| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АСИР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) виш йисан девир. Чи эрадилай вилик II агъзур йисарин юкъварилай чи эрадин VI асирдалди гилан КцIар райондин чилерал 80-дав агакьна хуьрер хьанва. М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) замана, вахт, девир. Хьана пис асир, Гьич тийиз таьсир, Кьиметдихъ есир маса гузва. Е. Э. Пагь, чи уьмуьрар. Идалай са шумуд йис вилик Къубадин Герей, Сусай, Алпан, Къеледуьз хуьрериз азербайжанвияр атана. Тарихчийри кхьизвайвал, алатай асирдин эхирра и хуьрерин агьалияр кьве чIалал - татар ( азербайжан) ва лезги чIаларалди рахазвай. Гила абур азербайжан чIалал рахазвай хуьрер я. М. М. Лезги тIвар алатIа. АСИРРАЛДИ нар. яргъал вахтаралди. Асирралди зулумдик,. Куьтягь тежер женгера Хьайи халкьдин руш я ам. И. Гь. Ксения. АСКЕР перс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) душмандихъ галаз женг, дяве ийиз гьазурнавайди. Пачагьди вичин аскерриз, и руш кьуна вичин патав гъваш, - лагьана эмирна. Лезги халкьдин махар. Сулейманан шиирри фронтда чи аскерар, далу пата рабочияр ва колхозчияр Ватандин рекье чанар эцигунал ашкъилу ийиз, абуру мадни уьткемвал кутаз хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. 2) куьч. са кар викIегьдиз кьилиз акъудиз гьамиша гьазурди. 3) ( чIехи гьарфуналди А) эркекдин хас тIвар Аскер. * къизил аскер. * аскеррин часть сущ. аскерри къуллугъ ийизвай чка. Аскеррин часть чуьлдин шартIара яшамиш жезвай, А. Къ. Къуллугъдин яцIа гьатайла авур кхьинар АСКЕРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера аскер яз авай гьал. # аскервиле хьун, аскервилиз тухун, аскервиляй ахъаюн. Аскервиле къуллугъзавай Дагъустандин рухвайри чешнелувал, низамлувал, тешкиллувал къалурзава, республикадин ва адан халкьарин намус пакдаказ хуьзва. Н. Ханкишиев. Яру аскер || ЛГ, 2000, 24.II. Школа хьсан чирвилер аваз куьтягьай жегьилди гьам аскервиле авайла ва гьамни школада кIвалахзавайлани чирвилер мадни артухарун патал вичи вичин винел кIвалахиз хьана. ЛГ, 2002, 24.I. Авайниавачир са хтулди цIи школа куьтягьнава. Чи девир тиртIа, аскервилиз ракъурна алуддай жувалай. Ф. Б. Филиал. АСКIАН прил. кьадар тир кьакьанвал хас тушир, авачир. # ~ итим, ~ руш, ~ кIвалер, ~ къав, ~ тар, кIвачерал ~ балкIан. АскIан кIвалерин кьибле патахъ элкъвенвай лацу айвандал гъили расай яцIу хъархъу кьуларин чарпайдал кьуьзуь Дадаш азарлу яз къатканвай. А. Ф. Бубадин веси. <АскIан, чупур гадая ам... И. Гь. * аскIан авун гл., кьакьанвал авачир гьалдиз гъун. УстIарди акваз-акваз кIвалер аскIан авуна. Р. * аскIан кIвалер сущ. са мертебадин кIвалер. Эхиримжи вахтара аскIан кIвалер эхцигзамач. Р. Синоним: чилин кIвалер. Антоним: кьакьан кIвалер. * аскIан хьун гл., кьакьанвал авачир гьалдиз атун. - Вучиз аскIан жезва яшлу жердавай... А. С. АСКIАНАРУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; аскIанар авун, аскIанар тавун, аскIанар тахвун, аскIанар хъийимир аскIан гьалдиз гъун. Эцигзавай кIвалер лап аскIанарна. Р. АСКIАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -лери, -илера аскIан тир гьал. АСКIАНДАКАЗ нар. аскIанвал хас яз. АСКIАНДИЗ нар. аскIан яз. АСКIАН3 нар. аскIан яз. АСЛАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кацерин жинсинай тир гужлу ва къуватлу вагьши гьайван. Асланни пеленг анжах пара чими уьлквейра жедай гьайванар я. Куьре чIалан элифарни кIелдай жуз. Шумуд ятIан чидач заз яш. Пара гьайиф тир а юлдаш! Асланд къилих авай дирибаш. С. С. Зи рикI пара хьана чIулав. "Гила тIая ви девлетар? Асланарни жейранар, Яцар, миргер, къизил балугъ?!" - Гьарайна за лезги вацIуз. Н. С. Самур. 2) куьч. викIегь инсан. За цекверални гуж гъалибнач, Асландивни кIур гуз тунач жувазни. М. Б. Хайи ватан, хайи ватан... 3) ( чIехи гьарф А) эркекдин хас тIвар: Аслан. * вичин тIеквенда кьифни аслан я. АСЛАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера; викIегьвал, масадалай аслу туширвал. Югъ хьайила, квахьзава зи асланвал, Кьур кьван кьинер вири кьулухь вахчузва. М. Б. Дидедин рикI. АСЛУ араб, прил. табий гьалда авай. Гьар са кас вич къуватлуди, беден сагъламди хьунухь Эвелни-эвел адалай вичелай аслу я. М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. «Бажарагълувал агьалийрин кьадардилай аслу туш», лагьана тестикьна Максим Горькийди 1934 - йисуз СССР-дин писателрин сад лагьай съезддал рахадайла. А. А. СтIал Сулейман. Сиясат халкьдин яшайишдилай аслу я. 3. Р. Веси. Чиликай менфят къачузвай тегьердилай виридан агьваллувал аслу я. ЛГ, 2000, 16. III. Синонимар: табий тир, азад тушир, муьгътеж. Антонимар: азад. * аслу туширвал сущ. масадаз табий туширвал, кьилдинвал. # ~ хуьн, ~ къазанмишун, ~ давамарун. Гьар миллетдин аслу туширвал, кьетIенвал къалурзавай яржарикай сад адахъ хсуси символика хьун я. ЛГ, 2001,1. XI. * аслу хьун гл., масадан къастариз, гьерекатриз табий хьун. [Шихрагьим]: - Килиг, дуст! Зи вири яшайиш, шадвал, лугьуз-хъуьруьн, кIанивал, ашкъи - вири Саядперидилай аслу тир. С. С., С. М. СтIал Саяд. Бул бегьер къачун чилихъ гелкъуьнилай аслу я. Р. АСЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера аслу гьал. АСЛУВИЛЕЛДИ нар. аслувал хас яз. АСМИШУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; асмиш авун, асмиш тавун туьтуьниз еб вегьена чан хкудун. Жува жув асмишун динди кьабулзавай кар туш. Р. АСПИРАНТ урус, сущ.; -ди, -да аспирантурада кIелзавайди (эркек). АСПИРАНТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера аспирант тир гьал. Адан гъилик заз аспирантвал кьисмет хьанач. Р. АСПИРАНТКА урус, сущ.; -ди, -да аспирантурада кIелзавайди (дишегьли). АСПИРАНТУРА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вини дережадин кIелунар авурдалай гуьгъуьнай алимвилин тIвар къачун патал чирвилер къачудай чка. 1947 - йисуз Энвер муаллим аспирантурадик экечIна. ЛГ, 2000, 11. V. АСПИРИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дармандин тIвар. Гьар юкъуз са таблетка аспирин ишлемиша, анжах виликамаз духтурдал меслят гъана. ЛГ, 1999, 21. IX. АССАЛАМАЛЕЙКУМ кил. САЛАМАЛЕЙКУМ. АССАЛАМУНАЛЕЙКУМ! араб, ктаб. саламалейкум. [ЦIаху]. Салам алайку, фекьи! [Эфенди]. - Ва алейкума салам. Регъуь кьванни туш ваз, а яшдиз акъатна ваз бегьем салам гуз чир хьанвач. Салам алайку лугьудай затI туш, ассаламун алейкум лугьудай адет я. [ЦIаху]. Фекьи! Саламар кьуркьанар заз чидайди туш. Зун гьа дидеди хайидалай Кьулухъ маларин гуьгъуьна авайди я, Зи кьуркьан пакамлай няналди маларин гуьгъуьна хьун я. Гь. Гь. Колхоз. АССИМИЛЯЦИЯ урус, сущ.; -ди, -да 1) кьилдинвал квадарун, масадак акадарун. Ассимиляциядин рекьер гзаф авай: лезгияр жавабдар къуллугърал тан тийин, мектебра дидед чIалал тарсар тагун, радио, газет къадагъа авун, лезги аялар дидедиз хьайила, документра чара миллет кхьин ва мсб М. М. Хайи чилиз икрамда. 2) граммат. гафунин къурулушда са сесини маса сес вичиз ухшар авунин нетижа. * ассимиляция авун гл., ни вуж-вуч аслу тир гьалдиз гъун, тIебиивал квадарун. Лезги хуьрер Хачмаз райондани тIимил хьанва. Лезгияр ассимиляция авун патал абурун хуьрериз туьрквер ва маса миллетар куьчарзава. М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) граммат. гафунин къурулушда са сесини маса сес вичиз ухшар авун. АССИСТЕНТ урус, сущ.; -ди, -да; -аро, -ри, -ра вузда муаллимвилин сифтегьан дережадин къуллугъ ва муаллимвилин къуллугъдал алайди. # жегьил ~, яшлу ~, ассистентдин лекция, ассистентдин консультация. АССИСТЕНТВАЛ сущ.; -или, -иле ассистент тир гьал, къуллугъ. Зи ассистентвал яргъалди фенач. Р. АССИСТЕНТКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ассистент дишегьли. АССИСТЕНТКАВАЛ сущ.; -или, -иле ассистентка тир гьал, къуллугъ. А чIавуз юлдашдизни кIвалах жагъанвай: мединститутда ассистенткавал... К. К. Цава кьуна кIанид. АСТА 1 прил. явашдиз кьиле фидай, гьерекат квачир. # ~юзунар. Синоним: яваш, тадисуз. Антоним: зарб. АСТА 2 нар. явашдиз, зарб квачиз. # ~ рахун, ~ фин, ~ кIелун. Эй Сулейман, вун я уста, Сабурдивди рахух аста. С. С. Вич яцIуз кьадай авам. Вич синих квай куьгъне муькъуьн Бурж я винел аста къекъуьн. С. С. Ай Фекьир, ви келледа гар.. ЯтIани гадади лап аста незвай. Б. Гь. Заз эвера. Синоним: яваш-яваш. Антоним: зарб. * аста-аста нар. тадивал квачиз, сабурдивди. ЭрчIи патан жибиндай теспягъар акъудна, аста-аста саса твар чIугваз эгечIна. Ж. Гь. ИкI ва акI тушиз. АСТАЗ! межд. зарб кваз ийизвай са гьихьтин ятIани гьерекат явашарун патал лугьудай гаф. Синоним: яваш! АСТАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илер, -илери, -илера явашдиз кьиле фидай гьал. # ~ кутун, ~ акатун, ~ хкудун. Синоним: явашвал. Антоним: зарбвал. АСТАВИЛЕЛДИ нар. явашдиз, лап астадаказ, мукъаятвал кваз. Аставилелди ахтармиша, Жаваб къачуз диндирмиша... С,. С. Эй юлдашар, и чистка. Гар мад секин хьана живедин пелтеяр вечрен цIакулар хьиз аставилелди дуьм-дуьз чилел аватиз башламишна. А. Ф. Итимри аставилелди къавукай стун хкудзавай. Р. Синоним: астадаказ, явашдаказ. Антоним: гьерекатна, зарбдаказ, зарбдиз. АСТАДАКАЗ нар. тадивал квачиз, сабурдивди Итимди астадаказ чилел сукIра эцигна. Ж. Гь. ИкI ва акI тушиз. Яцари куьтен кагьулдаказ, астадаказ, КIанзни-такIанз ялзава. Ж. Гь. Кьвед лагьай шикил. Синонимар: аставилелди, астаз, явашдаказ, явашдиз. Антоним: зарбдаказ, гьерекатна, зарбдиз. АСТАДУН гл., -да, -на; -из, -зава; 0 || -а, -мир, -ин, -рай; астад тавун, астад тахвун, астад хъия, астад хъийимир парталдин чин пад кIаник авуна, кIаник пад винел акъудун. АСТАГЪФИРУЛЛАГЬ! араб, дин, межд.; 1) хатадай гунагькар авурла ва я фикирдиз атайла, лугьудай гаф. Астагъфируллагь! Субгъаналлагъ! Калхуз хьана, гила динсуз мурдарар мискIиндив эгечIзава. Гь. Гь. Колхоз. 2) гуьзлемиш тавунвай са вуч ятIани акурла, лугьудай гаф. - Астафируллагъ! Заз гила акуна... Адан чIарар рехибур, нерин кIвенкI винелди экъис хьанвайди я. А. Р. Хуьруьн хва. АСТАз нар. аста гьалда аваз. кIаник жув ацукьнавай тарциз билбил илифайла, инсан нефес астаз акъудиз алахъда: къуй билбилдиз вакай манийвал тахьуй, ам кхун тавурай, адав вуч аламатар гватIа килигин. И. Гь. Сифте гаф. Синонимар: аставилелди, астадаказ, явашдаказ, явашдиз. Антоним: гьерекатна, зарбдаказ, зарбдиз. АСТIАР араб, сущ; -ди, -да; -ар, -ри, -ра парталдин ва я маса цвадай затIунин къене патан материал. # яргъандин ~, валчагъдин ~, перемдин ~; ~ кутун, ~ хкудун, дегишарун, ~. Залум кьуьдни ХъуьтIуьн аяз Сад чин я, сад астIар я. И. Гь. Залум кьуьдни... * чин хьайила ~ жагъида <квекай хьайитIани жеда>. АСУЛ 1 || АСИЛ араб, куьч., сущ.; -ди, -да диб, бине. Килигайла, вичин асул я дири. Е. Э. Тумакь яд. Женнет багъдай атай хътин, Асул буракьдин тай хьтин... Е. Э. БалкIандин тариф. ЦIикьвед варз я йисан асул, Хийир къведай пуд варз я зул. С. С. Дишегьли юлдашар вири. Вацран асул я, валлагь, вун... X. Къ. Пайгьамбардин кьиникь. Яраб ятIа Кисловодска Вичин тIвар асул шегьердин? С. С. За ийин тариф. АСУЛ 2 прил. 1) кьилин, виридалайни маналу. Сулейманан яратмишунрик квай асул лишанрикай сад диндиз аксивал я. М. М. Гь. ЧIехи шаир. "Шарвили" эпос -халкьдин асул эсер я. Ам халкьди вичи вичиз туькIуьрнавай, кьиникь течир, даими гуьмбет я. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. 2) диб авай, дибдин. ВикIегь я жувандаз эгьуьндайла фур, ИкI асул ксарал алават я чун. С. К. Къадир. "Ахцегь-намеда" кьве сеферда къейд ийизвайвал, Сам-Саман везир эмир Къагьидин асил бине Шамдай тир. А. Шихсаидов. Тарихдин эсерриз баянар. 3) граммат. гафунин кьвед ва я са шумуд манайрикай кьилинди. Яц гафунин асул мана 'ацIай жендек авай, аста къекъведай, кагьул, майишатда ишлемишзавай гьайван' я. Р. Синоним: кьилин, асас. * асул авачир прил. диде-бубадин тербия алачирди, тербиясуз. Бед тир вич, асул авачир. Е. Э. Пис папаз. Бед тир вич асул авачир, Ихьтин са черпел тир ама. С. С. Мугьман тун тавур папаз. * асул гьисабдай нар. санлай къачурла. Эхиримжи йисара асул гьисабдай яз аялар патал емишрин ва салан майвайрин ширеяр гъазурунал элячIнавай комбинатдин коллективди цIи машмашрикай тIямлу шире гьазурна... Н. Къарибов. Пешекар патал консервияр. * асул мана сущ.; 1) ихтилатдин, макъаладин, ктабдин кьилин фикир, мана. Гъилевай ктабдин асул мана лезги чIал чириз куьмек гун я. Р. 2) гзаф манаяр авай гафунин кьилин мана. Месела, аслан гафунин асул мана «кацерин жинсинай тир гужлу ва къуватлу вагьши гьайван» я. * асул падеж граммат., сущ.; вуж? вуч? суалриз жаваб гузвай лезги чIалан кьилин падеж. Асул падеж гафунин кьилин форма я. Асул падеждин дибдикай актив ва секинвилин падежар арадиз къведа. Р. И. Гьайдаров, С. М. Мирзеханов, Гь. Р. Рамалданов. Лезги чIал. АСУЛДАЙ кил. АСИЛДАЙ. АСУЛЛУ туьрк, прил. намуслу, рикI чIехи (диде-бубайрилай атанвай лишанрин). Асуллу гьакимар тIимил хьанва чи девирда. Р. Синонимар: несиллу, бинелу. АСУЛСУЗ прил. намуссуз, рикI дар. Асулсуз касдикай дуст жедайди туш. Р. Ихьтин вичиз вич бегенмиш Асилсуз бейзат хьайид туш. С. С. Мусибат. АСУН || АСУНАР сущ.; -ди ||ри, -да || -ра; -ар, -ри, -ра дараматдин цал киреждин, кхадин, лацан, чепедин кьурушдалди цIалцIамарнавай гьал. Накьан асунар чIур хьана. Р. * асунар авун гл., дараматдин цал креждин, лацан, чепедин кьурушдалди цIалцIамарнавай гьалдиз гъун. Гьар гатфарихъ чна асунар ийизвайди я. Р. АСУНАРУН гл., аспект || АСУНУН -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; асунар || асун тавун, асунар || асун тахвун, асунар || асун хъийимир 1) дараматдин цал киреждин, лацан, чепедин кьурушдалди цIалцIамарнавай гьалдиз гъун. Тевле къене патай асунда. Кирежди азарар арадал гъидай микробар, кьуьд акъудиз чуьнуьх хьанвай гьашаратар рекьида, лацу рангуни тевле къулайди ва экуьди ийида. 3. К. ТIебиат чирун. 2) куьч. 2) куьч. са нин-куьн ятIани винел пад кьацIурун, михьивал квадарун. Яда, на вун лап асунна хьи! Р. АСФЕР кил. ЭСФЕР. АТА: *ата-бата сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кар алакь тийирди, гьакIан чкIайди. Ваз а ата-батадивай гзаф крар кIанзава! Р. Синоним: ментеш. АТА: * ата-бата прил. 1) кар алакь тийир, гьакIан чкIай. Ам зи ата-бата дуст я. Р. 2) тум-кьил авачир, какахьай, манасуз. # ~рахунар., ~ теклифар. * ата-буба сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) бубадин ва я дидедин буба. Ата-буба тир Мусаиб, Мулла кас тир иман патал... С. Диндин неве. 1865 - йисуз зи ата-буба маса дустарни галаз Меккедиз ва Мединадиз фена хтанай. Ш. Ш. Аллагьдин кьадардалди. 2) къадим девиррилай тухумдин кьил. ГьикI хьайитIани, Дуьньядин илимдин тарихда лезгияр чи эрадин сад ва кьвед лагьай виш йисарилай малум я. Чи ата-бубаярни лезги тайифаяр я. А. А. Лезгияр гьинай арадал атана? || К, 1968, 26. IX. Дуствал ахьтин чIехи нямет я хьи, вири халкьарин ата-бубайри гележегдин несилриз ам вилин нини хьиз хуьн веси ийидай. М. М. Лезги тIвар алатIа. ЧIалав акатайвал эгечIна жедач! Шал ата-бубайри тунвай виридалайни багъа аманат я. Р. Гь. Чун чаз килигайла. * ата-бубайрин патав фин гл., вуж кьин, чан кумукь тавун. Эме, чан руш, ата-бубайрин патав фена. Р. Синонимар: а дуьньядиз фин, вилер къава акIун, дехквердиз фин, кечмиш хьун. АТАДУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; атад тавун, атад тахвун, атад хъийимир вуч кве экъуьрун. # гам живеда ~, гъил чантада ~. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
