| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АЛАЗ: * алаз хьиз нар. кьадардилай са тIимил гзаф хьиз. НикIяй жедай тек кьве йисан бегьерди Гелир гуда виш манатдин алаз хьиз. И. Гь. Саяд. Гьавиляй абуруз чизнитийижизни, КIанзни-такIанзни, чемоданда кьурай балугъ, жуван патара авай ички ва маса няметар твада, жибинда алаз хьиз пулни хьун иллаки герек кар яз гьисабда. И. Тагьиров. Къавкъазвийриз икьван пул гьинай къведа? * алаз хьун 1) гл., са нин, куьн ятIани винел патал чка кьун Магъидин регъ алаз метIел Зардин кифер хразава. Е. Э. Эй, зи гуьзел. Магъмутахуьр ала кIунтIал. С. С. Куьредин цIерид хуьр. Алачир чкадал жида ДуркIундиз сухун чида квез. С. С. Куьреда авай аламатар. Зи кьилелкIвачел алачиз данайрив гьикI фида. А. Ф. Риза Зерре цифер алач цавал... И. М. Дагъдин цуьк. Пальто алачиз кьуьд акъудна. Р. Яд авай квар, кьил алачиз тамир. Р. 2) нел, квел вуч са вуч, вуж ятIани яргъи патахъ, кьакьанвал алцумдайла, тIвар кьур уьлчме къалурдай гаф. Ирид юкI алай Магъамад майдандал, кьве кIвач чиле акIурна, акъвазна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. * алачиз рахадай сив сущ.; вуж фагьум тавуна, гъавурда авачиз рахадайди. Заз, чан бала, алачиз рахадай сиверихъай кичIеда. Н. А. Кьве рикIин хиялар. Синоним. алачир сив. * алачиз рахун ( рахунар авун) гл., вуж герек тушир ихтилатар авун, кардин гъавурда авачиз ихтилатдик экечIун. Эмин рахач гъич алачиз. Е. Э. Фана дуьнья. [Ферзил]: - Анжах накь вуна зи чилер патахъай са тIимил алачиз рахунар авуна. А. М. Къалабулух квай гатфар. * алачир сив сущ.; тапрукь, фитнечи. - Ваз, чун санал хъфейла, бязи алачир сивери акъуддай ванерикай кичIе туш хьи? -Мад алачир сивериз нивай вуч лугьуз жеда кьван? Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: алачиз рахадай сив. * алай-алачир сущ.; винелай алукIзавай партал. Алай-алачир хтIун тавуна месел ярх хьайи Сувараз Тагъирбег мадни такIан хьана. А. Исмаилов. Вацран мичIер. Алачир чкадал жида Душмандиз сухун чида квез. С. С. Куьреда авай аламатар. * а патал алайди (паталлайди), бурж алаз хьун, вил алаз хьун, гъил алаз хьун, кар алай, рикI алаз хьун, тIвар алаз хьун. АЛАЙ 1 алаз хьун глаголдин фад алатай вахтунин форма. Кил. алаз хьун. АЛАЙ 2 прил. гилан, исятдин Алай вахт халкь патал четинди я. ЛГ, 1992, 31. X. Алай аямда гзаф инсанар чпин намус, Эдеб, гьая - вири пулдихъ маса гуз гьазур я А. Алимов. Адалат авачирла берекатни жедач. - Суьруьяр гьикI ава? - Абурни авай гьалда хьсанзава. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. * алай вахтунда [девирда] нар. ихтилат ийизвай береда. Алай вахтунда республикада лезги революционеррин тIварар алай шегьер, поселок ва са шумуд куьче ава. М. М. Виш йисарин имтигьан. Алай вахтунда хейлин хпуькьвияр СНГ-дин, Россиядин, Дагъустандин гьар са пипIе яшамиш жезва. Ж. Гь. Лекьерин гьуьндуьрда. Алай вахтунда лезгияр яшамиш жезвай Къуба шегьердин ( Азербайжан) патав гвай Хапут хуьр эрмени эпосда тIвар къунвай Капут-Ках я. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. За духтурди лагьайвал авуна. Ингъе алай вахтунда захъ ацIанвай шешел кIула кьадай хьтин сагъвал хъхьанва. Нервиярни зи лап хъсан къайдадик акат хъувунва. 3. Ф. Тутаралди сагъарун. Алай вахтунда АрхитIрин юкьван школада кIвалахзава. М. Б. Ша чун таниш жен. Алай девирда чпин гьалал зегьметдалди арадал гъизвай багъ-бустандин, малдарвилин продуктар, гъасилзавай бегьерар гьакI пуч жезва.... ЛГ, 2001, 9. VIII. Алай девирда милли чIаларизни литературадиз еке фикир гузвайди ашкара я. ЛГ, 2002, 26. IV. АЛАКЪА туьрк, сущ.; ~ди, -да; яр, -йри, -йра яшайишда, кIвалахда са шумуд чеб-чпелай аслу туширвал ва я аслу тирвал арадиз гъидай гьал, къайда. Куьгьне душмандив алакъа жемир, ам вав дуст жедайди туш. С. С. Душманрикай мукъаят хьухь. Кьиблепатан Дагъустандинни Азербайжандин алакъаяр мадни гегьенш жезва. А. А. Лезгийрин литература. СтIал Сулеймананни Хуьруьг Тагьиран алакъаяр кьилдин тема я. К, 1988, 2. ХI. Синонимар: рафтарвал, авсият. * алакъа-салакъа [алагъ-салагъ] рах., сущ.; алакъа. Амма гьелелиг адаз цIийидахъ галаз алагъ-салагъ туькIуьриз кIанзавачир. Б. Гь. Заз эвера. Гьа ихътин жуьредин серенжемар дачадани кьиле тухудай, ана къуллугъчийрин алакъа-салакъадиз талукь месэлаяр арадал вегьедай. ЛГ, 1996, 8. III * алакъадин идара [узел] урус узел связи, сущ.; хуьреринни шегьеррини арада телефондалди алакъа хуьзвай идара. Инсандин гъилералдини Уьмуьр патал хъсан шартIар яратмишнавай: саки вири кьве мертебадин къванцин кIвалер, еке туьквен, тарифлу ва машгьур юкьван школа, больница, алакъадин идара, Сбербанк, токдал элкъведай регъв, чIехи колхоз, хуьруьн къерехдал маларин ферма, клуб, библиотека, машин фидай рехъ, - мад вуч кIанда хуьруьн чкада, вични а вахтар. А. Эсетов. Тек са йис... || ЛГ, 2000, 10. VIII. Гьайиф хьи, чи лезги районрин алакъадин узелрикай гъич садни сифтегьан цIуд чка кьурбурун жергедик кьванни акатнач. Лезги районар. кьулухъ галамукьна || ЛГ, 2000,10. VIII. АЛАКЪАВАЛ сущ.; -или, -иле сад масадахъ галаз са квелди ятIани алакъа тир гьал. Шиирдалди, гьелбетда, чайдин тариф авунни ва я синих авунни мумкин я, ина жемятдихъ, халкьдихъ галаз алакъавал авачир хьиз аквада. М. М. Гь. Халкьдин шаир. АЛАКЪАЛУ прил. алакъада авай. Чи халкадин дегь девирдилай амай хъсан адетар ава. Абурукай садни мелер я. Гзаф инсанрин куьмек герек тир кIвалахар кьилиз акъудунихъ галаз алакъалу яз арадиз атанвай и адет бязи хуьрера гилани ама. М. М. Лезги тIвар алатIа. Дагъустанда махсусдаказ хуьдай зонайрин гьакъиндай Закон кьабулунни гьа и кардихъ галаз алакъалу я. ЛГ, 1996, 8. III. Авайвал лагьайтIа, Ватандин чIехи дяве башламиш хьайи сифте кьилера Лезги театрдин репертуарда дяведин тематикадихъ галаз алакъалу эсерар авачир. Э. Наврузбегов. Дагълара хайи театр. Куьрелди, эдебиятдихъ галаз алакъалу материалар чна, амай вири газетрив гекъигайла, гзаф гузва. М. Ж. Гаф жагъуриз, цIар туькIуьриз. * алакъалу авун гл., ни вуж-вуч алакъа авай кар арадиз гъун, сад авун. Мустафади вичин уьмуьр ихътин инсандихъ галаз гьикI алакъалу авуна, Мустафа ихьтин касдихъ галаз гьикI яшамиш жезва... 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. * алакъалу хьун гл., алакъада аваз хьун. Гъуьлуьз гайитIани жедайвал я» - фикир авур имиди адаз Асланахъ галаз алакъалу хьун къадагъа авунай. Айиб я, лагьанай ада. Агакьнавай руш гададихъ галаз рекьехуле жедайди туш. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Сулейман алим Гьасан Алкьвадари, чIаларин алим Къазанфар Къазанфаров, муаллим Абужафер Мамедов хьтин обществодин кIвенкIвечи инсанрихъ галаз яратмишунин рекьяй алакъалу хьана, абуру гъеле а йисара адан шииррин патахъай интерес ва абур кIватIна ктаб яз акъудун патал чалишмишвална. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. АЛАКЪАЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, - илера алакъалу тир гьал. СтIал Сулеймаца гъизвай гекъигунрикай ва образрикай рахун хьайитIа, абур шаирдин хайи ватан тир Куьредин шикилрихъ ва анин накьвадин рангарихъ галаз алакъалу я. Ихьтин алакъалувал чун рахазвай шиирдизни хас я. В. Мирзоева. СтIал Сулейманан муьгьуьббатдин лирика. АЛАКЪАСУЗ прил. алакъа авачир. # ~ пачагьлугъар, ~ вилаятар, ~ уьлквеяр. АЛАКЪАСУЗВАЛ сущ.; -или, -ше; илер, -илери, -илера алакъасуз гьал. # алакъасузвилин нетижа. АЛАКьАРУН гл., каузат. ни вуж; -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; алакьар тавун, алакьар тахвун, алакьар хъийимир ни вуж са гъихьтин ятIани фикирдал гъун. Амма, лап къванни чIалал гъиз жедай хьтин мез авай Керимавай и сеферда ам сакIани алакьариз хьанач. Б. Гь. Хайи чилел. - Вуна за лагьайвал ая. За вун шегьерда кIвалахик кутада. КичIе жемир, диде за алакьарда. А. М. Киф атIайди. АЛАКЬДАЙВАЛ нар. гьикI жедатIа, гьакI Къаравулар ала гьар са затIунал, Хуьзва абур алакьдайвал чпелай. Ж. Къаравулар ала гьар са затIунал. АЛАКЬУН 1 гл.; -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; алакь тавун||талакьун, алакь тахвун || тахлакьун, алакь хъийимир вуж са гьихьтин ятIани фикирдал атун, разивал гун. Гьикьван зун алахънатIани, ам алакьнач. Р. АЛАКЬУН 2 гл., нелай вуч; -на, -из, -зава; -рай; алакь тавун || талакьун, алакь тахвун нелай са вуч ятIани кьилиз акъудиз хьун, бажармишиз хьун. Дугъриданни, гзаф инсанриз ам гележегда жедай кIвалахар чидай, дерин крарай кьил акъудиз алакьдай хан хьиз тир. Ф. Къаридин хва. Алакь тийиз шей гуз, къачуз, Тийижирдаз багьа, ужуз, Тижаратда тирдаз ажуз Базардин къадри вуч чир хьуй. С. С. Къадри вуч чир хьуй. Гьелбетда,... са касдилай вири терефриз фикир гуз, вири месэлаяр къарагъариз алакьдач. ЛГ, 1995, 22. XII. АлакьайтIа, за шиирдив Дегишда ви рикIин гьава. С. К. КIелдайдаз. Менфятлу баркаллу кар ийиз, рикIиз кIан хьайитIа, гьар садалай алакьзавайди я - Госдумадин депутатдилайни, жуван салал машгъул хуьруьн агьалидилайни ( бахча-бустанда йиса пуд бегьер битмишарунни чIехи лайихлувал я). А. И. Шарвили чахъ галазва. И къуллугъдал адалай са кIвалахни алакьдач, Чун паталди виликан Зеведишдив агакьдач. Ж. Чун паталди виликан... Са саягъни алукь ийиз тавуртIа алакь, Ада кхьей кьит ктабар ая на суракь. А. Къ. Шихнесиран шииррин тар. АЛАКЬУНЗ сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра са гьихьтин ятIани кар кьилиз акъуддай жуьрэт авай гьал. Вахъ алакьунар авайдахъ зун инанмиш я. Я. Я. Дагъдин кукIуш гьуьмеда. Халкьариз абурун тарихдиз, яшайишдиз ва культурадиз, абурун милли руьгъдизни алакьунриз килигна къимет гун лазим я. М. М. Чун «гъвечIи» халкь туш. И мукьвара зун телевизордай Мегьарамдхуьруьн райондай тир Улубеговрин хизандин алакьунриз тамашна. К. 1992, 29.I. Гьа ихьтин межлисри худда тур Сулейманахъ шиирар туькIуьрун патал лазим гафар гьасятда жагъуриз жедай алакьунар хьана. ЛГ. ЧIехи шаир Синоним: бажарагълувал. АЛАМ 1 кил. АЛЕМ. АЛАМ 2 нугъ., сущ.; нехиш, гишир. АЛАМАЗ 1 : * аламаз хьун 1) вуж-вуч нел-квел; са вуж-вуч ятIани нел-квел ятIани хьунухь, гьакъикъат яз давам хьун. ЗатI аламачиз къуьнерал, Мягьтел яз гьейран хьана хьи. С. С. Амач лугьуз а падишагь. Алимегьамед са сятдилайни гьа чаз акур чкадал аламай. Р. Са хейлин хуьрер эвелан чкайрал аламач. Р. А чи дустунал гьа чаз чидай костюмар алама. Р. Эхир са юкъуз хьайила бизар, Къатадна чилел аламаз пурар. С. Мегьтидин лам. 2) вуч (югъ, варз, рагъ ва мсб) гьакъикъат яз давам хьун. Югъ аламаз агакь тавунихъай кичIевал аватIани, зун балкIандин виликай кьуна, физ хьана. А. Ф. Лянет 3) куьч. агакь тавун, кьисмет тахьун. Югъди йифди фикир авур Гамар хьана аламаз. Ж. Аламаз. * рикIел аламаз хьун. АЛАМАЗ 2 нар. гъиляй-гъилиз пул тагана, бурж яз. Гана лугьуз шей аламаз, Ихьтин кардан бес, ярамаз. С. С. ГьажикIа. Аламаз чехир хъвайиди кьведра пиян жеда. Мисал. Синоним: буржунай. * аламаз ярамаз зар., т-б, нар. аламаз жедач, аламаз гудач. АЛАМАТ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) инсан мягьтелардай агьвалат. Гьавадин аламатрихъ галазни ам таниш тир; адаз цифералди ва маса аламатралди марфар къун, алахъун ва маса крар чир жедай. А. Ф. Лянет. Лезги чIалан аламатар чIехи я... А. С. Ашна авай папан гъиляй Гъуьл акъатна, аламат. С. Аламат. 2) мягьтел жедай кар, тахьай хьтин гьакъикъат. еке кар (крар) -Аламатар тахьайтIани, чешне къачуз жедай крар, заз чиз, абурухъ санбар ава. Б. Гь. Заз эвера. Бирдан... Самбурвийриз такур хьтин аламат акуна: хуьруьз агъадихъай балкIанрал алай, пияда дестеяр, гъиле тфенгар аваз, Къуръандин сураяр зикир ийиз-ийиз, гьахъзава. Гь. Къ. Четин бахт. * аламат(ар) авун гл., ни масадбур мягьтел жедай кIвалахар, гьерекатар кьилиз акъудун. - Я хизан сагъ хьайибур, квез абуру лезги чIалалди акъатзавай газет кIелуналди аламатар ийидай хьиз яни... А. Ф. Лянет. Зани кIвалахзава, халкьдиз менфят гузва. Ви хиял я, Ризвана аламатар ийизва. Учитель! 3. Э. Мехъер кьуьл туш. * аламат(ар) къалурун гл., ни-куь низ; рикIел алачир, гуьзлемиш тавур, тийизвай кар (крар) кьилел гъун. Сад Аллагьди къалурна заз аламат. Е. Э. Цилингар. * аламат хьун гл., вуж тажуб хьун, мягьтел хьун. Папан акьул акваз жед вун аламат. Е. Э. Камаллу паб. Аламат жедай кIвалахар мадни гзаф жезва. Я. Къ. Папан пул. АЛАМУКЬАЯР сущ.; -йри, -йра са вуч ятIани (хуьрек, векьерин кIунтI) вахчурла, аламукьдайбур (гъвелер, кIанер-пунар). Сурхая аялриз суфрадал аламукьаяр гана... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. АЛАМУКЬУН гл., вуж-вуч нел-квел; -да, на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, аламукьрай; аламукь тавун, аламукь тахвун, аламукь хъийимир; вуж, вуч нел, квел са вуж, вуч ятIани гьинал ятIани гьакъикъат яз давам хьун. Кьуьзуь диде хуьре туна варцаралди райондин центрда ва я станциядал аламукьна кIанзава. Гь. М. Им къван, им терез. Ам, виш агъзуррал амай фялеяр хьиз, Аламукьна гьа вич алай чкадал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Рахунар гзаф хьана, амма метлеб Хкатнач, кар аламукьна чкадал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * рикIел ~. АЛАПЕХЪ 1 сущ.; -ре, -ра; -ер, -ери, -ера фольклорда: инсандин чан къачудайди. Эвера фад алапехърез Къачурай чан хъуьрез-хьуьрез. С. К. Бес зи хайи дидедиз. АЛАПЕХЪ 2 куьгь., сущ.; марфар гзаф къвадай чIавуз рагъ тIалабун патал жемятдикай хкядай махсус кас (къадим девирра). АЛАт 1 араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра 1) са вуч ятIани расун патал, кьилиз акъудун патал ишлемишдай затI, шей. Гьукуматдин гьар са алат Яваш жеч, хци хьана чи. С. С. Айрупалан. Герек тир алатар, затIар, Тамам ийин вири шартIар, Вядедамаз эчIичI ратIар, Техил фад гатун патал. С. С. Ахварай аватун. Тадиз фена са гадади Багьа алат хкана. Ш. Э. Мурадов. Вуч кими я. Амма чIехи юлдашди алат гвачиз мелез фидай идет авачирди рикIел гъана. Б. Гь. Заз эвера. Мехъерални межлисрал язамач лагьана чна чи халкьдин алатар - зуьрне, кфил, чуьнгуьр, ЧIагъан - гадарун дуьз яни. К, 1989, 29. III. Лежбердин асул алатар яз хьайи туьрез, вик, гьар, хевелагар, араба, алерар, мукал, ругунар ва маса алатар алай вахтара музейрин экспонатар хьанва. К, 1991, 22. I. Синоним: тадарак. 2) куьч. къуват. Бакуда азербайжан чIалал акъатзавай "Экинчи" газетдиз ада ( Алкьвадар Гьасан эфендиди. - А. Г.) Кавказдин мусурманар вири ва гьа жергедай яз Дагьустандин халкьарин бейсавадвилин ахварай авудзавай са алатдиз хьиз къимет гана ва а газетдин редактор Зердабидиз вичин разивал малумарна. М. М. Виш йисарин имтигьан. АЛАТ 2 алатун глаголдин эмирдин форма. Кил. АЛАТУН. АЛАТ 3 алатун глаголдин аналитический формадин кьилин гаф: алат авун, алат тавун.. Кил. АЛАТУН. АЛАТАЙ 1 прил. 1) кьилиз акъатна куьтягь хьайи, са мус ятIани гьакъикъат яз хьайи. # ~ варз, ~ зулуз, ~ гад, ~ гатуз. Алатай асирда агъул райондин БуркIихьанрин хуьруьн патав Алпан тIвар алай хуьрни хьанай. М. М. Лезги тIвар алатIа. -Захъ, лагьана Гьасана, - алатай суз Хьанвай кьве жуьт кIвалахдай малар. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Эхь, ваз суьгьбет авурбуру дуьз лагьанва, чан хва. Алатай кьуьд гьихьтинди хьанайтIа, мад ваз акунай хьи. Вири дуьнья, налугьуди, муркIадин са къаябдиз элкъвенвай. М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. Алатай йифди дереда пехъивал авур юргъ анжах югъ ахъа хьайила, секин хьана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Алатай гатун гъяддин са юкъуз ам ал рангунин къизилгуьллерин чIехи кIунчI гваз рекьин къерехдал акъвазнавай. К, 1989, 2. II. 2) са мус ятIани гьакъикъат яз хьайи. Зи алатай куьмекчини заз илимрикай тарсар гуз алахънавай. Б. Гь. Заз эвера. * алатай вахт граммат. гьерекат хьана акьалтIайди къалурдай вахт. ☼ Эмирдин наклонениеда ( формада) а-динни э-дин арада авай са жуьре ачух сесинал акьалтIнавай глаголрин группа эхирда я аваз кхьида. Я гьарф ихьтин глаголрин гилан, алатай ва къвезмай вахтарин формайрани кхьида. Месела: кя, кяна, кяда, кязава; эця, эцязава, эцяна, эцяда ва мсб. М. М. Гьажиев. Лезги чIалан орфографиядин словарь, 1955. АЛАТАЙ 2 алатун глаголдин причастидин форма. Кил. АЛАТУН. АЛАТНА кил. АЦАЛТНА. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
