| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ЦI |цIэ] сущ.; ~&и, -да; -яр, -йри, -йра алфавитами къанни цIувад лагьай гьарф. <цI> сивяй гьава акъатдайла, мецин кIвенкI сарара акьуна тадиз къакъудуналди арадиз къвезвай зайиф вансуз ачух тушир абруптив фонема-сес. Гафарин сифте кьиле ( цIи, цIай), юкьва ( ацIай, кьацIай), эхирда ( нацI, кьацI) гьалтда. ЦIА цIай существительнидин чкадин I падеждик форма. Кил ЦIАЙ. ЦIАЙ сущ.; -у, -а; -аяр, -аяри, -аяра 1) еке температурадикди экуь яз кузвай газ, ялав. # цIун, цIелхемар, цIун ялавар, цIун жуьгьенар, цIун мецер, цIун мурз. Хьра, сачук цIай хуьн патал кудай купI-гилиг, кIарас-тахта са пай къуншийри чпи гъизвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Мидаим цIай жедач, къул ятIан, акада. Мидаим хуьз жедач уьмуьрдин гад, бала. М. Ж. Акъвазай яд ктIиз... 2) еке температурадикди экуь яз кузвай газ, ялав алай чка. Ибур фенмаз, Малла Несредина ибурун гинибашар кIватIна, цIуз вегьена. Ф. Малла Несреддинан кIел. Етим Эмин, зулуматда хъижеч мад ваз цIийивал, Чан цIа гьатна, жув михьи яз, пуч хьана тум цайивал. Е. Э. Дуст. Шумудра вун цIаюн юкьваз аватна... С. А. Лезгистан. * кьилел цIай къурун, кIвале цIай хуьн, чан дал цIай кун, рикIин цIай рекьидалди, чанда (чанди) цIай гьатун (кьун). * цIай аватрай [аватуй]! межд, квез 'пуч хьурай' манадин къаргъиш. Керимован гъиляй седривал акъатна. Хажалат алаз ада лагьана: «Вири Шахмарданован кьелетар я. Вич чи райондиз атай юкъуз цIай аватрай!». А. А. Лезгияр. Бес имни уьмуьр яни, ихьтин йикъаз цIай аватрай. Гь. Къазиев. "Гьайиф зи гъуьл". - Кесибвилиз цIай аватуй! Къё ви патав къведайла, шумудан патав балкIан геце лугьуз зун фена. Авачирбуруни - авач лагьайла, авайбуруни авач, хьанач лугьуз зи гаф атIана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синоним: цIай акатрай! * цIай авун гл., ни еке температурадикди экуь яз кузвай газ, ялав арадиз гъун. Ирид акадик цIамар кутуна, Ирид акада цIай авуна. Ф * цIай акатрай! межд. 'пуч хьурай' манадин къаргъиш. - Ваз хуьруьн советдин председатель лагьай тIвар тIимил яни? Тадивилик цIай акатуй. Ваз чидачни, я юлдаш председатель, тади квай папа тум квачир гада хада. 3 З. Э. КУТВ-диз фена. Синоним: цIай аватрай! * цIай гун гл. 1) чими хьун патал цIай алай чкадив ацукьун, хьун. 2) яракьдай гуьллеламишун. "Дяве куьтягь хьана, дяве куьтягь хьана! Гъалибвал!" Адан сесини чун ширин ахварикай уяхарна. Полк хуьзвай зенитчикрин батарейри гьасятда цIай гана, цава прожекторрин нурар къекъвена. ЛГ, 2004, 26. VII. * цIай кутун гл. 1) ни квек еке температурадикди кудай гьалдиз гъун. Жегьилди чуькьни тавуна фена имидив папрус вугана. Адак цIай кутуна, къужади гумар акъадарайла, вич хтана, кац хьиз, ахьа пенжерда ацукьна. М. В. Гьарасатдин майдандад. 2) ни ник такIан ихтилатар авуна хъел гъун, ажугълу авун. [Варис]. Агъа-гьо! Руш туш им, цIай-ялав я! Аквар гьаларай, Али, ви крар къуьл я. Рушаз вун кIанда. Амма са ни ятIани цIай кутунва. Ана гьикI хьанатIа? Къ. М. Урусатдин цуьк. * цIай кутур барут хьиз нар. туьнтдиз, хъел кваз. Челеба, - тел види я, - лагьайла, Бег, цIай кутур барут хьиз, хъиткьинна.... А. А. Пад хьайи рагъ. * цIай къачун гл., куь векьер, фитер чимивилелай кутIун. * цIай кьин гл., ни нин хъел хкудун, къати гьиссер секинарун. [Зарлишан]. Ваз кIанзавайди гъам тушни? Ма, гатут зун, йикь жуван цIай, амма фена руш хкваш, руш. Ви гъиле вири ихтиярар ава. Н. И. Гьакимрин папар. * цIай кьун гл. 1) куь куз башламишун. 2) куьч., ни садлагьана хъел куткун. * цIай хъувун гл., ни еке температурадикди кудай гьалдиз гъун, хкун. Фур эгъуьнна, ана цIай хъувуна, чамадандай саса дафтар гъиле къаз, чар-чар къазуниз, еке ашкъидалди цIуз вегьиз эгечIна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Инаг нехирбанрин къул тир. Абуру йифериз и къула цIай хъувурла, ам чи хуьряйни аквада. А. Къ. Нехирбанни лекь. * цIай ягъун ни квез 1) кудай гьалдиз гъун.... галифе шалвардин жибиндай кирбит акъудна, пIапIрусдиз цIай ядай ва кIвач кIвачел вегьена, гумар акъудиз ацукьдай. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) машин гьерекатдик кутун. 5- августдиз газ кутун хъийида лагьана хиве кьурди я. 9-августдизни газ авачиз чавай заводдин машинриз цIай ягъиз хьанач. ЛГ, 2004, 12. VШ. 3) манасуздаказ харж авун. - Валлагь, чан хан, и Уьзденаз Къазикъумухдай пара тIарам кIурт багъишнавалда. Ам адан квез я? Ам ахьтин дамахдин кIурт гьина алаз къекъведа? Ашукьдиз ам кутугнавач. Ашукьдин партал - чухва я. Гьайиф ам адаз! - КIурт багъишай ахмакь вуж я? - мягьтел хьана Юсуф - хан, - ашукьдиз гудай багъиш - са манат, амни кваз пара я. Ам вуж ятIа а девлетдиз цIай ягъайди? С. Ярагъви шаир Уьзден. 4) пуч авун, амачир, тахьай гьалдиз гъун. [Гуьлханум]: Гьахъ я, чIур жезва, ийидай маса кар авач, папари къазанмишзава, итимрини хъвазва. Гьайифар чIугвадалди жуван гъуьлуьз лагь, хуьрера авай чехиррин заводриз цIай ягърай. Н. И. Гьакимрин папар. [Зарлишан]. Зи итим квай шикилриз цIай ягъ. А шикилар масадан гъиле гъатайтIа, куьтягь, чи итимар завалдик акатда. Н. И. Гьакимрин папар. Са гъаб ацIай пулуниз цIай яна зи! Ифинар акъатзавай папай. Н. Насруллаев. "Го-о-ол!" * цIайни барут хьун гл., вуж лап ажугълу хьун, хъел кутун; ажугълу тирдан гьерекатар авун. [Гьуьруьханум]. - Чна, кьисмет хьайитIа, гуда лагьайди я. Вун цавариз акъатмир. Чна са гаф лагьайла, къужадикай цIайни барут жеда. Ай гьарай гьоъ! З. Э. Гуьлзада. Синонимар: цавариз акъатун, чанди цIай кьун. Антоним: цавук хукIун. * цIуз мукьва хьайиди цIу куда мисал хаталу кардив эгечIайдав жаза агакьда. ЦIуз мукьва хьайиди цIу кудайдан гъавурда хьанач зун. А. Исм. Эхиримжи къув. * цIун гъуц сущ. дуьньядал яшайиш цIу арадиз гъайиди я лугьузвай диндин кьиле авайди. Ягьуд пачагьди, вич цIун гъуцариз икрамзавай кас тиртIани, вичин вилик жерягьди эцигнавай шартI чIурзавачир, М. В. Гьарасатдин майдандал. * цIун кIвал сущ. хуьрекар гьазурдай кIвал. ЦIун кIвализ фена, акадин кьве хъемехъ чантада туна ам ксана. Йиф кумаз къарагъай Къаюм чантани къачуна, чинеба рекье гьатна. З. Э. КУТВ-диз фена. Шапериди и чIавуз цIун кIвале къапар чуьхуьзвай, А. А. Лезгияр. Са стаканар чаяр гъин, -вичи-вичик лагьана, Марвар кIваляй экъечIна, ам цIун кIвализ гьахьна. А. А. Пад хьайи рагъ. Рагъ экъечIдай патахъ килигиз, вилик кьур квай, кьурук цIун кIвал галай... Р. Гь. Зи ирвд стха. Синоним: кухня. ☼ Орфографиядин словарра ихтилат физвай уьлчме пуд жуьреда ганва: цIункIвал (кил.: М. Г. ЛЧЮС) цIун кIвал (кил.: М. Г., Р. И. У. А. М. ЛЧЮС, 19641989), цIункIвал (кил.: М. Г., Р. И. У. А. М. ЛЧЮС, 2001 ). Кхьинра кьве гафунин ибара яз (цIун кIвал) ишлемишзава. Кьве гафни кьилди кхьинихъ гзаф делилар ава. Синоним: кухня. * цIунни вацIун арада нар. тадиз, гъилевай чарасуз карни акъвазарна ЦIАЙ 2 сущ. мекьивилин фул акатуникди кьиле фидай азар. 1912 – 16 йисара адаз (С. Сулейманаз. -А. Г.) далбадал цIаяр атана. А. А. СтIал Сулейман. Абуруз дуьзенрин жумарт, берекатлу чилер рикIин дериндай кIанда, амма анра авай цIаяр, кьиздирмаяр, фулар такIан я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Синоним: къиздирма. * цIай атун гл., низ мекьивилин фул кваз кьиле фидай азарлу хьун. Алипулатаз йикъа кьведра цIай къвезвай.. З. Э. КУТВ-диз фена. Хипер къе пакамлай инихъди гишила дередихъ къвазарна, чебни, цIай атай вакIар хьиз, инал яргъи хьанва. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. А вахтунда аялар цIаяр атунин, хъутурар, гачалар, нетер... акатунин азаррикди начагъ жедай. Ж. Гь. Аня дидедин мурад. * цIаяр атIун гл. мекьивилин фул кваз кьиле фидай азар хкатун. ЦIАЙЛАПАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, ра гьавада кIватI хьуникди садлагьана чкIидай электричестводин цIелхем. Гагь-гагь цавун аршдал цIарар чIугвазвай цIайлапанри дагълар экуь ийизвай ва, гьар сеферда таниш чкаяр акурла, рикI мадни сугъул жезвай... З. Гь. Лезгийрин риваят. * цIайлапаи ягъун гл. гьавада садлагьана кIватI хьанвай электричестводин цIелхем арадиз атун. На лугьуди, циф алачир цавай ЦIайлапан ягъна. Цаву къати ванер авуна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Гьа и арада гужлу цIайлапанар яна, Цавар, дагълар хъиткьинай хьиз, рахана. У. Къемберов. Сел. ЦIАЙЛАХъАН нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра 1) ачух чкадал кузвай кIарасрин гьамбар. 2) Рутул районда ял ядай чкадин тIвар. ЦIАЙПЕРЕС сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра цIуз икрамзавай кас. Абуруз ( чи ата-бубайриз - А. Г.) чеб цIайпересар яз газ кузвай Апшерон, Кавказ бегенмиш хьана. И. Гь. Ахцегьрин хаш. ЦIАКУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къушарин хамунал туьк алаз, къен ичIиз экъечIдайбурукай сад. Адав хъипи цIакулар алай пуд верч гвай. Ф. Куткунда гьатай жанавур. Цурин къавал алай кIекре мад сеферда, вичин кьамал алай цIакулар сас-сас жедайвал акъажна, гардан яргъи авуна, куларал акъвазна, луваривди къвалар кIевиз гатана, къати ванцелди гьарайна. Н. М. Жандар Магьамай. ЦIАЛЦIАМ прил. сад хьтин дуьз, галкIидай затI авачир, алачир. * цIалцIам гафар рахун гл., вуж яб гузвайдаз хуш жедай ихтилатар авун. Дуьз хъийизва лугьуз рацIам, Бейхабардиз вил акъудна, Халкьдив рахаз гафар цIалцIам, Бирдан къуьняй гъил акъудна. Ш. Агъакеримов. Дуьз хъийизва лугьуз рацIам... * цIалцIам хьун гл., вуч 1) галкIидай чка авачир, кьурла гьиляй аватдай гьалдиз атун. Къаришмадай тIушунна цIалцIам хьанвай адан беденди чирагъдин кьалу экуьнал рекIврекIв гузва. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) дуьз хьун, тIур-затI кумукь тавун. ЦIАЛЦIАМУРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; цIалцIамар авун, цIалцIамар тавун, цIалцIамар тахвун, цIалцIамар хъийимир цIалцIам тир гьалдиз гъун. Са декьикьадилай ада, цIалцIамарнавай мармардин къванци хьиз, нур гуз башламишна. М. В. Гьарасатдин майдандал. ЦIАЛЦIАМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) цIалцIам тир гьал. 2) художественный эсерда гьар са гаф, келима вичин чкадал хьун. Адан [Я. Шайдаеван] эсерар темайрин ва образрин марагълувилелди, чIалан михьивилелди ва цIалцIамвилелди рикIел аламукьдайбур я. "Самур" газ., 2002, 21. VI. ЦIАЛЦIАМДАКАЗ нар. цIалцIамвилин лишан хас яз. Синоним: цIалцIамдиз. ЦIАЛЦIАМДИЗ нар. 1) цIалцIам яз. 2) куьч. четинвилер авачиз, четинвилер хас тушиз. Уьмуьрда вири цIалцIамдиз жезвач кьван: хайи къулавай мектебдиз кIвачин хьайи Магьамад гьа куьчедал экъечIна, садлагьана рикI акъвазна, рагьметдиз фена. ЛГ, 2004, 22.I. Синоним: цIалцIамдаказ. ЦIАМ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара хьрак, тIанурда кун патал тайинарнавай шуькIуь, кьурай хел, пут, цуьрц. Ирид акадик цIамар кутуна, Ирид акада цIай авуна. Ф. ЦIам хьтин яхун ам Насрулагьа авур карди пагьливандиз элкъуьрнава. А. Фет. Проза жанлуди хьайила. * цIам-кIарас сущ. кудай материал. ЦIам-кIарас гайила, абур, улакь авачиз, чи рушарини дидейри кIула кьаз хкидай. ЛГ, 2004, 25. ХII. ЦIАНГУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ) недай хъчарин са жуьре. Вергер, тегьмезханар, кIелен мичер, пилер, сурар, лурсар, шанатар ( пурнияр), цIангурар, эферар - гьисабна куьтягь жедач. ±1, 1994, 14.I. 2) куьч. яхун дишегьли. - Йоъ! Ам вун яни, РамзиятI - суал гана за. Виликдай заз чидай гими хьтин ацIай дишегьли амач, адакай кьурай цIангур хьанва. З. Э. Рамзият. ЦIАНТ нугъ., сущ. цIапан. ЦIАНТАРАР сущ.; -ри, -ра недай хъчарин са жуьре. Вергер, тегьмезханар, кIелен мичер... цIантарар, эферар - гьисабна куьтягь жедач. ЛГ, 1994, 14. IV. ЦIАП 1 сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гьайвандин фитедин кIватI. * балкIан кIанидаз цIапни кIан жеда. ЦIАП 2 сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара шадвилин лишан яз, кьве гъилин капар сад-садал гьалчна акъуддай ван. * цIап(ар) ягъун гл., ни кве шадвиляй гъилин капар сад-садал гьалчна ванер акъудун. ЦIАП3 в., рах., сущ.; -ра, -ра; -ар, -ари, -ара азербайжан миллетдин кьилдин векил. ЦIАПАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри,-ра гъвечIи къванералди къушар ядай алат. ЧIивчIирив, чIивчIирив, ЦIапанар чаз такIан я. мукар расдай аялар Чаз виридаз масан я. А. С. Цуькверин сувар. ЦIАПАШ векъи, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьахъсуз ва абурсуз азебайжанви. ЦIАПУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чархунин гьяркьуь лув. Гъуьр хъсанди хьана кIандатIа, регъуьн цIапурдив гелкъуьгъ. Р. ЦIАПIРАПI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нур. * цIапIрапIар гун гл., куь нур гун. - Беневшадин вилери цIапIрапIар гана. Гь. Къ. Магьини Дилбер. Ахъа жез акьал хъжезвай пIузаррикай хкатзавай цуькIуьнрин стIалри, Фахрудинан яру хьанвай чинал аватайла, цIапIрапIар гузвай. М. Садикь. Дуст. ЦIАР 1 сущ.; -цIи, -цIе; -ар, -ари, -ара 1) чарчел сад-садан гуьгъуьналлаз гафар кхьенвай са жергедин мензил. И шиирар Историядин, чIаларин ва литературадин институтда шаирдин архивда ава. Вири ина 500 цIарцIихъ агакьна 12 шиир ава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Зун шиирдихъ къекъвезвай. Дафтарар ахьайиз за цIарара вил экъуьрзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Гафунин кьатI са цIарцIяй маса цIарцIиз слогралди акъудда. Гь. Р. Рамалданов, А. А. Ражабов. Лезги чIал, 1992. 2) куьч. шиир. Къуй зи цIарцIи, симини хьиз ток авай, Гъурай элдиз берекат. А. С. Зи кIвачикай... 3) ктаб. къайда, политика. -. Ибур вири, товарищ Шахмарданов, партиядин цIарцIелай элячIун я. Зун коммунист я, за авайвал лугьузва. А. А. Лезгияр. * цIар илитIун гл., ни квелай яргъалди къекъуьн. Мад фена Азраил Дагъларилай цIар илитIиз. С. Пехил дустар себеб яз. Чун агъадалди фирдавай Цавдарни чахъ галаз агъуз эвичIзавай хьиз авай. Ада гила Тенфе бадедин кIвалерилай цIар илитIнавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Лап эхирдай Шамсудин, Саид, Нияз экъечIна. Алидарни абурун гуьгъуьна гьатна. Вилик квайбуру са шумуд куьчедал цIар илитIна. М. Садикь. Дуст. * цIар чIугун гл., ни 1) квекай кхьенвай са гафунин ва я са шумуд гафунин кIаникай цIар тухун. - Суал чна икI къалурна: "Квез низ кIвалин ЧIехиди вуж хьана кIанзава?" Бюллетендин са пата "буба", муькуьна "диде" гафар кхьенвай. ТакIандалай цIар чIугу. Н. Шихнабиев. Референдум. 2) квелай кхьенвай са гафунин ва я са шумуд гафунин винелай цIар тухун (наразивилин, такIанвилин лишан яз). Муьгьуьббатдин гафарилай чIугвамир вуна цIар, Уьмуьрдин яру рангар гьич лацу жез тахьуй. С. А. Чир хьухь! Синоним: чIурун. * цIарцIе гьатун гл., вуж чирвал артух хьун, вердиш хьун. Сифте вахтара ваз за куьмек гуда, за. Ахпа къвез-къвез вунни цIарцIе гьатда. Мад ваз вуч кIанзава. Я. Я. С фурун вакIар. * цIарцIин гьарф сущ. чIехи гьарф. ЦIАР 2 т-б, сущ.; -а, -а магьсулрихъ галукьдай азардин тIвар. - Тараллай емишар вири сагъ жедач кьван. Садак квак киткида, садахъ цIар галукьда, сад китIида, амайбур сагъбур жеда. З. Э. Муькъвел гелер. * цIара ягъун гл., вуч пуч жедай азар галукьун. Эй Худда-а!. Зи душмандиз агалкьун гумир! Къуй адан ниятар, гар галукьай гум хьиз, чукIурай! Адан фикирар, цIара ягъай набатат хьиз, кьурурай. М, В. Гьарасатдин майдандал. Терг хьана... багъдин бегьер, Яна гила цIара, юлдаш. С. С. ЦIАР 3 сущ.; -а, -а; ар, -ари, -ара дагъдин хур. Гьар са жигъир са цIаракай физ, цIарара ава. А. Къ. Шаир Шихнесир. * хеб цIаракай. ЦIАРАК сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра кицIин лакIаб. ЦIАРАН: * цIаран яд атун [фин] гл., нин иштягьдин, гишинвилин ва я темягьдин гьисс малум хьун. ЦIаран ятар къвезва сивиз Алидин... А. С. Жуваз душман жемир вун. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
