| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АКСИ 1 сущ.; -ни, -на акси гьал. Течирдаз я хурма, къайси, Дугъри, игри, дуьзни акси... вуч чир хьуй?! Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Ша чун абурун вирибурун аксина экъечIин. А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. Кьамкъам халкьдин душманрин аксина женг чIугваз амукьна. Гь. Къ. Четин бахт. Коммунистрин са пай бунтчийрин аксиниз къарагъна. ЛГ, 1994, 27. V. АКСИ 2 прил. 1) зид, къарши. Нина Иосифовнади рикIел хкизвайвал, дяведин къизгъин йисара ада Огни шегьердин сергьятда зегьметдин фронтда активвилелди иштаракна, душмандиз акси сенгерар туькIуьрунин ва мягъкемарунин кIвалахар тамамарна. Р. Набиев. Чи Нина || ЛГ, 2000, 20. VII. 2) низ-квез ятIани зарар гудай. И шиирдалди ("Фекьияр" шиирдалди - А. Г.) Сулейман диндин къуллугъчийриз, "чилерал аллагьдин векилар " тир ксариз акси яз экъечIай; ам диндиз, шариатдиз аксивилин рекье гьатнай М. М. Гь. Халкьдин шаир. Дагъустандин накьварал къанни вад йисуз мусурманри пачагьдин кьушунриз акси женг тухвана. ЛГ, 1996, 2. II. Надир-шагъ ва Мурсал-хан русвагь авуникай, пачагьдин гьукумдарриз акси манияр гзаф гъалтзава. ЛГ, 1996, 2. II. * акси хьун гл., вуж, низ сад масадав пис ва я къарши гьаразривди эгечIун. Виридан дин ислам, чун вири мусурман я, Хаинвал я чун сад-садаз акси хьун. Н. Самури. Лезги, вавай жузан за. * акси (аксина) яз арал. лугьузвай, лагьанвай фикирдиз къаншаба фикир, гаф инкар яз. Учителдин атIугъай чин неинки ачух хьанач, аксина яз, адан вилер мадни гзаф чан алачирбуруз ухшар хьана ва вилери къурху гудай тегьер къачуна. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Идаз, акси яз, инсанрин рикIиз перишанвал, сугъулвал гудай девир я. М. Гь. Им къван, им терез. Аксина яз, адан руш гьаргьар кас тир. А. А. Пад хьайи рагъ. АКСИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера акси гьал. Сулейманан яратмишунрик квай асул лишанрикай сад диндиз аксивал я. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Кьилел цIай алайбууз аксивилин сесер гана, вири амайбуруз - разивилин. А. А. Лезгияр. Эгер зун духтурриз къалурна, сагъар хъийиз хьайитIа, зи аксивал авач. М. Б. Спелар. * аксивал авун гл., ни низ-квез къаншар гьерекатар кардик кутун. Генералдин хтулдини вичин къайдада цIийи уьмуьрдиз аксивал ийизвай. А. А. Пад хьайи рагъ. АКСИВАЛУН гл., ни низ-квез; -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай, аксивал тавун, аксивал тахвун || аксивал хъувун, аксивал хъийимир къаншар, акси гьерекатар кардик кутун.... лезги чIала кIел-кхьин арадал гъуниз аксивалзавайбуру меселадин сергьятар датIана гуьтIуь ийизва. Д. Агьмедов. Хкахь тийир гъед || ЛГ, 2000, 18. V АКСИ3 нар. акси яз. АкI хьайила, и межлис шейтIандиз аксиз къурмишнавайди я ман? С. Ярагъви ашукь. АКСИНА 1 арал. къаншаба. Вири и крари ам кухурдачир, Аксина, артухдай адан активвал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Кагъаз я яргъиди, я ажугълуди тушир. Ам, аксина, гъазаблуди тир. А. А. Лезгияр. АКСИНА 2 посл, существительнийрин талукьв. падеждихъ галаз: къаншаба, къарши. Нагьагь сад абурун аксина рахайтIа, кIаникай гьам тIушунна чандал гъидай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. - Эгер куьне гьарамзадайрин аксина женг чIугунайтIа, и угьривал жедачир, рахана ам вич-вичихъ галаз. 3. Э. Уртах цаз тадани.... ам гьакъикъатдиз, авай гьакъикъи гьалдиз хилаф атун, гьакъикъатдин аксина рахун жедай. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Къамкъам халкьдин душманрин аксина женг чIугваз амукьна. Гь. Къ. Четин бахт. * аксина яз кил. акси яз. АКСИИНКЪИЛАБЧИ куьгь, сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра Инкъилабдиз акси гьерекатар ийизвайди. АКТ урус, сущ.; -уни, -уна; ар, -ари, -ара къайдадикай хкатнавай (хкуднавай) са вуч ятIани тестикьардай документ. ЧIурнава ник къатадна, Комиссадин акт ава, - Гъилин къене факт ава. X. Т. Агьакишидин лам. Актар кхьена, прокурор Ахнигиз къвез-хъфиз, райкомдизни хабар хьана... И. В. Къуьр алатна сикI хьана. Ревизорри кхьейла акт Къалурзава заз... Ж. Вучиз ваз зун... АКТЁР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра театрда гьам манияр ядай, гьам ролар къугъвадайди. Авайвал лагьайтIа, чеб Азербайджандин драматургиядин хъсан адетрал тербияламиш хьанвай Лезги театрдин актерри, а халкьдин чIал ва музыкани чизвайвиляй ва чеб стха тир халкьдин искусстводиз руьгьдай мукьва тирвиляй, Азербайжандин авторрин эсерар сегьнеда гьич са жуьредин азабни акьалт тавуна регьятдаказ тамашачийриз къалуриз хьана. Э. Наврузбегов. Дагълара хайи театр. АКТЁРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера театрдин, кинодин, телевиденидин артиствал. Кьурагьрин юкьван школа агалкьунралди куьтягьай Абдулкъадира Москвада ГИТИС- дин актервилин факультетда кIелна. М. Ш. Бубадин кIвал. Идрис Шамхалован вафалу дустарикай ва амадагрикай садни яргъал йисара адахъ галаз санал кIвалахиз хьайи, вичи актервилин, режиссервилин ва таржумачивилин везифаярни тамамарай Сефербег Агъабалаев ( 1893-1964) я. Э. Наврузбегов. Дагълара хайи театр. АКТИВ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са тайин месэлаяр гьялунин карда, чкада виридалайни вилик-кьилик квайбур. Мад вуч лугьун за ваз, актив, Дидедин чIал кьабулдачир. Дидед гайи нек ваз гьайиф, ЧидайтIа вун икI рахачир. Н. Шерифов. Активдиз. Къачуна а дяведи цIийи шикил: Себ гунуг, гьелегь кьун, вегьин активдал... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 1936 - йисуз КцIара Къуба зонадин актив кIватIна, чIехи собрание кьиле тухвана. М. М. Хайи чилиз икрамда. Амма чи Огнидин ветеранрин советда, са бязибур къерех хьанатIани, адан асул актив чавай хуьз алакьна... ЛГ, 1996, 23. II. * актив гьал граммат., куьгь., сущ.; ни? куь? суалриз жаваб гудай, предложенида подлежащидин везифа кьиле тухудай существительнийрин падеж. Актив гьал гзаф вахтара асул гъалдихъ ди эхир акал хьуналди гьасил жезва. Гь. Гь. Грамматика. * актив падеж граммат, сущ.; ни? куь? суалриз жаваб гудай, предложенида подлежащидин везифа кьиле тухудай существительнийрин падеж. Духтурди аял фад сагъарна. Р. Меци инсан хуьнни ийида, адан кьилел балани гъида. Мисал. Актив падеж виридалайни гзаф эхирар авай падеж я. Р. И. Гьайдаров, С. М. Мирзеханов, Гь. Р. Рамалданов. Лезги чIал. АКТИВВАЛ сущ.; -или, -иле; илер, -илери, -илера са кар кьилиз акъудун патал гьерекат. Вири и крари ам кухурдачир, Аксина, артухдай адан активвал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Лезги халкьни кисна ацукьна виже къведач, активвал къалурун лазим я. ЛГ, 1996,7. VI. Вахт-вахтунда мажибар ва маса пулар агакь тавуни санлай общество тартибдикай хкудзава. Зегьметдин закон чIурунин вилик пад кьунин карда Къизилюрт, Къизляр, Докъузпара, Кировский, Махачкъала шегьердин районрин ва Буйнакск шегьердин прокурорри кIвалахда иллаки активвал къалурзава.. И. Яралиев. Агьалийрин ихтиярар ва азадвал хуьн || ЛГ, 2000, 1. VII. АКТИВВИЛЕЛДИ нар. активвал аваз. ГьикI хьайитIани, чи эрадин 1 -V виш йисара Кьиблепатан Дагъустан "Лакз уьлкве" яз малум я. Ада РагъэкъечIдай патан Кавказдин политикадин уьмуьрда активвилелди иштаракна. А. А. Лезгияр гьинай арадал атана? || К, 1968, 26. IX. Хуьруьн гьар са мярекатда ада активвилелди иштаракзава. X. Шайдабегова. Чирвилери инсан бахтлу ийида. Нина Иосифовнади рикIел хкизвайвал, дяведин кьизгъин йисара ада Огни шегьердин сергьятда зегьметдин фронтда активвилелди иштаракна, душмандиз акси сенгерар туькIуьрунин ва мягькемарунин кIвалахар тамамарна. Р. Набиев. Чи Нина || ЛГ, 2000, 20. VII. Синоним: гьевеслудаказ, активдаказ. АКТИВДАКАЗ || АКТИВНИДАКАЗ рах., нар. ара датIана хушвилелди ва йигиндаказ. Ам хуьре тухузвай кIвалахрик ва хуьруьн майишат социалист къайдайрал туькIуьр хъувунин кардик активдаказ экечIнавай кIвенкIвечийрикай сад тиртIани, халкьдиз ам мухбир тирди чидачир. А. Ф. Газет. Хуьруьг Тагьира, Дагъустанда Советрин власть тестикь хьайи йисарилай башламишна, эхирдал кьван чи уьлкведин общественный уьмуьрдани активдаказ иштаракна. ЛГ, 1988, № 6. Маса терефдихъай ида мектебдин тIвар сейли авуниз, олимпиадайра, конкурсра ва шегьерда кьиле тухузвай маса серенжемра чи аялри активдаказ иштарак авуниз куьмек гузва ЛГ, 2000, 6.I. Яшар санбар хьанватIани, ада активдаказ кIвалахзава. ЛГ, 2001, 26. VII. Фялейринни лежберрин гьукум патал женгера активдаказ иштарак авунай... ЛГ, 2003, 22. II.... ада Сижаратавай хуьруьн уьмуьрда мадни активнидаказ иштаракун тIалабзава. Гь. Къ. Четин бахт. Синоним: гьевеслудаказ, активвилелди. АКТИВИСТ урус, сущ.; -ди, -да;~ар, -ри, -ра са карда, гьерекатда вилик-кьилик квайди. Хъсан кIвалахдай колхоздин член Фетягьни Мурсал, кьегьал Гуьлчимен - Активистар тир, авай чеб гъунар Ватанпересар, колхоздин чанар!. X. Т. Гурхана. Культштурмдин жегьил активистди ихьтин агъур шартIара са гъерезни авачиз зегьмет чIугваз пуд вацралай алатна. Ш. Ю. Салам, юлдаш министр. АКТИВИСТКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра активист дишегьли. Комсомол цIийи гаф я, цIийи инсан я, активистка я, ам обществодихъ галаз санал вилик физва. 3. Бирембеков. Советрин лезги литературадин устад. АКТИВНИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера гьевеслувал. Гьиниз фена бес а аялрин активнивал, кIел-кхьиниз авай ашкъигьевес. ЛГ, 1996, 9. II. Синоним: гьевеслувал. АКТИВНИДАКАЗ кил. АКТИВДАКАЗ. АКТИВНЫЙ урус, прил. гьевеслу. 1875 - йисуз Бакуда акъатай "Экинжи " газетдин активный мухбиррикай сад хьайи Гьасан Алкьвадариди вичин хциз веси авунай: "Эй жегьил, гьахъ ва дуствал гьамиша вине яхъ". М. М. Виш йисарин имтигьан. Нина Иосифовнади рикIел хкизвайвал,... ам активный донор язни машгьур хьана. ЛГ, 2000, 20. VII. АКТОВЫЙ: актовый зал урус, сущ. тайин идарадин мярекатар кьиле тухудай еке кIвал. Майдин сувариз школадин актовый залда еке стол дуьзмишна, гурлу межлис къурмишна. Ш. Исаев. Завхоз. АКУ 1 акун глаголдин эмир дин форма. Кил. АКУН. АКУ 2 кIус мягьтелвал, наразивал, мукъаятлувал къалурзавай гаф. [Селим] Аку, мад къегьне за лагьайвал я. Ам вуч гаф я вуна лугьузвайди. С. С., С. М. СтIал Саяд. –Ву-а-а! - гьарай акъатда дагъвидай. -Чун алдатмишзавайвал аку! Р. Гь. Балугъ. Гила за фикирзава: «стха» лугьузлугьуз лезгийрин кьилел аку гьихьтин мусибат гъизватIа. Мегь. М. Лезги тIвар алатIа. Аку, зи хва, ваз тазва и мулкар за... Ф. Н. Туьтуькъушар. АКУДУН гл., ни вуж; -на, -да, -зава; 0 || -а, -мир, -ин, -рай, акуд тавун, акуд тахвун, акуд хъийимир 1) кьуьл авун теклифун 2) кьуьл ийиз демдин юкьвал акъудун, къарагъарун. Синоним: кутун. * акудун-хкудун авачиз нар. са къайдани авачиз, хуьн тавуна. АКУЛА 1 сущ.; -ди, -да дуьгуьдин жинс, сорт. Пут дуьгуь я вич акула... С. С. Примусдин тариф АКУЛА 2 урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьуьлуьн балугърин са жинс. Азгъунвилин а кьил вуч я? Жува жув тIуьн, Руфун чкIай акулади Вичин ратар хьиз. А. Ал. А кьил. Синоним: наха. АКУН 1 гл., -вада, -уна; -ваз, -вазва; -у, -ван, -урай, -вамир, такун, ахкун || акун хъувун, тахкун, ахквамир || акван хъийимир 1) низ вуж , вуч вилери ишигъдалди гьисс авун. Рушарин арада цуьк хьиз аквада. Е. Э. Ярдин тариф. Заз акуна шумуд чанар, крар зурба пагьливанар. С. С. Куьре эгьлийриз. Юлдашри ракъай савкьат Акваз, гевил тух хьана хьи. С. С. Музейдиз. Лугьуналди жемир чIалахъ, Такуна рахун хьсан туш. С. С. Ише тефир жуван гафар. Мурад тир вун ахкун садра... X. Къ. Вейсул Къаранидиз. Акурвалди аял тир руш, Мишреб гуьзел, амалриз хуш... Шадвилин сел кваз атанва! С. Загьидат. Вун такурла, шумуд жегьил рикIер жеда дар, Селимат.. С. Селимат. Рекьяй кьвезвай кьуьзуь кас акурвалди, Абас къарагъна, адан вилик экъечIна. Ф. Акьуллу паб. Жабраилаз акурвалди пайгьамбар, Ви гьал гьикI я, - лагъана, кьуна хабар. X. Къ Пайгьамбар кьиникьиз. - Ингье за квез лагьай яргъал дагъларин уьлкведин кард! - лагьана Гьуьсейн акурвалди Ферзалиди. 3. Р. ЦIийи ханлух. Диде къецихъ экъечIна, ирид стха акунмазди, идаз чир хьана. Лезги халкьдин махар. Бязи Фекьир хьана гижи, Акурлахъди кисе ичIи... С. С. Тенбекдикай дар хьайила. Акурлахъди вун вилериз, Жеда чун тух, экуьнин гъед. С. С. Я артух затI экуьн гъед. Акурлахъди шад жедай халкьдин рикIер. Акван хьийичир адан вилериз экв. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Мукьва инсан акурлахъди, Чи як якIу чIугурлахъди, Хъвер кваз "салам" лугьурлахъди, Заз ни къведа Дагъустандин. Гь. Эсер. къажгъанда чул ргайлахъ. Къаравулдиз лап хъел аваз Акурлахъди лутуйри Башламишна ялтахвализ, Тежрибавай угърийри. Ж. Тарифри алдатмишна. 2) низ вуж гьалтун. Агъ, къе заз зи яр акуна булахдал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Етим Эмин хьана бейгьал, гьар акур кьван ийиз шел-хвал. Е. Э. Акваз кIан я. Вах-стха гьич акван тийиз, Зи чин хъипи ранг хьанава. Гь. Эсер. Алманиядай стхадиз чар. 3) низ вуч са гьихьтин ятIани гьалдик, гьиссиник акатун, гьисс авун.. Ви мукьвади валай хаин рахади, Ширин шуьрбет, гьам агъу хьиз аквади. Е. Э. Бахтсузвал. Акур бере жуваз адан амалар, Рахкурда лугьуз ийид вуна хиялар. С. С. Пис папаз. Чи бубаяр кечмиш хьана, чIулав къаяр, гужлу гарар, агъур йикъар, бед дявеяр акуна. А. Ф. Рекьерин зарбачи. Заз и дуьньяда такур затI амач. За халис дуствиликайни лезет къачуна; зун акьалтIай хаинвилини кана. 3. Р. Веси. Чаз акуна шекердин дад, Зегьерни чаз акуна... А. С. Чпин гъиле яракь аваз... Дердер такурдаз, гъамар такурдаз Шадвилин къадир жедани мегер... Такунмаз азаб Инсанди гудач хушбахтвилиз яб. Б. С. Гьар са кар гьакI я.. КIанивилин дерт такур кас амани? С. Эмина.. Аквазва заз: ни ятIани Къакъудзава датIана Зи дидед чIал, гьи ятIани Наши патай атана. А. Къ: КьванцIила. 4) ни вуж , вуч жагъурун. Зун жуваз са гъуьл акваз физва, жаваб гана кьифре. Ф. Шичан бике. Ахлад, аку ЦIелегуьнар, "Тха " лугьуз жед луькIуьнар. С. С. Куьредин цIерид хуьруьз. [Къунши] Чувалар бес гьикI хьана, Абур гьинай ахкуна? X. Т. Алхасан махорка. Са виш манат акуна, Ан кас рази хъувуна. X. Т. Агъакишидин лам. * аквадай агитация урус [наглядная агитация], сущ. цларал, аквадай чкайрал кьуларал кхьна авуна тухузвай таблигъат. - Аквадай агитацияди шагьидвалзавайвал, ина акьуллу инсанрини къуллугъзава, - лагьана са аскерди. А. Къ. Ленин ва цацар алай сим. * аквадай кьве вил кIанда кIус са нин-куьн ятIани гуьрчегвилин тарифдин ибара. Пагъ, адан Гуьрчегвал! КIанзавайди аквадай кьве вил я! Р. * акваз-акваз нар. 1) садлагьана, гьасятда. [Шагьламаз]. ЦIаху! Ваз регъуь тушни, акваз-акваз чинчинал эцигна тапарар ийиз. Гь. Гь. Колхоз. Саядак акваз-акваз лувар акатна, ам кIвачел акьалт хъувуна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Гьахьна кIвализ атана, Жувазни акваз-акваз, Эхиз жедани квевай Писликвал авун папаз? X. Т. Душмандин фикир. Шад хьана рикI акваз-акваз. Гь. Яргунви. Бахтлу рикI. Кьил вине кьуна трибунадихъ килигзавай Наврузан кьил, акваз-акваз агъуз аватна, А. Сайд. Яру хьайи чин. 2) виридаз малум яз, вилералди гьисс ийиз-ийиз. Гъабуруни акваз-акваз язух хьанвай чинал ири хьанвай вилера суал аваз са шад хабар гуьзлемишзавай. Гь. М. Ирид къаш. Намусдикай жезмач рахаз, Намуссузар хьанва пара. Инсанрини квадарзав Акваз-акваз чпин арха. Мегь. А. Намусдикай жезмач рахаз. * аквазни-таквазни нар. виридаз малум яз ва чинеба. Эгер вахтундамаз чун чи халкьдин месэлайрин гуьгъуьна тахьайтIа, мумкинвилер, гьа и чIавалди хьиз, гъиляй ахъаяйтIа, аквазни-таквазни лезгийрин дибни дувул хкатдай чкадал къведа. ЛГ, 1992, 25. II. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
