| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АРТУХАН прил. 1) авайдалай гъейри мад. Вири кьуд пад и шикилдин мешребдик Уьзуьагъдиз акъвазнава ажебдиз - Герек авач артухан къулайвал. И. Гь. Шикил. 2) герек авачир. [Селим] Шихрагьим! Гзаф фикир чIугвамир, дуст. Ам артухан кьил тIа авун я. С. С., С. М. СтIал Саяд. Иеси кьей "Волга" машин, Вакай халис лам хьана хьи! Вун акурла халкьдиз гишин, Са артухан гъам хьана хьи. С. Дердер. Чна са артухан къулайвилер истемишзавач. ЛГ, 2000, 6. VII. Синонимар: вижесуз, герексуз, гьакIан. Антонимар: герек, лазим. АРТУХАНБУР артухан прилагательнидикай арадиз атанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. АРТУХАНДИ. АРТУХАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) вичин лазимвал авайдалай артух яз гьиссзавай гьал. артухвал. Низ чида, белки им адан артуханвал ятIа? Б. Гь. Заз эвера. 2) лазим затIар гзаф авай гьал. Мажибдик умуд кутан тийизвайбуру чпин неинки кьил акъудзава, гьакIни зегьмет чIугвазвайбурулай дуланажагъ артуханвал аваз кечирмишзава. ЛГ, 1992, 28. V. Синонимар: вижесузвал, герексузвал, гьакIанвал. Антонимар гереквал, лазимвал. АРТУхАНДИ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура артухан тирди. Зи кIанивал багъишнайтIа, цIуд Уьмуьрдиз бес жедай, гьа цIудани артуханди кIанивилин сес жедай. М. Б. Аквазвач жал цавариз?. АРТУХАРУН 1 || АРТУХУН1 гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -мир, -рай, -ин; артухар авун || артух тавун, артухар тахвун || артух тахвун, артухар хъийимир || артух хъийимир гзафарун, кьадар хкажун. Артухариз туьквен, базар - гьа икI я майил шегьердин. С. С. За ийин тариф. Магьмудован ученикри чпин муаллимдин тежриба квадарзавач, гена артухарзава. Ж. Гь. Савадлувилин дестек. Суйдин гьайбат артухна ви жамалди, Агудна вав ариф, алим камалди... Ч. К. Устадрин устад. АРТУХАРУН 2 || АРТУХУН2 масдар -и, -а кьадар гзафарун. Бязи аялар кIелуникай еке хийир авайдан гъавурда акьазвач, гьакI хьайила алай вахтунда чалишмишвилер артухарунин лазимвал ава. X. Ш. Чирвилери инсан бахтлу ийида. Чна гьеле хабар гайивал, цIинин сезондиз карханадин коллективди продукциядин жуьреяр артухарунин мураддалди машмашар кьабулунни къетIнай ва и кар кьилизни акъуднай. Н. Къ. Пешекар патал консервияр. АРТУХВАЛ сущ.; -или, -иле,; илер, -илери, -илера 1) кьадардин гзафвал. Гуьлдесте, вун шкьакь я, Хайи хциз сусахъ гудай пулунин Артухвилиз, уьскуьквилиз килигдай. И. Гь. Саяд; 2) винизвал. Лап зурба, зеррени гьуьжет алачир агалкьунар, артухвилер, гьунарлувилер ава. Къ. М. Хайи чилин таватар. А ви артухвал квелди я? Р. артуханвал. АРТУХДИЗ нар. 1) кьадардилай гзаф яз. Авайди туш чаз артухан секлемни. Авайбуруз ава, зи вах, артухдиз. И. Гь. Саяд. 2) масадалай гзаф галайвилер ийиз, хъсандиз. Нагагь хвейитIа сад-садалай артухдиз... Рахач абур сад-садавди ачухдиз... Е. Э. Кьве паб. АРТУХЛАМА арал винидихъ лагьай гафарилай, лагьайдалай алава яз. Артухлама ашнади совхоздин багъларай дашмишна дакIаррив кьван ичерай ацIанвай еке кIвал, дегьлиз акваз кичIела... вун илифарначир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Тунвай туфлидин размер зи кIвачихъ галаз кьазвай, амма вич куьгьнеди, артухлама, чIулав рангунинди тир. А. Эсетов. Туфлидин сиягьат || ЛГ, 2001, 20. IХ. Артухлама, Игьира лап гзаф чатухъанарни, кIуртухьанарни, къванцин устIарарни авай. ЛГ, 2001, 15. XI. Виридалай хъсан кар - абурукай рахун тавун я. Артухлама чна чаз азабар къачузва. Н. Шихнабиев. Хъсан хабарар. АРТУХУН кил. АРТУХАРУН. АРУ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра * ару авун гл., бахчадин бегьер кIватI хъувун. АРУТ А сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра атIай нек. НекIедикай чаз жеда къаймах, гъери, арута, ниси. Куьре чIалан илифарни кIелдай жуз. АРУТУН гл., -да, -на; -из, зава; арут тавун, арут тахвун, арут хъийимир фири нек цуру хьана вичин ери квадарун, нек атIун. АРУШУН гл., -да, -на; -из, -зава; 0 || -а, -ин, -рай, -мир; аруш тавун, аруш тахвун, аруш хъийимир винел пад элкъуьрна епиналди ва я яргъивал авай са квелди ятIани кьун Шарвилидал гъуьлягъар кьуд патахъай алтIушна. Шарвилидал гъуьлягъар Шармунуди арушна. Б. С, 3. Ризванов. Шарвили. АРУШ: аруш хьун гл., винел пад элкъуьрна кьур гьалдиз атун. Еб кIвачера аруш хьана. Р. ЧIижрен кIвачер хуьшрекандин чилина аруш хьанвай. А. Сайд. ЧIижни хуьшрекан. АРХ туьрк, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гъвечIи къанал, хвал. # ~ ягъун, гьяркьуь ~. Кьве цIегь са архунлай вегьенвай дар тарцел дуьшуьш хьана. Куьре чIалан илифарни... кIелдай жуз. ШуькIуьз рахаз, ширин, дадлу булахар Архарив хупI гвачни ажеб дамахар. X. Т. Гатуз дагъ. И архунай агъуз ивидин селлер фенай. ЛГ, 2001, 16. VIII. АРХА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) мукьва-кьили (бубадин патай). Зи гьалдикай хабар тирбур агъади, Архадикай хъсанвал тахьайд атуй. Е. Э. Веси. Алайд ятIан куьгьне чухва, Сулейман на кьуна арха. С. С. Асландин тегьер Фатума. Къал-къиж авун - кIвализ азар, Архаярни жеда бизар. М. А. КьепIир. Заз я чи хуьре, я масана стхайриз, архайриз икьван гъуьрметдай, абурун хатур лап рикIивай хуьдай ихътин багърияр артух акунач. К. Азизханов. Гьарайдив агакьай хва. Намусдикай жезмач рахаз, Намуссузар хьанва пара. Инсанрини квадарзава Акваз-акваз чпин арха. Мегь. А. Намусдикай жезмач рахаз. 2) даях. Етим Эмин, на етимар хуьналди, Ваз арха жеч, ви весияр туналди. Е. Э. Веси. Абурун вилерикай Бакудин фялейрин арха, дагъвийрин аманеви, мугърагъвийрин хванаха, Шура гьукуматдин дестек хьайи большевикрин къамат карагна. Гь. Къ. Четин бахт. Четин юкъуз - арха, шадвилин межлисда -рикI алай дуст, дяведа - хци яракь, зегьметда - галатун течидай гъилер.. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Синоним: панагь. АРХАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера. 1) мукьва-кьиливал. 2) мукьва-кьилийрин патай даяхвал. 3) къаюмвал. * архавал авун гл., ни низ арха тирвал кьилиз акъудун. # виридаз ~, ~ регьят кар туш, ~ суваб кар я. АРХАВАЛУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; архавал тавун, архавал ийимир, архавал тахвун архавал хъийимир мукьва-кьиливал, даяхвал авун. Шарвилидиз зегьметчи инсанар алава багъа я, игитди абуруз архавалзава... Б. С. «Шарвили» гьикI арадиз атана? АРХАЙИН 1 прил. 1) секинвал хас тир # ~ къуллугъ, ~ ахвар 2) са куьникайни фикир авачир. # ~ уьмуьр, ~ яшайиш. Синонимар: секин, саламат. Антонимар: залансуз, регьят. АРХАЙИН 2 нар. секин яз, секиндиз. Архайин алад ахварал, Фикирмир гьич, алагуьзли. С. С. Гадани руш. Югъ мичIи жедалди ртIал кIватIна ник, Архайин ксана кесибар мисик. И. Ш. Кьудар. * архайин хьун куьч., гл., вуж-вуч секин хьун. Гьикьван жеда вун архайин? С. С. Хьухь тIун вун уях, мусурман. - Аникай вун архайин хьухь Мурад халу. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Ва Къенберал тапшурмишай кардикай Мурад архайин жедай. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. - Вун архайин хьухь, диде чан. Гьамиша хьиз, гилани хъсан кIелда. А. Сайд. Туртур. Мугьманди энгел авунач. Ам фена, машинда кьулухъ галай чкадал архайин хьана. А. А. Пад хьайи рагъ. АРХАЙИНВАЛ сущ.; -или, -иле, -илер, -илери, илера секинвал. Ваз архайинвал гьарам хьанвани? Б. Гь. Заз эвера. Гьа ашукь амай кьван чаз архайинвал жедач. 3. Гь. Лезги риваят. Вунни ахвари акIажарнавай. И чIавуз къарсай руьгьди заз жуван дуьзенвилел, архайинвилел эхир эциг, тахьайтIа вун рекьидалди гафарин лапIашдикай хкатдач лугьузвай хьиз тир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: регьятвал, секинвал, саламатвал. Антонимар: регьятсузвал, секинсузвал. АРХАЙИНВИЛЕЛ(ДИ) нар. архайинвал аваз, секинвилелди. [Сефербег] И кIвалах ая, а кIвалах ая лугьуз, недай фуни архайинвилел нез тадач. С. С., С. М. СтIал Саяд. – И месэла туькIвена. Завай къецин йиф архаинвилелди акъудиз жеда. Сажидин. Ярагъви ашукь Уьзден. # ~ кIвалахун, ~ ксун. Синонимар: регьятвилелди, секинвилелди, саламатвилелди. Антонимар: заланвилелди. АРХАйИНВИЛИВ(ДИ) нар. архайин яз, секинвилив. Садрахъ архайинвилив жуважуваз суал це: "Чун вуч ксар я? М. М. Лезги тIвар алатIа. Синонимар: архайинвилелди, архайиндаказ, архайиндиз, регьятвилелди, секинвилелди, саламатвилелди. Антонимар: заланвилелди. АРХАЙИНДАКАЗ нар. архайин гьалда аваз. Гьемзета... ярхар хьана, архайиндаказ ял язавай. ЛГ, 1996, 12. XII. Синонимар: архайинвилелди, архайинвиливди, регьятдаказ, архайиндиз, секиндаказ, саламатдаказ. Антонимар: заландаказ. АРХАЙИНДИЗ нар. архайин яз, архайин гьалда аваз. # ~ фикирарун, ~ кардив эгечIун. - Къенбер архайиндиз ацукьна. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Ам, гьа виликдай хьиз, гъиле калин тум аваз, архайиндиз хъутIалдиз хкаж жезвай. Б. Гь. Заз эвера и агьвалатриз жува-жувакди архайиндиз фикир гайила, бязи инсанрихъ жезвай къанихвили зун гзаф дарихни ийизвай. Я. Я. Агалай сандух. Синонимар: архайинвилелди, архайинвиливди, регьятдаказ, архайиндаказ, секиндаказ, саламатдаказ. Антонимар: заландаказ. АРХАЛУХ туьрк, сущ.; винелай алукIдай партал, валчагъ. Гьажиабас дередикай архалух, Къирд жуна гвачиз вун хъфиз тахьуй. Е. Э. Къавумдиз. АРХАШ сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра яйлахра малар хуьдай, акъвазардай чка. АРХЕОЛОГИЯ урус, сущ.; -ди, -да халкьарин къадим культура, ацукьун-къарагъун чирдай илим. Миграгърин хуьруьн патав археологиядин рекьяй ахтармиш тавунвай къеле гва. А. Шихсаидов. Тарихдин эсерриз баянар. АРХИВ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са кьадардин вахт алатнавай документар хуьдай чка. Лезги большевикри Бакуда яратмишай социалдемократический группадикай. "Фарукьдикай" кхьизвай поэмадихъ галаз алакъалу яз за цIуругуд йисуз архиврай ва а девирдин вакъиайрин иштаракчийривай гзаф маракьлу малуматар кIватIна. М. М. Чун «гъвечIи» халкь туш. АРШ сущ.; -ди, -да цава виридалайни кьакьан чка. Жуван рикIиз кIан хьуналди Аршдихъ гьич тIуб кя жедайд туш. С. С. Жедайд туш. Гагь-гагь цавун аршдал цIарар чIугвазвай цIайлапанри дагълар экуь ийизвай... 3. Гь. Лезгийрин риваят. Цавун аршдиз хкаж жезва Кузвай рикIин агъузар. Ялтахарни хьанва пара. Мегь. А. Хьанва бизар. Къвазва жив. Къвазва жив аршдай. ЦIрана квахьда ам чиле. А. Къ. Жив Дагълар кьакьан, аршда кукIвар гимишдин... И дуьньяда авайди ви ад я, Лезгистан. С. Лезгистан. АРШИН || АРШУН урус, сущ.; -ди, -да; -яр || -ар, -йри ||ри, -йра ||ра 7075 см. яргъивал авай уьлчме. Стхайриз и гафар ван хьайила, абуру чпин ракIарив яхцIур аршиндин дерин са фур эгъуьнна. Ф. Ирид стха. Гьар базардихъ вичин аршун ава - мисал. АСА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра яшлубуру къекъвез регьят хьун патал гъиле кьадай лаш хьтин алат. Гъиле кьуна къукъвад аса, Им чи винел хьана кескин. С. С. Жеч ина ресед-салагьа. Бутай гъиле авай аса вилик пата акIуриз-акIуриз, дирибашвилелди рекье гьатна.. Къ. М. Хайи чилин таватар. Сулеймана, адет тирвал, дуьшуьш хьайи касдиз салам гудай, - Ассаламалейкум, устIар Уманбег, - лагьана, асадин патахъ кьил гъиликай куьрсна... - Ваалейкумасалам, Сулейман дайи. С. Зазни хуш я ви шаламар. Синоним: кIекIец. АСАЙИШ перс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра секинвал, динжвал. Чаз асайишар авайди яни, икьван аялар галай. * асайиш къачун гл., ни ял ягъун Санани адахъ вичин хсуси кIвал, са тIимил кьванни динжвал, асайиш къачудай пIипI бажагьат хьана. ЛГ, 2000, 3. VIII. АСАЙИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера секинвал, динжвал. [Ремихан]. Мегер кIвале на азаддиз гьиссзавачни? КIвал хьтин затI авайди туш. Папахъ, аялрихъ галаз санал хьун зун патал лап асайишвал я. Н. И. Гьакимрин папар. * асайишвал къачун гл., ни секинвал, динжвал арадиз гъун. Амай вахтунда вилик чай авай истиканни эцигна, туькдин хъуьцуьганрихъ агалтна, асайишвал къачуз кIвале ацукьдай. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. АСАЙИШВИЛЕЛДИ нар. асайишвал аваз, секинвилелди. Синонимар: динжвилелди, динждаказ, динждиз, къулайдаказ, къулайдиз. АСАЛА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дуьдгъверни какадин лацар акадарна авунвай недай затI. # ~ гьазурун, мугьманриз ~ теклифун. – Аци-Баци, вуна вучна а сала? - За кIвалахна, Нез ацукьнач асала. И. Гь. Хазина. АСАНТ прил. кьезил, четинвал авачир. Чириз гзаф четин тир куьгьне араб алифар терг авуна цIийи латин алифар кьабул авун Дагъустан халкьарин кхьинар асант авунин рекье эциг авур еке са къадам я. Гь. Гь. Эдебиятдин чIаланни орфографиядин месэлаяр. Математика лагьайтIа, сифте килигайла кьуру предмет хьиз аквада, амма муаллимди аялриз адакай менфят къачуз асант мисалралди чирна кIанда. X. Ш. Чирвилери инсан бахтлу ийида. Синонимар: кьезил, регьят. Антонимар: залан, четин. * асант хьун гл., низ вуч регьят тир гьалдиз атун, асант хьун. Вун Москвада яшамиш жезва. Ваз Россиядин Верховный суддин канцеляриядизни зенг авун асант я. Я. Къафаров. Москвадин адвокат АСАНТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кьезилвал, регьятвал. # ~ чирун, ~ ахтармишун, ~ жагъурун. ЦIийи алифрин асантвили халкьдин кIел-кхьин тийижирвал терг авун регьят ийизава.... Гь. Гь. Эдебиятдин чIаланни орфографиядин месэлаяр. Синонимар: кьезилвал, регьятвал. Антонимар: заланвал, четинвал. АСАНТДАКАЗ нар. асант яз, четин тушиз. # ~ гъатун, задача ~ гьялун.. Синонимар: кьезилдаказ, регьятдаказ. Антонимар: заландаказ, четиндаказ. АСАНТДИЗ нар. асант яз, четинвал авачиз. # ~ гъатун, задача ~ гьялун. - Тади кутаз тIвал гудач ман балкIандиз, Элясдайвал валарилай асантдиз. М. Б. Эхиримжи хирер. Синонимар: кьезилдиз, регьятдиз. Антонимар: заландиз, четиндиз. АСАС 1 араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра диб.... чна чи басмадин асасдиз куьре нугъат къачунавайди, амай нугъатрал кхьей затIар - шиирар, гьикаяяр, пьесаяр, романар кьабул тавуна тадач. Гь. Гь. Лезги чIалан нугъатрикайни гьарфарикай са кьве гаф. АСАС 2 прил. кьилин. Заз... тапархъан алимрин фикирар кIелдайбурув агакьариз кIанзава. А алимриз ара датIана субутиз кIанзава хьи, Кавказдин Алпан гъукуматдин асас тайифаяр туьркер тир. М. М. Лезги тIвар алатIа. АСИ араб, дин, прил. гунагь тир кар авур. Аси лукIран умуд я хьи, Дармандикай дава хьайи, И тегьер азар Гьинава? Е. Э. Дуьньядиз. Зун са аси бенде я хьи, Гунагъарни гзаф хьайи. Е. Э. Мубарак Исмаил. Аси ксар магъардава ви рушан... X. Къ. Пайгъамбар кьиникьиз аси хьун гл., 1) гунагь тир кар авун. Гьар са шей чаз хьана масан - Гъелбет, аси хьун я инсан. С. С. Гьинама? Аси жемир, ви сур куда. А. Къ. Асидаз жаваб. Илагъиди гайидал куьн рази хьухь, гьич жемир аси. Ас. М. Гъезелар. Аси ятIа, гъил къачурай Худади... М. Б. Дустариз. 2) куьч. акьулдиз зайиф хьун. АСИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера гунагькарвал. Вун Аллагьди гайи лукI я, Чи асивал пара я хьи... Е. Э. Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила. Уьмуьр асивиле фена, чилин кIаник гьикI акатда? Е. Э. Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл. АСИВИЛЕЛДИ нар. асивал хас яз. АСИДАКАЗ нар. аси яз. АСИЛ: 1) асил гьал куьгь., граммат., сущ.; асил падеж. ТIварцIин эхир галачир гьалдиз асул гьал лугьуда. Гь. Гь. Грамматика. 2) кил. АСУЛ. АСИЛДАЙ || АСУЛДАй нар. бинедилай, сифте кьилелай. Вуч асилдай ламран супа - Хуьнуьхалди тай жедайд туш. С. С. Жедайд туш. Ам лап асулдай чIуруди я. Р. АСИЛСУЗ кил. АСУЛСУЗ. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
