквада. ЛХ, № 4. ч. 13. Алцифай цикай авур чай тIямлуди жеда. Р. АЛЦИФАРУН гл., каузатив -на, -из, -да; -а. -мир, -ин, -рай; -на, -из, -да; -рай; алцифар тавун, алцифар тахвун, алцифар хъийимир цик квай кьалувал, рагъулвал хкудун. ВацIай гъайи яд алцифар тавуна хъваз жезвач. Р. Антоним: рагъуларун. АЛЦИФУН гл., -на, -из, -да; -рай; алциф тавун, алциф тахвун цик квай кьалувал, рагъулвал хкатун. АЛЦУМУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; алцум тавун, алцум тахвун, алцум хъийимир 1 )ни вуч са нин ва я куьн ятIани яргъивал, кьакьанвал, деринвал чирун, алцумун. Аялдин кьакьанвал чипIиналди алцумдайди туш. Р. Салан чил камаралади алцумна. Р. 2) ни вуж, вуч са нин ва я куьн ятIани заланвал тайинарун. - Я кас, акьван як каци неч эхир, гъваш садра терезар, алцумин кацин агъурвал, - лагьана Маллади. Кац кьуна алцумайла, кацин агъурвал 5 гирванка хьана. И. В. Лувар квай жендек. 3) куьч. ни фикирдиз къачун, чирун, ахтармишун. -Лайихлубур чи хуьре гзаф ава, - веревирдзавай хьиз, башламишна Букар муаллимди. - Вири патарихъай алцумна кIанда ман. К, 1988, 9. XII. * иридра алцума, садра атIутI. АЛЦУМУНАР: * алцумунар авун гл.; ни вуч са шумуд сеферда алцумун. Куьне мадни алцумунар хъия, пака чун мад ина кIватIхъижеда... Гь. Къ. Четин бахт. АЛЦУРАРУН || АЛЦУРУН гл., ни вуж; -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; алцурар алцур тавун, алцурар алцур тахвун, алцурар алцур хъийимир ни вуж; сада масадакай якъинвал чуьнуьхна вичиз герек фикирдал, амалдал, гьерекатдал гъун. Руша, вич сикIре гьикI алцурарнатIа, ихтилат авурла, гадади сикIрен гардан кьуна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Алцурарна ам са юкъуз чарада Тухудай вахтар хьайи кас шедачни. Е. Э. Заз сабур гуз. Халкь закьумдихъ маса ганвай хаиндив Вахтуналди алцурариз тамир жув, Дуьньядиз вил вегь, авам яз кьамир жув, Хайи чиле атIума кIвач эркиндиз. X. X. Халкь закьумдихъ маса ганвай хаиндив. Абуру садани атай кас алцурар тавуна тадачир; чехирдиз, шурадиз яд ядай, дад галачир, амукьай хуьрекар багъаз гудай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Вуч ава ви марада? Алцурда вун чарада, Агъзур рушан арадай Вун лугьузва рикIи зи. С. К. Лезги руш. Алдах жервал Зун алцура, Зун алцура... С. К. Гаф куда на... КIеве акIайла, Мегътидин кьилиз Лам алцурардай атана са кар. С. Мегьтидин лам. Синонимар: алдатмишарун, алдатмишун. * алцурар хьун гл., масадахъ галаз жезвай са гьерекатда, карда, фикирда жуваз хийир авачир гъалатI ахъаюн. # къачудайла ~, гудайла ~, меслят кутIундайла~. Антоним: алдатмиш хьун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
