| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка Хь [хье] суй}.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитами къанни цIипуд лагьай гьарф. <хь> кIалханда фер аваз акъатдай ачух тушир вансуз фонема-сес. Гафарин сифте кьиле (хьар, хьтин), юкьва ( ахьтин, михьи), эхирда ( квахь, эхь) гьалтда. ХЬАЙи прил. гьакъикъат яз хьана алатнавай. И шиирра-чарара шаирди вичин гьалдикай, чпин гьуьрметлувиликай, хьайи агьвалатрикай хабарар гузвай, тебрикар ийизвай. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. * кIвал къени хьайи кас. * хьайи кардал пашман хьун гл авур ва я арадиз атай кардин гьайиф чIугун: * хьайи-тахьай сущ рикIел акьалтай гьар са затI, гаф. Сефил халкьдиз хьайи-тахьай апайда... Е. Э. Цилингар. Вагьабаз авай-авачирди, хьайи-тахьайди вири гарун хура гьатай руьхъ хьиз чикIизва. М. В. Гьарасатдин майдандал. * хьайи-хьайивал нар. Юсуф-хандин кIвализ атай са яхулвиди чаз хьайи-хьайивал лагъана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. ХЬАЙИДИ 1 прил.,; текв. кь. са мус ятIани гьакъикъат тир. Пом Ти Туй Липаз садрани гъилер хьайиди туш. ЛГ, 2004, 21.I. ХЬАЙИДИ 2 сущ.; са вуж ва я вуч ятIани низ гьакъикъат яз хьанатIа, гьам. Етим Эмин, мубарак хьуй хьайидаз, Ихьтин нямет Зулжалалди гайидаз. Е. Э. Камаллу паб. * хьайиди хьана <мад> - Хьайиди хьана мад, - лугьузвай чIехи бубади. - Чи итимвилер, ацукьун-къарагъун къенин девирда герекзамач... А. Къ. Нехирбанни лекь. - Хьайиди хьана, гъадаз кьванни килигин чун. И. В. Чирхчир. Де хьайиди хьана. ЦIийи ядигархана эхциг. А. А. Пад хьайи рагъ. ХЬАЙИЛА хьун глаголдин форма. Кил. ХЬУН. ХЬАЙиТIаНи кIус вич алакъада авай гафунин мана артухарзавай гаф. Москвадин гьи школьникдивай хьайитIани, алай йисуз адетдин имтигьанрин паталай Сад тир экзамен вахкайтIа жеда. ЛГ, 2004, 21 Л. ХЬАНА 1 хьун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. ХЬУН. ХЬАНА! 2 межд. ' хьайи ихтилат, лагьай гафар бес я!' манадин гаф. Хьана, за кIелда. Зун дагъви я, дагъвийриз са чIал ава. А. А. Ирид цаварик Самурдин ван. ХЬАР сущ.; -ра, -ра; -рар, -рари, -рара кIарасрин цIалди кьелечI фу чурун патал раснавай махсус чка. За фагьумна, ви агьвалат Рахан тийир хьар амач хьи. С. С. Урусатдиз. Явашдаказ гьерекатзавай къайи гар галукьайла, кьелечI бежгъеррик квай Риза, хьраз вегьей гьажибугьдадин твар хьиз, зурзадай, адак фул акатдай, чиниз вили ранг янавай ам сефилдиз гагь Саруханаз, гагь чилиз килигдай. А. Ф. Риза - ЦIийи мугьманриз тавхана туькIуьрна, лагьана хьрак атай са дишегьлиди. З. Э. Муькъвел гелер. * хьар хьтин сив квайди сущ. гзаф рахадай кас. - Къайитмаза, вичин хьар хьтин ахъа сивик мили хъвер кваз рахаз Сабирав мажал вугудачир. З. Э. Рекьер сад туш. * хьран гафар [ихтилатар] векъи, сущ. манасуз рахунар. * хьран фу сущ. хьра чрай фу. ХЬАХЬ сущ.; -ди, -да чIур жезвай жими продуктрин винел кьадай лацу чирк. * хьахь ягъун гл., низ, нин квез чиркин гьалдиз атун. Бязибурун чина авай рангуниз Янава хьахь сефилвилин, дарвилин. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * хьахьади кьун гл., нин вуч чиркин гьалда аваз хьун. ХьЕЛ сущ.; -иле, -иле; -илер, -илери, -илера яракь яз ишлемишдай цIапандай ядай кIвенкI алай ракьун шуькIуь тIвал. Гишин хьанвайвиляй явашдаказ къарагъна, тамуз фена, мегъуьн тазар атIана гъана вичиз чIемерукар, хьелер расна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Лисама са шумуд чIемерукни хьел раснавай, адак зурба лишанни квай. А. А. Пад хьайи рагъ. Мамрашриз чпин чилериз куьтенар ядайла, къариба шейэр жагъизва. Абурун арада кьеркьер, турар, абурун кьатIар, гьулдандин шлемар, хьилерин кьилерал алай ракьар, цурун кIвенкIер, инсанрин кьуру келлеярни кваз жагъиэва. Къ. М. Рекьин риваятар, * хьел хьиз акьун гл.; не тIарвал гун. Хийир тир карни ва, хьел хьиз, акьади... Е. Э. Бахтсузвал. ХЬЕЛЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хьел яракь яз ишлемишдайди. Шагьди яб гана, ашукьди дугъриданни къаргъишрин манияр лугьузвай. Ада вичин виридалайни хъсан хьелчидиз эверна ва эмир гана; АтIа дагъдин кукIвал алайди ягъа кван!. З. Гь, Лезгийрин риваят. ХЬЕН сущ.; -не, -не; -ер, -ери. -ера гъелцел алаз шуькIуь тIваларикай хранвай чIехи себет, къужгъур: -Кьей хва, фитер тухудай хьен хьтинди! А. Къ. Жуьгьенар. ХЬИ 1 кIус глагол гафунин мана артухарзавай кIус-гаф. Кесиб, ви вай-гьал хьана хьи... Е. Э. Вирт квахьайдаз. Уьмуьр са затIни туш хьи бахт авачир! Е. Э. Бахтсузвал. Гьар атайда из вакай рат, Тазвач хьи вахъ такьат, гъейрат. С. С. Урусатдиз. ☼ КIусар май, жал, де, гьа, тIу, хьи вири дуьшуьшра маса гафаркай чараз кхьида. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938, ч. 27. ХЬИ 2 союз сложный предложенидин паяр сад-садав галкIурзавай союз-гаф. Гьич хев квач хьи, цанар цуниз, тумакь яц. Е. Э. Тумакь яц. Адет я хьи, дустар ара агатда... Е. Э. Гуьзел. Лугьун лазим я хьи, совхоздин руководстводини кIвалахдани са кьадар кимивилериз рехъ гана. К, 1985, 24. VII. ХЬИЗ кIус 1) существительнидихъ галаз ишлемишнавайла, сад хьтин лишанар авайди къалурзавай гаф. Хаму кард хьиз хвена кIандай гъилерал Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туькезбан. Е. Э. Туькезбан. Вучда дустуникай дабан атIудай, Мез кIуьгьуь, рикIи серкед хьиз кудай? Е. Э. Дуьнья гургьагур. КьепIинал хьиз, зи чил, зун вал ашукь я, Хуьда вилин нине хьиз. А. С. КьепIинал хьиз. 2) вилик квай глагол мурадвилин формада авайла, гьа глаголдалди лугьузвай гьерекат, гьал кьиле физвай вахтунда. ИкI чидайтIа, як кумаз хьиз, Ийидай вун азад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. 3) тахминан. Са сятдилай хьиз къари хтана, абур исятда къведа, - лагьана хабар гана. А. Ф. Бубадин веси. ☼ Наречие хьиз... вири дуьшуьшра маса гафаркай чараз кхьида. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938, ч. 27. ХЬИЛЕ хьел существтельнидин актив ва чкадин I падеждин форма. Кил. ХЬЕЛ. ХЬИЛЕР хьел существтельнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ХЬЕЛ. ХЬИЛИВИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра Хьилер тIвар алай хуьряй тирди. ХЬИН кил, ХЬИ. ХЬИРХЬАМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. ра 1) тарарин пунарал, къванерал ва ламу чкайра экъечIай къацу затI. 2) сарарив гвай як. Ви сифте кам Яраб чаз мус аквадатIа?. Мус ви таза аби хьирхьам Свах экъечна дакIвадатIа? А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синоним: куручI ХЬРА, ХЬРАЗ, ХЬРАН хьар существительнидин падежрин формаяр. Кил. ХЬАР. ХЬРАР хьар существительнидин гзафвилин кьадардин формаяр. Кил. ХЬАР. ХЬРАРБАН в., сущ.; -ди. -да; -ар, -ри. -ра идан-адан гафар кIватIдай, фитнейрал рикI алай кас. ХЬРАХЬБАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри фу чрадай хьран иеси. Юкъуз милица Гьасанан гуьзчивилик квайбуру векь ядай, йифиз абуру хьрахъбан Тават халадин «тавханада» йиф акъуддай. ЛГ, 2004, 27.. IV. ХЬТИН кIус са затI, лишан маса затIунив, лишандив гекъигзавайла ишлемишдай гаф. Утагъни ви къазма хьтин кIвал жеди. Е. Э. Пис папаз гьар са халкьдихь гьа вин хьтин чил жеда, гьар чилихъни гьа вич хьтин шаирни. А. С. Шаламар ва чуьнгуьр. ХЬУЙ || ХЬУРАЙ! - Хьуй ман, - лагьана рази хьана ам. А. Ф. Риза. Агъсакъал хьуй, аял хьуй, Фаркь авай туш, итим я... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. * тахьана хьуй. ХЬУМУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра майишатда ишлемишдай чеб. * хьумур(дин) тупар ягъун рах, гл., ни кьилиз акъуд тежер крар ийидай амалар къастуналди авун. [Шабан]. Абидбег, «гьа зун ахъая, за абурун гарданар яда» лугьуз касни амачир кIвале хьумурдин тупар язавай. З. Эфендиев. Азадвилин рекье. Зун артух деринриз эвичIдач. Алай вахтунда машгьурвал къазанмишнавай гьаларикай сад жавабдарвал аннамиш тавун я. Гьар садаз, вичи хьумур тупар ягъиз, са ни ятIани гьунарар къалурна кIанзава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. ХЬУН: гл., вуч; -ана, жеда; -ухь, -урай, жен, жемир; хьун тавун, хьун тахвун, хъжемир 1) вуж пешекар тир гьалдиз атун. Гуьгъуьнлай вичикай шаир хьайила, Сулейман азербайжан чIалални шиирар туькIуьриз алахъна. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Тур тахьайтIа, са гуьлле хьухь, къирме хьухь, Ви чилевай душмандин вил авадра. Х. Х. «Чи чилив гва дегьзамандин рехивал». 2) вуч дигмиш тир гьалдиз атун. ЦIи ичер фад хьанва. Р. ХапIа хьайила, хабар це. Р. 3) нихъ-квехъ вуч аваз хьун. Гила Расул дайидихъ азад вахтни гзаф хьанва. К., 1989, 27.I. Буба Гьажикулиева кьил кутур гзаф кIвалахрихъ хъсан бегьерар хьана. ЛГ, 2002, 15. V. 4) низ вуж-вуч са касдин са вуж-вуч ятIани авайди къалурдай гаф. Гьич са касдиз кьве паб тахьуй дуьньядал... Е. Э. Кьве паб. Камалэгьли паб са касдиз хьайитIа, Эвел дуьньяда ам адаз девлет я. Е. Э. Камаллу паб. 5) нивай са вуч ятIани ийиз алакь тавун. Къвазиз хьанач фагъирдивай квачел, гьей! Е. Э. Гачал, гьей! 6) нивай вуч хатадай хьайи кар къалурзавай гаф. Хьана завай са жегьилвал. Е. Э. Къарийриз. 7) нивай-квевай са вуж-вуч ятIани амачир гьалдиз атун. Кьакьан дагъдивай хьайи, Ширин чандивай хьайи, Чубан вахан! Ф. Зун чандивай-амандивай хьана! В. М. Гьарасатдин майдандал." Ваз жув авай кьве аялдивай хьана кIанзавайтIа, акьах, чан вах, - лугьуда Герейхана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Жанавур гьалтайтIа, цур малдивай, кIвал некIедивай жеда. М. Ж. Жанавурдин сив ицитIун. 8) нелай вуж дуьньядиз атун, туьретмиш хьун. Зун уьмуьрди Поэзидин дакIардихъ, Чарадалай хьайи хва хьиз, гадарна. М. Б. Уьмуьрдини, савдадавай папа хьиз... * тахьай мисал авун гл., вуж-вуч ни.' гьакъикъатдай акъудун. Веледри вун усаларнан? Хьайид тахьай мисаларнан? Х. Х. Машмаш тарак. * хьайивал хьуй лугьун гл. ни эхирдал кьван нетижаяр фагьум тавуна. И хуьруьн колхозда председателей МТФ-дин зеведишвиле хьайивал хьуй лагьана вичин дуст Севзи эцигна. И. В. Чирхчир. * хьайиди ана жеда кIус са месэла кьилиз акъуддай къарар кьабулайла, адан нетижадихъ агъун тавунвайла лугьудай ибара. Хуьре акъвазун сакIани адан рикIи кьабулнач. Фекьиди кхьенвай шагъадатнама адав гвазвай. Хьайиди ана жеда. ЦIун кIвализ фена, акадин кьве хъемехъ чантада туна ам ксана. З. Э. КУТВ-диз фена. * хьана кьван, хьанач кьван || хьана-хьанач кьван фольк. са квекай ятIани ихтилат башламишдай. зарафатдин гьиссер кваз башламишун. Хьана-хьанач кьван са нехирбан, и нехирбандиз са пабни аваз хьана. Ф. ЦIицIали. Хьана, хьанач кьван са пара ажуз, регъуь кесиб Хурхур Агьмед. Ф. Хурхур Агьмед. ХЬУН гл., нивай-квевай ( квекай) къакъатун, нин-куьн арадай акъатун, амачир гьалдиз атун. # хуьруьвай ~, кIваливай ~, стхадивай ~, бубадивай ~, кIелунивай ~, институтдикай ~. Куьн гьа кьуьзуь куь чандивай Хьуй Яллагь азад, къарияр! Е. Э. Фитнекар къарийриз. Жуван хайи ватандай вун катайла, КIваливай хьана гъурбатра вун гьатайла, Ахварар квахьиз ахварикай кватайла рикI перишан яз жеда вун ватан рикIел хкиз. Н. Сам. Лезги, вавай жузан за... ХЬУНУХЬ сущ. арадиз атун. Хъсан яр хьунухь дуьньядин са вафа я. Е. Э. Севдуьгуьм. Садбру ам [Етим Эмин. - А. Г.] ва адан бубаяр Ахцегь райондин Ялцугърин хуьряй хьунухь къалуриз, масабру ам Къубадин лезгийрикай я лугьуз, пуд лугьудайбруни амни хиналугъ Эмин лугьудай ашукь акадриз, чеб субут тежер бинесуз фикирар арадал акъудзава. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). ХЬУРТIУН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тинидин кIвалакIар (кIватIар) кIарцIин куьмекдалди фан кIалубдиз гъун патал ишлемишдай кьул. Хтулди бадедиз яцIу кIанчIуникай хьуртIун расна. Р. Синоним: дуьрдиягь ХЬУХЬ 1 хьун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ХЬУН. ХЬУХЬ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра са вуч ятIани чими авун патал сивяй акъудзавай чими гьава. * хьухь гун гл., ни квез 1) са вуч ятIани чими авун патал адал сивяй чими гьава ракъурун. Базардалла ам гьа цуьквер маса гуз, Кьве гъилизни хьухь гуз экуьн кьилелай, Б. С. Чарасузвал. Частуниз акъатай ракъиниз яргъалди килигайла, ам лекеяр алаз. аквадатIани, исятда адан и хкатнавай паюни са лекени алачир, ам, жегьил суса назикдаказ хьухь гуз михьнавай зурба лампа хьиз, ишигълаван хьана аквазвай. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка. 2) куьч. кичIерар гун, чукурун. Ада салаз атай гамишриз, вич кьудал акъвазна, шапкани кьилелай виниз кьуна, акI хьухь гана хьи, кичIевиляй катай гамишар иесийриз пуд йикъалай тамай гьат хъувуна. Р. Страницы: 1 |
| |||||||
|
