| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АКЪУГЪАЙ: акъугъай чIем нугъ, сущ.; тумунин чIем. Р. И. Г. АДЛЯ, 121 АКЪУГЪАРУН гл., аспект., ни-куь вуч -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; акьугъар тавун, акъугъар тахвун, акъугъар хъийимир 1) ни вуч цIивал квай са вуч ятIани кудай шейинал эцигна кIеви гьалдиз гъун.. На як чурурнач, акъугъарна. Р. 2) ни вуч са квез ятIани кIеви хьун патал цIай, цIун ялав гун. Адан гъиле акъугъарнавай лаш авай. Р. АКЪУГЪУН гл., вуч; -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -рай; акъугъ тавун, акъугъ тахвун, акьугъ хъийимир чимивиликди кьурай гьалдиз атун. КIаник тIимил-шимил жуьгьен кумаз эцигна акъугънавай чхайри гьасятда цIай кьуна. Б. Гь. Заз эвера. АКЪУДУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; ахкъудун || акъуд хъувун, такъудун || акъуд авун, тахкьудун || -акъуд тахвун, акъуд хъийимир 1) ни вуж , вуч къен авай са шейинай къецихъ дуьздал авун. Сулейман, акъуд ви дафтар, Гьана кхьихь на гьа кафтIар. С. С. Чинебан сир акъудда вин къецелди. С. С. Адаз къванер акъудун кьисмет хьанай. 3. Э. Камалани Теймура ракIарлай чефте эляна, хушракандин, рукварай хьанвай Ариф къецихъ акъуд хъувуна. А. Сайд. «Чуьнуьх гумбатI». 2) ни вуч чап авун. Чир хьана заз анин жаваб: далбадал акъудин ктаб. С. С. Урус чIалал рахаз тежез. Сулейман мукьувай чидайбуру, адахъ галаз гуьруьшмиш хьунин, адан хуш къилихар ва рикIин михьивал акунин бахт кьисмет хьайибуру, адахъ галаз санал кIвалахайбуру чпин рикIел хкунар газетриз акъудна ва радиодай гана. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. Дарвилерни эхзава, рикIин тIаларни, амма халкь патал Бакуда лезги чIалал газет акъудун акъвазарзавач. М. М. Дуьнья кIвачел къарагъда. 3) ни вуч кечирмишун. МичIи хьайила, абур йиф акъудиз акъвазна. Ф. Гьуьлуьн руш. Фана дуьньяда гъам чIугваз йикъар-йифер гьикI акъудда? Е. Э. Дустариз. Уьмуьр бушдиз акъудзавай Дилбердин къадри вуч чир хьуй. С. С. Къадри вуч чир хьуй. Де хъша чахъ галаз, пакамалди чун алай чкадал йиф акъуд. А. Ф. Лянет. 4) ни вуч чукIурун, ван-сес тун. Рекье гьатна чапарар, Акъудна еке хабарар. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Чинебан сир акъудда ви къецелди, Нар. деве хьиз вич вичиз къизмиш жеди. С. С. За лугьун квез са папан агьвалат. 5) вуж квяй са куьн ятIани таъсирдикай, кьурулушдикай хкудун. ЦIинин йисуз зун дарвиляй акъудур. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Вун школадай гьеле садани акъуднавач. А. А. Умуд.... лезгийрин милли общественностдиз халкь четин гъалдай акъуддай рекьерикай бес кьадар дериндай хабар авач, адахъ илимдал бинеламишнавай гьакъакъи милли концепция авач. А. А. Лезги халкьдин концепция. 6) ни квяй са гъихьтин ятIани къуллугъдикай азад авун. Магьсудов председателвиляй акъудна, адан чкадал мадни амалар чидай Алияракай председатель хьана. И. В. Къуьр алатна, сикI хьана. 7) ни вуч авун, арадиз гъун. Ни акъудна и женг тIурфан... Къарагъна чи Табасаран, Им лап ажайиб женг хьана. С. С. Чи гьар са кар къешенг хьана. Исятда Салигьа акIурай школадин багъда авай къелемди тIур акъуднава. ЛХ, № 4, ч. 4. 8) са гьинихъ ятIани гьерекат ийиз тун. МутIалиб муалимди доскадал Дуьр акъудна. Гь. Къ. Четин бахт * арадай ~, арадиз ~, багьна ~, гафарай тIеквенар ~, гьекь(ер) ~, гьиляй ~, гьекь ~, дуьздал ~, гъил яхадай ~, кар ~, каф ~, къапарай (къапупай) ~, кьил ~, кьилиз ~, кьиляй ~, кIевяй (кIеверай) ~, перде ~, рекьяй [кьиляй] ~, рехъ ~, рекьяй ~, рикI ~, рикIяй ~, тиф гиф цавуз ~, тум акъудда, тIвар ~, уюн(ар) ~, цуьк -, чан ~, шулугъ ~, я пай ~. АКЪУН нугъ, сущ.; кIвал эцигдайла, къавуз гудай кIарас. Чи акъун хкатиз къав ацахьда. Ф. Бубади гъидай кIвачин зангар хьтин яцIу, яргъи акъунрихъ гьар садахъ инсанри кьве шагьи пул гудай. Къ. Къ. КIири Буба. -акь т-б, морф. существительнидин асул формадихъ акал хьана нукьсан къалурдай цIийи гаф арадал гъидай морфема: тум + акь - тумакь. АКьАДАРУН гл., каузат. -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -рин, -рай, -мир; такьадарун || акъадар тавун, ахкьадарун || акьадар хъувун, акьадар хъийимир 1) ни вуж квез улакьда ацукьарун. Ада вичин диде автобусдиз акьадарна. Р. Гадади, гьич тахьайтIа, а руш хьайитIани луьткеда акьадарна, гьуьлуьн а патаз тухун ва чпихъ галтугзавай душманрикай хуьн тIалабнай. Ф. Гьуьлуьн руш Беневшди мугьман «Москвичда» акъадарна. Шаселемни гьа машинда акьахна. Къ. М. Хайи чилин таватар. 2) ни вуж квез тикдиз цавухъди авай са квез ятIани хкажун. Бубади аял тарциз акьадарзавай. Р. 3) ни вуч квез хци кIвенкI алай са затI квез ятIани сухун. КьецIила къекъвена кIвачиз цаз акъадарна. Р. * кIула [кьамал, кьилел] ~. АКЬАД, АКЬАДА, АКЬАДАЧ акьун глаголдин вахтунин формаяр. Кил. АКЬУН. АКЬАЛДУН 1 гл., -да, -на, -из, зава;0 || -а, -мир, -ин, -ай, акьалд тавун, ахкьалдун || акьалд хъувун, акьалд хъийимир чархарал алай улакь (араба, машин) са патахъ ярх хьун. АКЬАЛДУН 2 гл., каузат ни вуж-вуч нел разивал авачиз, са вуж-вуч ятIани хиве тун. * кIвачел ~. АКЬАЛЖУН гл., -да, -на, -из, -зава; -0|| -а, -ин, -рай, -мир; акьалж тавун, ахкьалжун || акьалж тахвун, акьалж хъийимир 1) ни вуч квел винел патал гьалдун. Акъалжзава шишерал КIелен таза як. Къвалавни гва цурни мед, Истивут, сумах А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ЧIехи вацIун дередин битав шикил чIугун патал зурба рамкадал акьалжнавай хун. Гь. Къ. Четин бахт. Птулкадин кIумп регьятдиз акъудун патал, адан шуькIуь чкадал кузвай пек акьалжда. Хийирлу меслятар || ЛГ, 2000, 20. IV. Кул геждалди хъсан гьалда амукьун патал адал кугьне капрондин гуьлуьт акьалжда. Хийирлу меслятар || ЛГ, 2000, 20. IV. 2) нугъ. ни вуч нел акьалдарун. Кьужади кур каш кваз кьилел акъалжна. Гь. Къ. Четин бахт. АКЬАЛТЗАМАЗ(ДИ) акьалтун глаголдин форма. Кил. АКЬАЛТУН. АКЬАЛТУН гл., -да, -на; из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, мир; такьалтун || акьалт тавун, тахкьалтун || акьалт хъувун тавун || акьалт тахвун, акьалт хъийимир 1) вуж , вуч квел кьакьан чкадал гьерекатдалди агакьун, акъатун. Чубанар хиперни галаз кIунтIал акьалтна. Р. 2) вуч са гьинал ятIани винел патал малум хьун. Гьуьлуьн винел а гевгьер акьалтнамазди, гадади фена ам кьуна. Ф. Гьуьлуьн руш. Циф акьалтзамазди цавал, Вегь къуьнерихъ еке кавал. С. С. Фекьийриз. Цавал чIулав цифер акьалтнава. Диде акурла, аялдин вилерал накъвар акьалтна. Р. Къванцел алукьна, гадар хьайи кьвати циз аватна. Ам кьве пад хьанва, шарар цел акьалтнава. М. Б. За бананар недач. 3) вуч экъечIун. # чуру ~, къацар ~, чIар ~. Диде! Диде! Югъ-къандивай Къакъатзава чавай чун. Цуькни къалгъан акьалтнавай Са дуьньяда авай чун. А. Къ. Диде. Р. Къацар акьалтдай вахт я. Чинал чIар акьалтнава. Р.* вилерал мичIивал ~, винел ~, цIийи дуьньядал ~, кIвачел ~ [акьалт хьун], рикIел ~, хъварц ~, хъуьтIуьн цикIиз севрен рикIел мереяр ~, чIалал ~. яд ~,. як ~. АКЬАЛТ: * акьалт хьун гл., вуч садлагьана, гуьзлемишнавачиз малум хьун. Няни хьана, акIана рахъ дагъларихъ, гьар патахъай акьалт хьана мичIивал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. АКЬАЛтIАЙ 1 акьалтIун глаголдин причастидин форма. Кил. АКЬАЛТIУН. АКЬАЛТIАЙ 2 нар. лап. # ~ вагьши, ~ мердимазар, ~ угъри, ~ гьарамзада. Хьана кьван, хьанач кьван са кесиб къари, адахъни аваз хьана акьалтIай темпел са гада. Ф. Акьуллу паб. Савад авач, авам я ман акьалтIай. И. Гь. Са шиирдин тарихдай. И арада виридаз чпикай акьалтIай кесибар хьана кIанзавай. Къ. А. Четин бахт. Эминан дережадикай гьар са дагъвидиз, иллаки гьар са лезгидиз, хабар хьун лазим я. Амма гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, саса вахтара бязи чалкечирри ам вуж тир, ада вуч авунай лугьуз, чпин акьалтIай алчахвал къалурда. Ихьтин ахлакьсузвили миллетдални леке вегьизвайди аннамишзавач. М. Жалилов. Юбилейдиз савкьватар || ЛГ, 1999, 29. IV. Айдабегаз Ирандин шагь Сулейман и къугъунин акьалтIай гьевескар тирди чир хьанвай. 3. Р. ЦIийи ханлух. Судья, зун вав я, жемятар, - квевни, зун Атаси хътин акьалтIай жаллатIвилин кардик квач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Шарвилиди вичин туруналди дагъларай рекьер акъуддай: имни дагъвийрин арада акьалтIай игитвилин лишан тир. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. * акьалтIай гаф сущ.; икьрардин гаф. Ваз акьалтIай гаф авайд туш, чIалахъ хьана, ГьикI гуда сир. Лезги халкьдин махар. АкьалтIай са гаф гузвач на садазни... Ш. Къ. Ай гьайиф. * акьалтIай алатай вахт граммат, сущ.; глаголдин хьана акьалтIнавай, тикрар тахьай гьерекатар къалурдай вахт. АкьалтIай алатай вахтунин формаяр глаголдин масдардин дибдикай -а, -ава акал хьана арадиз къведа: тун + а - туна, тун + ава - тунва. Р. И. Гьайдаров, С. М. Мирзеханов, А. Р. Рамалданов, Лезги чIал. * акьалтIай предложение граммат., сущ. тамам тир. АкьалтIай метлеб лугьузвай гафарин кIватIалдиз акьалтIай предложение лугьуда. М. М. Гь. Лезги чIал. АКЬАЛТIАРУН гл., каузат., ни вуч -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир, акьалтIар тавун, ахкъалтIарун || акьалтIар хъувун, акьалтIар хъийимир 1) са гьикьван ятIани вахтуна кьиле физвай кар эхирдал гъун, са ни ятIани вуч ятIани эхирдал гъун. 1947 - йисуз, техникум акьалтIарайла, за жув лап еке дережайрив агакьайда хьиз гьиссзавай. М. Желилов. «... Фу гайиди я гьамиша». Сулейман-Стальский райондин цIийи хуьруьн юкьван школа акьалтIарай Гьажиагъмедов Сократ 1989 - йисуз Белгород Шегьердин хуьруьн майишатдин академиядин экономический факультетдик экечIна. Ам куьтягьна. ЛГ. 2000, 6. VII.... ада институт заочнидаказ акьалтIарна. ЛГ, 2001, 26. VII. Синоним: куьтягьун. Антоним: башламишун. АКЬАЛТIУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; акьалтI тавун, ахкъалтIун || акьалтI тавун, ахкъалтIмир || акьалтI хъийимир куьтягь хьун, эхир хьун. Югъ акьалтIзава. К, 1990, 5.I. Ява паб хьиз арадаллай, Даима вил чарадаллай, Им вуч яргъи «яхул даллай» АкьалтI тийир мах я, Къафкъаз? С. С. Къафкъаз. АкьалтI тийир нек хьиз фири, Хъвадай яхцIур мам хьана хьи. С. Дердер. Мус акьалтIрай бес и луькIуьн? С. С. Юлдашар, чун.... АКЬАЛУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; акьал тавун, ахкьалун || акьал хъувун, акьал хъийимир 1) ни вуч ахъаз авай затI (рак, къалпагъ, ктаб ва мсб) акси гьалдиз гъун. Куьн къеневаз акьала рак, Къалурмир гьич кIвал, фекьияр. С. С. Фекьийриз. Халу, вуна ракIарар къецелай акьала! А. М. Талон гвани? Журнал акьална. А. А. Умуд. Антоним: ахъаюн. 2) ни вуч тини фан кIалубдиз гъун ва фан чиниз цIакул кIватIнавай десте ягъун. Гьар са дидеди вичин рушаз эвленмишдалди фу акьализ чирун лазим я. ЛГ, 1992, 23. IV. * акьал хьун гл., вуч вич вичелай акьалунин гьалдиз атун. Заз хабарни авачиз, рак акьал хьана. Р. Антоним: ахъа хьун. АКЬАХУН гл., -да, -на, -из, -зава; -0; -а, -рай, мир; ахкъахун || акьах хъувун, акьах тавун, акьах тахвун, акъах хъийимир 1) чилелай кIвачер хкажна, алудна са маса затIуниз (тарциз, гурариз ва мсб) ва я затIунал (симинал, цIилинал ва мсб) гьерекат авун. Ни тухвана цавуз гъетер? - Акьахдай гурар фагьума. С. С. Фагьума. Акьахна са кьакьан тарциз Бегьер гудай ичин, билбил. С. С. Билбил. Тараз акьахун регьят я, эвичIун - четин. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. 2) вуж, вуч кве, квел са гьихьтин ятIани улакьдиз ва я улакь яз ишлемишзавай гьайвандал хкаж хьун. Ам балкIандал акьахна фена. Ф. Гьуьлуьн руш. Ам акьахдай хьтин ламар и чкайра хьайиди туш. Гь. М. Им къван, им терез. И севни деведин кIула акьахна. Ф. Девени, сикIни, жанавур. Зун тадиз балкIандал акьах хъувуна гьа патахъ чукур хъувуна. А. Ф. Лянет. Де хъша, ахкьах машинда... Б. Гь. Хайи чилел. 3) агъада авай чкадилай вине авай чкадихъ гьерекат авун. Гагь акьахиз кьакьан кIунтIал, гагь эвичIиз кIамун кIаниз. Б. С. Портсигар. Беневшади мугьман «Москвичда» акьадарна. Шаселемни гьа машинда акьахна. Къ. М. Хайи чилин таватар. Антоним: эвичIун 4) вуч низ, квез хци кIвенкI алай са вуч ятIани (раб, цаз, сим ва мсб) вичелай хъутуьлда (якIа, беденда) гъатун. КIвачин тупIуз цаз акьахна, иринламиш хьанва. Р. * кьилел ~. АКЬВАН 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуч ятIани (гуьлуьт, бегьле ва мсб) хурун патал шуькIуь ва тIарам симиникай раснавай гъилин алат. РапIрапIзавай чилелай Аватнавай акьванри. X. X. Зейнабан къелетар. - Санжа, - чешнедин гуьлуьт хразвай акьванар акъвазарна, лагьана элкъвей, лацу чин алай гуьзелди. Гь. Къ. Четин бахт... автобусда гьалтай дишегьлийрикай садан тахьайтIа, масадан гъилера куьлуьтар храз акьванар аквадай. К, 1989, 1. XII. АКЬВАН 2 кIус 1) еридин, кьадардин, тегьердин вини дережа къалурзавай гаф. Вун сагърай акьван иер. Е. Э. Зи азиз. Ракь муьтIуьгъ тир акьван Давуд Кьена пайгъамбар, Исмаил. С С. Кьена къе устIар. Куьрни тушхьи акьван даяз. С. С. Кьулан вацI. Угълангерекани Жумарта а хабар акьван гьевесдалди къаршиламишначир. Гь. М. Им къван, им терез. Ви кьатIунриз хьуй аферин, гьар келима акьван дерин... А. Гьажи. Гуьзел. 2) тайин тир кьадар къалурзавай гаф. акьван гуьрчег, акьван аскIан, акьван вагьшиз, акьван гзаф. * са акьван АКЬРАБ 1 || ЭКЬРЕБ нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар -ри -ра вичик агъу квай, хушракан хьтин, зегьерлу гьашарат. Пехъни, чIагъни, керекулни вал къведи, Ви миресни, акьраб хьана, вал кьведи. Е. Э. Бахтсузвал. Гьар патахъай илан, акьраб гатIунда вун жакьваз, кьейди. С. С. Гуьгьуьлдиз. Эгер гьатайтIа гъиле буш, экьреб хьтин алатдайд туш. X. Т. Файдадиз. АКЬРАБ 2 сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра; са вуч ятIани вахт алцумдай прибордин, сятинин чина жедай кьелечI ва шуькIуь алат, хел. Эхир сятдин гъвечIи акьраб пудал атана. Гь. Къ. ЦIийи къайда. АКЬРАБ З || АКЬРАбА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра диде-бубадалди, тухумдалди мукьвади. Ваз ви ватандикай хабар тахьайла, Жуван акьрабар, ярар-дустар квахьайла, Вун яд хьиз маса миллетрик акахьайла, Жуван миллетдиз мурк кьван жеда къана вун. Н. Самури. Лезги, вавай жузан за Ша, иугьманар, къе Куьреда мехъер я зурба, КIватI хьурай чи акьрабаяр, Муьшкуьрни Къуба. Ф. Н. Куьреда мехъер. Синонимар: мукьва-кьили(яр), мукьвабур, миресар. АКЬУКЬ акьун глаголдин эмирдин форма. Кил. АКЬУН. АКЬУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дуьньядикай, гьакъикъатдикай дуьз фикир ийиз алакьун, инсанвилин яшайишдин диб. Фитне ийиз бул, гьар кар ая кьабул, ИкI бес чи акьул Зай жезава. Е. Э. Пагь, чи уьмуьрар. Акьулни жен вичихъ къалин, Яшамишвал вилик гьалин... С. С. Акьуллу велед хьайитIа. Гафар - гзаф, акьул - кьери... С. С. Гьар намерддив жеда гьилле. Багьа затI я акьул, камал - Гзаф иеси жедайд туш. С. С. Куьреда авай аламатар. Кесибдин артух я акьул. Кесибдин гьахъ-гъисаб я бул. А. Гьажи. Ви акьулдихъ мертебаяр хьун патал Алимрини кхьена ваз ктабар. А. С. Хцихъ галаз ихтилат Чаз Аллагьди акьул гана, Мугьаммедан уьммет хьана.... Н. Самури. Мусурман стхаяр. Яб це ва гъавурда акъукь: пачагьдихь акьул тахьайла, жемят адан чина акъвазда, пачагь зулумкар хьайила, жемят гъиле яракь къуниз мажбур жеда, пачагь зайифди хьайила, уьлкве чкIида. Куьн чкIимир, лезгияр. 3. Р. Веси. * акьул атун гл., низ; дуьньядикай, гьакъикъатдикай дуьз фикир ийиз жедай дережадив агакьун. Яш атана алатна са юкьвалай, Акьул татун аламатдин кар тушни? С. Гьикьван фад-фад... * акьул балугъ хьун гл., дуьньядикай, гьакъикъатдикай фикир ийиз жедай хъсан гуьнгуьна гьатун. Акьул балугъ тир аялди, Гъелбет, хийирдихъди ялди. С. С. Михеннат. * акьул балугъвилин шагъадатнама сущ.; юкьван мектеб куьтягьунин документ. Хуьруьн юкъван школада гьар йисуз цIудралди аялри акьул балугъвилин шагъадатнамаяр къачузва. ЛГ, 1997, 31.I. * акьул зайиф [кьери] хьун гл., нин акуьллу тушир гьалдиз атун. Гагъ-гагь акьул жеда кьери, Вичиз течиз вичин ери. С. С. * акьул(ар) гун гл., ни низ; акьулдин гафар лугьуналди масад акьуллу авун. Акьулэгьлидиз акьул гуз, ЧIуру паб хупI четин тушни. Е'. Э. Пис паб. Бязибуруз акьул гуда, Сулейман, на низ лугьуда? С. С. Акьул жуваз аваз кIанда. - Лал хьухь, иблисдин руш! Вуна заз акьулар гумир! А. Сайд. «Аслана кьин кьуна». * акьул фин гл., нин дуьньядикай, гьакъикъатдикай дуьз фикирдай алакьун амукь тавун. * акьулди атIун гл., нетижа хкудун. Акьулди гьакI атIуналди, Гуж ийиз вуна тIуьналди... Масадаз рузи жедайд туш. С. С. Жедайд туш. * акьулдиз (акьулдикай) зайиф [кьери] прил. акьул тIимил авай. Я югъ чидач вичиз, я йиф; Акьулдикай - пара зайиф. С. С. Гьарда вичикай хан ийида. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
