| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АЛДАХ нугъ.: алдах хьун гл., са квел ятIани машгъул хьун. Алдах жервал Зун алцура, Зун алцура. С. К. Гаф куда на... АЛДАХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са квел ятIани машгъул хьанвай гьал. АЛДУГУН нугъ., гл., кьуд патахъай тадиз, лув гана кIватI хьун. Куьк уьлквейрал алдугнач, Ава дагълар захъ. А. Ал. Зун.... АЛЕЙКУМСАЛАМ! || АЛЕЙКСАЛАМ! || араб сад масадал гьалтайла, сад масадан патав фейила, гайи саламдиз жаваб гаф. - Саламалейк, къутанар, къутанар! - Алейксалам. къутанар, къутанар. Ф. [Мирим] Квез саламалейкум! [Гьажичелеб] Алексалам! Буюр ша, Мирим. С. С., С. М. СтIал Саяд. [ЦIаху]. Саламалейкум! [Мирим]. Алейкумсалам! ГьикI хьана, тапшурмишай кар бегьемар авунани? Гь. Гь. Колхоз АЛЕМ || АЛАМ араб, сущ.; -ди, -да; ар, ри, -ра 1) дуьнья. Ви буй-бухах авай, лагь, мад вуж ятIа? Вахъ гекъигдай гъедни авач алемда. Ф. Н. Алпандин суракьда. Эгер асирдин сифте кьиляй алемда 1,6 миллиард инсан авайтIа, къе дуьньяда 5,6 миллиард инсан яшамиш жезва. ЛГ, 1996, 7. VI. Кьуьлер ийин Лезгистандин чилерал Дуьнья, алам шад жедайвал, бажанах. С. Бажанах. 2) вири санлай инсанар. Алемрин лап сан гзаф я. Е. Э. Гъазанфераз. Гъам чи арадавай мад жери сирер Алемриз на ашкара ийимир, яр. Е. Э. Яр. Алемдиз куьмек, Мискьидиз дегьек, Жибиндиз кепек. ХупI ярашугъ я. А. Гь. ХупI ярашугь я. Синоним: инсаният, халкь. АЛЕР(АР) сущ.; -ри, -ра 1) живедай авахьун патал раснавай улакь, алат. Искендеран алерар гъвечIибур тир. 3. Р. Алерар. 2) кьамарин винелай тахтаяр яна живедилай пар тухун патал раснавай улакь. Гьар кIвали са алердал алай, са арабада авай къванер гъваш. Гь. Къ. Четин бахт. Колхоздин фермадай акъудна алеррик яцар кутIунна, ам рекье гьатна. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синоним: нугъ. жубур(ар). * алер хайитIа - цIай, яц кьейитIа - як мисал "са кIвалах ийидайла, ам пис нетижадихъ элкъвейтIа, кичIе жемир" манадин мисал. АЛИМ араб, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра 1) гьакъикъатдин са гьи хиляй ятIани гзаф чирвилер авайди, ахтармишунар тухунал машгъулди. Алимри лугьузвайвал, Къуба патан чилер инсаниятдин чарачара девирриз талукь тир материальный культурадин имаратралди девлетлу я. М. М. Лезги тIвар алатIа Чи чIехи алим Гьажибег Гьажибегова лагьай гафар зи рикIел хквезва: "Лезгийрин поэзияда лирикадин эсерар яратмишнавай Эминав барабар кас авач..." М. М. Дуьнья кIвачел къарагъда. - Чи дестедик квай вирибуру гьарда вичин кьадардиз чIехи халкьдин чIехи алимрикай, шаиррикай, композиторрикай, игитрикай дамахдивди ихтилатна. А. Къ. Халкь. 2) дерин чирвилер авайди. Шумуд алим, шумуд абид Урусиятдиз фена хьи. Е. Э. Гьинава? Вучиз алим ва арифдиз и дуьнья икI пехир хьанва? Е. Э. Гьажимурад эфендидиз. 3) ( чIехи гьарфуналди - А) эркекдин хас тIвар: Алим. Алиман хва Муртуз агакьнавай жегьил тир. 3. Э. Уртах цаз тадани. АЛИМ прил. илимдин чирвилер авай. Атабекова залда ацукьнавай алим рушарилай башламишна виридан гъилер кьуна, ацIай ванцелди виридаз вичин тIвар лагьана. Къ. М. Хайи чилин таватар. Суйдин гьайбат артухна ви жамалди, Агудна вав ариф, алим камалди... Ч. К. Устадрин устад. АЛИМВАЛ сущ.; -или, -иле илимдин пешекарвал. Гьуьсейноврин хизанда алимвилин тIвар къачунвай пуд кас ава. Р. Гьайиф хьи, алимвилиз къимет амач. Р. # алимвилин тIвар, алимвилин дережа, алимвилин камал, алимвилин мажиб. АЛИМЕНТ урус, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра чара хьайи дишегьлидивай ва я итимдивай аял(ар) хуьн патал суддин къарардалди къачудай пул. 1982 - йисан февралдиз дуьньяда виридалайни гзаф алиментар Калифорния штатдин Лос-Анжелес шегьерда яшамиш жезвай Бельгиядай тир дишегьли 23 йиса авай Шейха Дена Аль-Фассиди Саудовский Аравиядин пачагьдин хизандай тир вичин виликан гъуьлуькай Шейх Мохаммед Аль-Фусидивай ( 28 йис) къачунай. Судьяди алиментрин кьадар тайинардайла, 81 млн доллар алиментар гунин къарар акъудна. ЛГ, 1992, 5. XII. Зун Зуьгьредин пуд аялдиз гузвай алиментрикайни азад ая. Я. Къафаров. «Зазни чидач». АЛИМЛУ прил. илимдин чирвилер авай. Чи лезги халкьни алимлу тир, чазни эдебият ава лугьудай халкьарин жергедиз фида. Мейланан Шагьабуддин. Са кьве гаф. АЛИМСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера илимдин чирвилер авачир гьал. Гьелбетда, идан вичин себебар, делилар ава: 1) чи алимсузвал, 2) пачагьдин гъукуматди чи вилер кутIунун. Мейланан Шагьабуддин. Са кьве гаф. АЛИФ кил. ЭЛИФ. АЛИШВЕРиШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) маса гун, савда. Алишвериш... гунуг-къачун - Кьасумхуьр базар чка я. С. С. Куьредин цIерид хуьруьз. Гьар къуз садаз къачуз кафан, Заз алишвериш хьана хьи. С. С. Кьве хтул кьейила... Гьич са затI туш алишвериш - А гирвенка, терез, лежбер. С. С. ЦIуз хъуьрезвай лежбер. 2) шейэр, ужуз къиметдай къачуз, багьа къиметдай гунин гьерекат. Гьамид алишверишдив эгечIна. Ада чинебан спекулянтвал ийизвай. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Алишвериш усал пеше яз гьисабун чаз большвикралай амай "аманат " я. Гьакъикъатда лагьайтIа, алишвериш, азад лежбервилихъ сад хьиз, инсаният патал лап берекатлу ва Аллагьдин виликни еке дережа авай кеспи я. Гъ. С. Истамбулдиз сиягьат. - Я Гьалимат, лагьана са сеферда Аскера вичин кайванидиз, - ша чна рикIе ашкъи туна алишверишдин кIвалахар кьиле тухун. Чаз хийирарни жеда. Я. Къафаров. Кумукьна. Синоним: спекулянтвал. * алишвериш авун гл., алишвериш кьиле тухун. АЛИШВЕРиШУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; алишвериш тавун, алишвериш тахвун, алишвериш хъийимир ужуз къиметдай къачуз, багьа къиметдай гунал машгъул хьун. Эхиримжи сад-вад йисуз алишверишун еке муд хьанва. Т А. АЛИШВЕРИШЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алишверишунал машгъулди. Гила алишверишчияр гзаф хьанва. Р. АЛИШВЕРиШЧИВАЛ сущ.; -или, -иле алишверишчи пешекарвал. Аквадай гьаларай, алишверишчивилелай хъсан къазанжияр жезва. Р. # ~ чирун, ~ артухарун, алишверишчивилин къайдаяр, алишверишчивилин чирвилер, алишверишчивилин къанунар. АЛКОГОЛИК урус, ктаб., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ички хъун азар пеше хьанвайди. Заз зи духтирвилин тежрибадай аквазвайвал, гзаф вахтара диде-буба алкоголикар тир хизанра авай аялрикайни пиянискаяр жезва. ЛГ, 1997, 19. XII. Синоним: пияниска. АЛКЬВАР: алкьвар-далкьвар куьгьн, сущ.; -ди, -да лезги халкьдин календардай хъуьтIуьн эхиримжи цIувад йикъан вацран тIвар. АЛКIУКI алкIун глаголдин эмирдин форма. Кил. АЛКIУН. АЛКIУН гл., -ида, -ана, -из, -изва; -укI, -имир, -ин, -урай; алкIун тавун, алкIун тахвун, алкIун хъийимир 1) вуч нел, квел са вуч ятIани маса затIунал илис хьана амукьун. Столдал чар алкIанва. Р. Гьар Самурдал атайла, Аквазва заз... вацIун хурал алкIанвай Берекатдин амбар хьтин Мегьарамдхуьр. Л. Н. Гьар Самурдал атайла. 2) куьч., рах. садаз масад дериндай кIан хьун 3) куьч. кIевиз ва яргъа лди азарлу яз хьун. Ам фадлай лап алкIанва. Р. АЛКIУРУН гл., каузат.; -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; алкIур тавун, алкIур тахвун алхкIурун, алкIур хъийимир || алхкIурмир 1) ни вуч нел, квел са ни ятIани вуч ятIани са нел, квел ятIани аламукьдайвал авун. Марка гъиле гудай вал алкIурдай адет амач. И. В. "Хийирар". Эхирни а гъед заз гъат хъувуна... Хутахна вили цавал алхкIурна. Б. С. Савкьват. 2) куьч. ни вуж такьатдай вигьин, гьалдай ракъурун, зайифарун. Ада вичин гъуьл лап алкIурнава. Р. 3) куьч. ни вуч нел гужуналди къачуз тун. Вичин куьгьне машин зал алкIурна. Р. 4) куьч. гун. -Тавурла, алкIурде мад... -Вуч алкIурда? -Выговор, строгий выговор... -Вал гзаф алкIурнавани? - Зал гьелелиг нубат атанвач... Б. Гь. Хайи чилел. АЛЛА межд. мягьтелвал къалурдай гаф. Алла, ви надинжвал вуча! Р. АЛЛАГЬ араб, сущ.; -ди, -да 1) гъуц (мажусивилин девирда уьмуьрдин тайин са рекьяй (тамарин, мублагьвилин, ничхиррин ва мсб) кьил гвайди яз гьисабзавай къуват. Грецияда гьикьван аллагьар авайтIа... Бегьердин, Рекьерин, Гьуьлерин, Муьгьуьббатдин, Цаварин, Сагъламвилин, Пехилвилин, Ажугъдин, Экуьнин, Агалкьунрин... Р. Гь. Чун чаз килигайла; 2) ( чIехи гьарфуналди - А) хас тIвар – Аллагь -ди, -да хашперес, мусурман, чувуд ва маса динар, дуьнья халкьнавай халикь ва дуьньядин агъа. Аллагьдилай маса гъейри, Лагь кван вуч бег, хан ава ви. С. С. Эй бенде, вахъ... Вири шейэрин халикь, гьар са марзукьдин рузикь... Тек Аллагь сад Вун я хьи... X. Къ. Вун я хьи. Алим гьенигутливи Гьайдарбегдин... фикирдалди, Ярагъ Мегьамед "Аллагь чирай кас, тарикъатдин шейх я", "чIехи сирер чириз къвезвай инсанрин миршитI ва регьбер я"... А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. Дагъвияр, куьн Аллагьдин нурдик ква. Куь винел Реббидин дуьа ала. Куьн ада садрани магьрум тадач. Худади буйругъ гайи чIавуз душмандин хуруз фини куь дережа, малайикрин дережа кьван, вине жеда...» - лугьудай ругьанияр руьгьламишдай гафар кхьенвай. Н. М. Къизилдин хтар. Чаз вуч кIан я? Анжах са кар - Ислягьвал чи аялриз! Фирягьвал чи хиялриз! Чи чил, чи гьуьл - Аллагьди чаз багъишай. С. Вуч. кIан я... Садаз бахт жеда Аллагьди гайи, Садаз тахт жеда пачагьди гайи... С. ТIелгьат эфенди. Синонимар: Агъа, Гъуцар, Зулжалал, Первердигар, Ребби, Сад Аллагь, Халикь, Худа. * Аллагь-Аллагь! межд. са жавабдар кIвалах башламишдайла, ам кьилиз акъатдайдахъ агъун тавунвайла, "хьайиди хьуй" лугьудай мана авай ибара. – Аллагь-аллагь, кьейитIа, ада зун рекьида, туртIа - тада, ам Кьулухъди элкъвена. Ф. Акьуллу данарбан. * Аллагь-Аллагь лагьана нар. агьвалат тийижиз, хьайивал хьуй лагьана. * Аллагь буба сущ. аялрихъ галаз рахадайла, Аллагь гафунин мана гузвай ибара. * Аллагь валай [адалай, вичелай, квелай] рази хьуй [хьурай]! межд. хъсан касдикай рахадайла, адаз ийизвай дуьадин гафар. рахазвайда вичиз яб гузвайдалай разивилин дуьа. [Мирим] Аллагь квелай рази хьуй.. Эгер ам иниз акъатайтIа,... куьнени ам гъавурда тур... С. С., С. М. СтIал Саяд. Абу Гьурейрадин гафаралди, Аллагь адалай рази хьурай, Мегьамед пайгъамбарди лагьана... Жабера, Аллагь адалай рази хьурай, Мегьамед пайгъамбарди... лугьудалдай: "Эгер фейи чкада куьн геж хьайитIа, йифиз хквемир". Диндикай суьгьбетар || Самур, 1994, № 3.. * Аллагьсалагьа тек-туьк, сущ.; дуьз алакъалувал, гьахълувал. Муьштерийрихъ галаз адан аллагьсалагьа лап писди я. И. В."УстIар". * Аллагь куьмек хьурай! межд., низ "Ваз Аллагь куьмек хьурай, чан хва, - дуьаяр ийизва папари. И. А. Самур. * Аллагь патал хьуй! межд. ' за лугьузвай гафуниз, меслятдиз яб це, фикир це' манадин ибара. Аллагь патал хьуй, ичIи гъилиз килиг... Е. Э. Дуванбегдиз. * * Аллагь рази хьурай! межд., нелай никай рахазватIа, гьадаз жуван патай авай хъсан гьиссер къалурдай ибара. [Али] -Пара кьадар сагърай, хванахва! Валай Аллагь рази хьурай. Сагъул. С. Хванахва. * Аллагь рикIел алай прил.,; вуж дуьзвал гвай, гьахъ кIани, мусурманвилин шартIар кьиле тухузвай. - Аллагь рикIел алайбур гила гзаф ава лугьузвани вуна? - жузуна Алиди айгьамдалди. Гь. М. Хайиди. * Аллагь цаварал, хан(ни) чилерал мисал "Аллагьдизни хандиз акси жемир" манадин мисал. Вун, Саид, Аллагьди ганвай касдин аксина рахамир! Аллагьди ви кьилел завал къурда. Аллагь цаварал, ханни чилерал чи кьисметдин иесияр я. Х. Т., Къ. М. Ашукь Саид. * Аллагьдал аманат <хьурай>! межд. сагъ-саламатдиз амукьрай. Алад, ваз физвай рехъ хийир хьурай, вун Аллагьдал аманат! Р. * Аллагьди агакьаррай! межд. рахазвайди са касди лугьузвай фикир кьилиз акъатунин терефдар тирди къалурдай гафарин ибара. -Аллагьди агакьаррай, чан диде... Гь. Къ. Четин бахт. * Аллагьди ажал гурай! низ къаргъиш Ам ягъайдаз Аллагьди Гурай четин тир ажал. И. Асл. Халкьдин лайихлу хва Арсен Байрамов. * Аллагьди вичи гудайбурукай хьуй! межд. зегьмет алачиз жагъурай. - Чав пуд болт гва, кьуд лагьайди Аллагьди вичи гудайбурукай хьуй. Гъилер? М. Б. Спелар. * Аллагьди гайитIа арал. эгечIзавай са кардикай рахадайла ишлемишдай ибара. Аллагьди гайитIа, мирес, къведай зулуз Чна ийида са вижевай Мехъер. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * Аллагьди нуьсрет гурай! межд. 'физвай рехъ, ийизвай кар хийирлуди хьурай' манадин ибара. - Квез Аллагьди нуьсрет гурай! лагьана Сефера ракIарал акъвазна абур рекье туна. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. * Аллагьди сабур гуй (гурай)! межд. дуьа Адан рикIел хер ала - Дидедин рикI дарих я, Сабур гурай Аллагьди. И. А. Халкьдин лайихлу хва Арсен Байрамов. * Аллагьди хуьй [хуьрай]! межд., 1)вуж са нелай ятIани разивал къалурдай ибара. Хъсан аял я, Аллагьди хуьй... М. Б. Спелар. Аллагьди хуьй хтул тир руш, ТIварни вичин Севда ялда. С. Диндин неве. Чеб Аллагьди хуьрай! Кьуьзуьбур рикIелай ракъурзавач. Б. Гь. Хъсан мураба. 2) тийижир касдив рахаз башламишдайла, ишлемишдай ибара. [Зейнаб] -Акъваз, чан бала. Вун Аллагьди хуьрай, ви тIвар вуж я? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. * Аллагьди яргъазрай! межд. 'ихтилат физвай кар кьилиз акъат тавурай' манадин ибара. Ибурухъ вуч хьанватIа?! Кьенва жал?! Аллагьди яргъазрай! А. Къ. Хукац-Ханум. - Зун, Аллагьди яргъаз авурай, балунцада хьаначтIани, аниз фена хтайбуру ийизвай рахунар ван хьайила, кьин хьуй, зи кIвачерикай чил катна.. Н. М. Жандар Магьамай. Аллагьди яргъазрай, адан гъаясузвал акваз, са бубат чин чIурайтIа, дидеди, гьасятда «кямир, я кас, аялдик» -лугьуз, хцин пад кьадай. А. Эсетов. Инсан хьанач. * Аллагьдиз шукурун [шукур гъун] гл., ни Аллагьдилай разивал авун. Рекьидалди вилик тур чарче, ада вичиз кьуьзуь кьилихъ Зуьгьре кьисмет авунвай ва вичин эхир хийир авунвай Аллагьдиз шукурзавай. Я. Къафаров. Вафасузвал. И сес гьа чкайра амай тек са лекьрен сес яз хьайитIа, Аллагьди яргъазрай. ЛГ, 2003, 22. II. * Аллагьдиз шукур <хьуй>! межд. рахазвайди никай ва квекай ихтилат физватIа, гьадал разивал къалурзавай ибара. Аллагьдиз шукур, квезни хъсан чида, заз вири авайди са вишни къад рипедин чил я. С. С., С. М. СтIал Саяд. Ина, Аллагьдиз шукур, жемятди зегьметар къачуна, Къубадай тахта-шалман дашмишна, кIвалер, дараматар эцигзава... Гь. М. Им къван, им терез. Верди: - Аллагьдиз шукур, верчернини какайрин план чна саки артухни алаз ацIурзава. Гь. М. ЧIурукIа элкъвей крар. - Гьелелиг пис туш, чан Фетали, Аллагьдиз шукур хьуй, вири хъсан я. А. Сайд. Вили яна. * Аллагьдин бенде дин, сущ.; вуж. инсан. Пагь, Забур, вуна зун дагъларин кьилерални гъана... Хьайиди гила хьана. Зи тIвар кьадай са Аллагьдин бенде кьван дуьшуьш жен. Къ. М. Урусатдин цуьк. * Аллагьдикай кичIе хьухь! межд. тапарармир. * Аллагьдин [кьуд] калам къалумрай! межд., низ рахазвайда яб гузвайди вичи лугьудай гафарихъ агъун паталай кьадай кьинин гафар.[Мирзамамед] Заз Аллагьдин калам къалумрай, кавха, хабар авайди ятIа. С. С., С. М. СтIал Саяд. Аллагьдин кьуд калам заз къалумрай, эгер за ви кьисас гьа и алчахдилай вахчун тавуртIа. А. И. Свас. * Аллагьдин къадарар я кIус 'хьайи кардал рази хьана кIанда' манадин ибара. - Зи Уьмуьр дустагърани вагъунра акъатна, Лезгийри лугьудайвал, Аллагьдин къадарар я, Амай уьмуьрни зи гьа гьанра ахкьатдайди я. А. Къ. Жуьгьенар. * Аллагьдин кIвал сущ. мискIин. МискIин Аллагьдиз кIвал я, жемятдиз - ибадатхана. М. Б. ЦIийи мискIин. * Аллагьдин патай пай ганвай прил. сагъ ва еке беден ва бажарагъ авай. Рагьметлу Ядгар Буба Аллагьдин патай пай ганвай кас тир. Адан кьакьан буй, фирягь къуьнер, мягькем беден - вири кьуват тир. ЛГ, 2003, 16.I. * Аллагьдин халад хва хьуй! 'никай рахазватIа, ам вуж хьайитIани манадин ибара. - Зиян ганвай касдиз кIандатIа, ам Аллагьдин вахан хва хьуй, инсаф авун зи ивилик квайди туш. Н. М. Къизил хтар. * Аллагьдин хатур аватIа(ни) кIус лугьузвай гафар лап рикIин сидкьидай тирди къалурзавай ибара. Аллагьдин хатур аватIа, дидеди гайи некIедин хатур аватIа, чи хуьруьз цIай ягъиз тамир. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI - Чан хва, Аллагьдин хатур аватIа, вуна авам нехирбандиз багъишламиша, - яваш ванцелди башламишна батракди. Гь. Къ. Четин бахт. Аллагьдин хатур аватIани, за лагьайвал ая, ша, хъфин. Сажидин. Ярагъви ашукь Уьзден. * Аллагь-Таала [Талед] сущ.; -ди, -да мусурман динда: дуьнья халкьнавай халикь, дуьньядин агъа. Алим гьенигутливи Гьайдарбегдин... фикирдалди, Ярагъ Мегьамед Аллагь-Тааладин гьакъикъи чешне я"... А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. Аллагь-талед вичин къелем Масадавай чIугваз жедайд туш. С. С. Жедайд туш. * дуван Аллагьди авурай! цIувайни вацIувай Аллагьди хуьрай! АЛЛАГЬЛАМИШУН цI., гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; -из, -зава; аллагьламиш тавун, аллагьламиш тахвун, аллагьламиш хъийимир са низ-квез ятIани Аллагьдиз хьиз килигун. Абуру Сталин аллагьламишнавай дирек яз кьазва. А. А. Арифдар Сулейман. АЛЛАГЬСУЗ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура. Аллагьдиз аксиди. - Бубайрин дин, адетар маса ганвай кафир, аллагьсуз! ЦIийи уьмуьр кIанзава, ян? Ж. Гь. Савадлувилин дестек. Сулейманакай кхьинарзавай са бязибуру шаирдикай акьалтIай туьнт революционер ва атеист, аллагьсуз ийизва. Ф. Н. Шаирдин гьакъикъат. Синоним: атеист, гявур, кафир. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
