| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка Д [дэ] сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра лезги чIалан алфавитдин ирид лагьай гьарф. <д> мецин вилик патан ванлу фонема-сес. Агъадихъ ганвай гафарин сифте кьиле гьалтзава: дагъ, далу, дар, дакIар. да 1 эхир 1) са бязи существитльнийрин актив падеждин форма арадиз гъида: 2) са бязи существительнийрин чкадин I падеждин формадин эхирда жеда: багъ + -да - багъда, дана + -да - данада. да 2 суф. прилагательнийрихъ акал хьуналди вуж ва я вуч ятIани авай гьал къалурдай гафар арадиз гъида: чими + да - чимида, мекьи + -да - мекьида. да 3 суф. глаголдин мурадвилин формадин дувулдихъ акал хьуналди къвезмай вахтунин формаяр арадиз гъида: фи ( з) + да - фида, не ( з) + да - неда. И формада авай глаголар хьана алатай вахт къалурун патални ишлемишда. Духтир Шихрагьим Махачкъаладай хтайла, начагъзавай Гьабибуллагь халудин патав фида. Жузун-качузун авурдалай кьулухъ Шихрагьима дипломатдай рикIин кIвалах ахтармишдай аппарат акъудна, ам начагъдан гагь хурал, гагь далудал эцигиз, яргъалди яб гуда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ДАБАГЪ || ТАБАГЪ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кIвалин майишатда ишлемишун патал махсус кьайдада гьазурнавай гьайвандин ли. 2) лист. Са полигондал Ленинан чIехи суьрет ва адан «Чи мурад коммунизм я» гафар алай ракьун зурба табагъ алкIурнавай ракьун кьве кIвач цементдалди тIарамарна мягъкемдиз чиле акIурнавай, А. Къ. Ленин ва цацар алай сим. * дабагъ авун || табагъ авун гл., ни, вуч химикатралди туькIуьрнавай тайин тир гьалдиз гъун. # хам ~, хъицикь ~, ли~. ДАБАКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьайванрихъ галукьдай азар. Дабакьдин лишанар: азар къатидаказ мекьи фул атуналди, бедендин температура 39-40 градусдал кьван хкаж хьуналди, кьил ва жалгъаяр тIа хьуналди башламиш жеда. ЛГ, 2001, 26. IV. ДАБАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) инсан къекъведайла, кIвачин чилел илис жезвай кьулухъ галай пай. Зи дабандиз цаз акьахна. Р. Патав гвай салаз тек дишегьли атана. Ада вичин дабан гатазвай яргъи кифер кьамал кIватIна, косынкадиз тIвал гана 3. Э. Пата вил авайди. 2) кIвачин къапарин чилел илис жезвай паюнин кьулухъ пад. Туфлидин дабан хкатна. Р. Дидеди аялдин гуьлуьтдин дабан хцазвай. Р. * дабан атIун [эгъуьнун] гл., ни нин сада масадаз чинеба хаинвал авун. Вучда дустуникай дабан атIудай, Мез кIуьгьуь, рикIи серкед хьиз кудай. Е. Э. Дуьнья гургьагур. Хъсан гафар маса гудай, ГатIурла серки хьиз кудай, Кьулухъай дабан атIудай Къайчи хьун бес четин тушни? С. С. Бес четин тушни? * дабан [кIвачер] цавай къвез нар. зарбдиз, тади кваз. Заз гана кIвалер. Дабан цавай къвез Атана кьунши. Мубаракдал чкадал, Инихъ-анихъ килигна... А. Ал. Хъен галачир рикI. * дабанар квай туфлияр сущ. кьакьан дабанар квай туфлияр. * дабандиз куьс гун гл., ни кичI кваз катун. Николаян генерал Халилова вичин дабандиз куьс гана. 3. Э. Муькъвел гелер. ДАВ 1 сущ.; -ди, -да мекьивилелай са вуч ятIани чIагуниз элкъведай гьал. * дав-дав авун гл., куь дав-дав сесерин ван авун. Са арадлай хьиз и кIарасдал гатана килиг. Хьайила ваз чир жеда: ада «дав», «дав» ийида. Б. Гь. Заз эвера. ДАВ 2 прил. мекьивилелай, гьавадин къайивилелай кIеви хьанвай. Гатфари чукIурна муркIадин дав къелеяр... А. Къ. Гатфарин сонет. * дав кьун [хьун] гл чIагун, чIагай, кIеви хьайи гьалдиз атун. Чил дав хьанва. Р. Цавай куьлуь къирмеяр хьтин жив къваз... дав хьанвайрехъ лацу хьана. А. И. Самур, III. ДАВА араб, шиир, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра инсандин чIур хьанвай гьал ва я кар къайдадик кухтадай затI. Чир хьанач ваз гила дава, Гъазур тир фу нез, нехирбан. Е. Э. Нехирбан. Зи дердиниз вун дава я, Валай гъейри авач дарман. Е. Э. Эй, зи гуьзел. Зи дердиниз дава, дарман жедай туш. Е. Э. Ярдин дерт. Ширин чайдихъ галаз насу Чандиз я дава, самовар. С. С. Самовар. Духтирди адаз туькьуьл дава буюрмишна. Куьре чIалан элифарни кIелдай жуз. Синоним: дарман, куьмек, чара. * дава [давачара] авун гл., ни низ-квез фикирда авай къаст, мурад кьилиз акъуддай мумкинвал гун. - Я буба, белки, завай ви дердиниз дава ийиз жен, вуна заз вучиз лугьудач? Ф. Акьуллу данарбан. Гена, шукур аллагьдиз, артух тади ганвач. ЯтIанц тадиз давачара авуна кIанда. Б. Гь. Заз эвера. * дава-дарман сущ., рах. инсандин чIур хьанвай гьал ва я кар къайдадик кухтадай затI. Инсандин дава-дарман и тIебиатдив вичив гва... Б. Гь. Заз эвера. * дава хьун гл., вуч низ-квез фикирда авай къаст, мурад кьилиз акъуддай мумкинвал хьун. Гзаф духтурриз тухвана, амма адан азардиз дава хьанач. Р. ДАВАМ араб вахт. * давам(ар) авун гл., ни вуч авун; ийизвай кар, кIвалах акъвазар тавуна кьилиз ахкъудун. Чи ихтилат куьтягьдалди ада вичин кIелун давам авуна. Р. Назир геждалди столдихъ ацукьна, гила поэма давамар хъувуртIа жезвай 3. Гь. Ахварай авудай аваз. Жибиндай пIапIрус акъудна, цIай яна, вичин фикир давам хъувуна... А. Сайд. Нариманаз вич гьахъ я лагь.... жергедин и кьиляй а кьилиз фена, мад юкьвал хтана давам хъувуна... А. Къ. Жуьгьенар. * давам гун гл., ни низ-квез са гьихьтин ятIани къуватдиз акси яз акъвазун. - Низ чида, ахпа ГьикI жедатIа, яд кьванни хъвана кIанда, давам гуз хьанач Серёгинавай ва чIулуникай фляга хкудна, ам акьалдарна. 3. Гь. Залан кам. * давам хьун гл., вуч ийизвай кар акъваз тахьун, авай гьал дегиш тахьун. Идалайни башкъа, гьа и 10 йисан макъамда милли паркунин мулкарай там атIун, тамун фондунин чилер кьун давам хьана. ЛГ, 2003, 22. II Эхь, адаз чизвай: гьамиша акъваз тавуна давам жедай са шейни авач. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. Нетижада Ширван туьркверин... зулумдик акат хъувуна ва анин халкь туьрквериз элкъуьрдай сиясат давам хъхьана. А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. Зун давам жеда залай кьулухъни. Ш. Къ. Фуни ава захъ... Кьведра артух хьуй ви къенин яшар, Давам жедайвал сегьнедин сувар. И. Я. Сегьнедин устад. ДАВАМАРУН || ДАВАМУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -ара, -ай арай; давамар || давам тавун, давамар || давам тахвун, давамар || давам хъийимир акъвазар тавун. Хуьруьз хтайла, Сулеймана лежбервал давамарна. А. А. СтIал Сулейман. Давамун паталди уьмуьрар Тум гьанач -цуькверни ахватна. А. С. Беневшайри кьве сеферда... Вакъиф кис хьана. Са ара гана, ахпа ада рахун давамна: - АкI хьайила за ваз сифте кьилелай ачухин... М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. Самурди гилани, гадкьуьд талгьана ван ийизва, анжах ам гьакIан ван туш, ада игит халкьдин мани давамарзава... 3. Гь. Лезгийрин риваят. Давамара, давамара. Акъвазармир, минет я ваз, Рагьман муаллим. Гь. Къ. Лацу марал. ДАВАМЛУ прил. вахтуналди яргъалди тир. Залди давамлу капар яна. Р. Синонимар: яргъи, яргъал фейи. * давамлу алатай вахт сущ., граммат. рахазвай вахтунилай вилик хьайи, амма давам жезмай, садра хьана акьалтI тавур кар къалурдай вахтунин форма. Вири глаголрин фад алатай ва давамлу алатай вахтарин эхирда й кхьида... Месела: ам фенай; ада лагъанай... М. М. Гаджиев. Лезги чIалан орфографиядин словарь, 1955. Яргъал чIугвадай сес [а]... существителънийрин къакъатунин вири падежрин формайра глаголдин давамлу ва фад алатай вахтарин эхирра ва бязи причастийра ишлемишда. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. ДАВАМУН кил. ДАВАМАРУН ДАВАСУЗ прил.,; □; дава авачир, чара авачир. Давасуз хьайи дердиниз тIабиб, дарман я, бахтавар. Е. Э. Бахтавар. Давасуз тир дердерикай кхьенвай Пайгьамбардин дуьаяр хьиз ифенвай, Вахт себеб яз баятлухдиз хъфенвай Зульфикъаран чIаларихъ вил галама. Ш. Къ. Вил атIудач. ДАВЛА араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) алдатмишун патал темягь ракъурдай затI, темягь ракъурна алдатмишардай затI.. Шагьди чун хьтин игитриз вичин кьушундин жергейриз эвер ганва. Им чун хьтин викIегь итимрин гъиле гьатнавай гьазур давла я. 3. Р. ЦIийи ханлух. 2) куьч. регьятдиз жагъай къазанжи, зегьмет алачиз хьайи хийир. ЦIу ярай вун, гьафте базар, Ява касдин давла галаз. С. С. Гьафте базар ДАВЛЕНИЕ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) са затIуни масадан винел патаз ийидай къуватдин таъсир. 2) бедендик квай ивидин гьерекат артух хьун ва я тIимил хьунин нетижадалди сагъсузвал. УстIар Серкеран вилер давлениди гужуналди акьалзавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. -Куьн... санаторийдиз атунин мурад-метлеб? - хабар кьуна духтурди. -Давление, ивидин гьерекат, - куьруь жаваб гана за. Ада давление алцумдай аппарат кардик кутуна. -Давление къайдадик кутун патал иниз атанвайди ятIа, куьне са куьникайни фикир авуна кIандач. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. ДАВУГЪА фарс, сущ.: -ди, -да; -яр, -йри, -йра цуру некни дуьгуь санал ргана гьазурдай хуьрек. Гила давугъадик ргай якни кутазва. Р. ДАГЪ туьрк, сущ.; -ди, -да; -лар, -лари, -лара 1) чиливай лап кьакьандиз (1 км. тIимил хьиз) хкаж хьанвай чка. # дагъдин кьил, дагъдин кIукI, дагъдин хур, дагъдин ценер. Халудихъ галаз дагъдизни ваъ, имидихъ галаз багъдизни фимир. Ф. Пакадин юкъуз, рагъ дагъларал эвичIайла, чамар балкIанрал акьахна. Я. Я. Сандух. Самур кIанда, синерилай Яд гъуьлерихъ чIугарвиляй, Дагълар - чпин кьилерилай Вири дуьнья акварвиляй. А. С. Самур шегьер. Къе-пака дагълара кфил рахада, Гатфарин тарифиз билбил рахада. 3. Къ. Тухурла, диде, вун гурандиз къайи. Дагълара, цIуд лагьай класс куьтягьайла, гелни галачиз квахьна... А. М. Киф атIайди. 2) гз. кьадарда: дагълух чкайра авай хуьр(ер) Жумарт лугьуз дагълара Са кас хьана вижевай... А. С. РикI ва жибин. 3) ( чIехи гьарфуналди гз. формада Д) эркекдин хас тIвар: Дагълар. Дагълар гьяркьуь къуьнерин, шумал буйдин акьуллу итим тир. Лезги халкьдин махар. Синоним: сув. Антоним: аран. * дагъларин уьлкве сущ., куьч. Дагьустан. Кьуд пата хьиз Дагъларин уьлкведани къизгъин женгер кьиле физвай. Я. Я. Сандух. * дагъдин цIегь сущ. цIегьрез ухшар дагъларин гьайван. Кхунзавай дагъдин цIегь, Къежей векь нез цIиравай. Ж. свасни гьида - якъин я... * дуст далудихъ галай дагъ я мисал дуст даях, куьмекчи я. Етим Эмина лугьуда: Дуст далудин дагъ язава. Е. Э. Гъазанфераз. ДАГЪВИ 1 сущ.; -ди, -да, -яр; -йри, -йра дагълух хуьре дидедиз хьайи, яшамиш жезвайди Дагъвидив вич рекьидалди Вичин намус гумаз жеда. Мегь. А. Шегьре рекье авай инсан. Вунани лап лагьана. Дагъви дагъвияз ама... Вуна дагъвийрин арада ийидай амалар урусдиз авун дуьз туш. А. А. Яшлубуруз гьуьрмет авун, абурун къайгъуда хьун дагъвийрин лап хъсан ерийрикай я. X. Ш. Хъсанвилелай хъсанди хъсанвал я. Пайда хьана къанлу душман - къаралту. Дагъвиди фад гъил вигьена гапурдал... А. С. Лянет. ДАГЪВИ 2 прил. дагълух хуьре дидедиз хьайи, яшамиш жезвай. Михьи я ви эсилнесил, Дагъви халкьди кьуна ви гъил... Х. Къ. Шейхерин шейх. Устиньядиз дамах гвачир, акьуллу и дагъви дишегьли гзаф бегенмиш хьана. Гь. Къ. Танкистдин свас. Са арадилай далдам-зуьрнедин, цуькверин кIунчIар хьтин дагъви рушарин манийрин ванер кьилеллаз вири сусан кIвализ рекье гьатна. Р. ДАГЪДИН 1 дагъ существительнидин актив падеждин форма. Кил. ДАГЪ. ДАГЪДИН 2 прил. дагълара жедай. # ~ набатат, ~ къванер, ~ рекьер. - Муминат, килиг садра, гьа чи дагъдин калер кьван ава, Аллагъ, ибур лап аламатдин вакIар я... Гь. Къ. Танкистдин свас. ДАГЪЛУ 1 прил. дагъдиз хас. # ~ хуьрер; ~ рушар. Синоним: дагъдин ДАГЪЛУ 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дагълух хуьрера яшамиш жезвайди. «Дагълуйривай гатуз аранда акъвазиз жедач, абурун кьилер буранар хьиз дакIвада» лугьуда. Э. Йифен тIурфан. ДАГЪЛУХ прил. дагълара авай. ДаркIушар чаз Кьасумхуьруьн райондин дагълух пата авайди яз чизвай. 3. Э. ЦIийи ДаркIушар. Дагълух чили хуьдай саягъ Вичин хура залзала, Ви дидеди хвенани вун Гъун патал зал къазаяр? А. С. Чи дагълух Къуьчхуьррин хуьр тамамвилелди чкIиз амайди са кIам-шам я. - ЛГ, 1992, 21. I. Дагъустандин дагълух районра зоб авай ксар мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва. И азар акатайла, туьд дакIвазва, адан акунар дегиш жезва. ЛГ. 1997, 12. XII. Гьажи-Давуд... сифтени-сифте мукьвал тир дагълух ханлухривай куьмек къачуз алахъна. А. Бутаев. Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер. Вичиз ругул хтул хьанва лагьай хабар агакьай бахтлу бадеди яргъал дагълух хуьряй шегьердиз бицIекдин тIварцIел амай дугъри савкъватрихъ галаз цIийи гьешни ракъурна. А. Къ. Бадедин савкьват. ДАГЬАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чиле, дагъда дерин, къене хьанвай, яргъивал авай дегьне. -Чун физвай рекьел гзаф дерин дагьар ала, -лагьана чIехи стхади. А дагьардиз мукьва жедайла, ша чна и бахтар авайди чи юкьва тван... Ф. Гьуьлуьн шив. Жигъирдин кьилелай жигъирдин кьилел кIаник кIан таквазвай дагьар квай чкадилай хкадрун гьадаз вичизни регьят тушир. Гь. М. Им къван, им терез. Амма жегьил синеллама, Дагьар акваз къах хьана. А. С. Пуд игит. Муькуьди на, са шемпIи хьиз, кьам кьуна, Вегь дагьардиз дерин тир. И. Гь. "И дуьньяда битав, гуьзел...". ДАД 1 фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) тIям. # ~ гала, ~ галатна, дадуниз килигун, туькьул ~, хъсан ~. 2) куьч: мана, хийир. Ашкъидикай заз дад авач. Е. Э. Ялгъуз.... макъалаяр инсанри кIелна. Сиве эхиримжи свах амай итимрини, дуьньядикай дадар атIанвай дишегьлийрини... А. А. Пад хьайи рагъ. И тIебиивилин дад за дадмишначиртIа, закай яраб гьихьтин туьрема хкатдайтIа... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: тIям. * дад авач 1) гьяз къвезвач, бегенмиш туш. Уьмуьрдикай, белки, къе заз дад авач, Белки, пака аквада ам хушдаказ. А. Къ. И уьмуьрда... 2) манасуз я. Лугьуникай дад авач. Вичиз кIандайвал ийидайди я. Р. Синоним: файда авач. * дад акун гл., ни куьн 1) дад чирун, тIям чирун. Лукьманал Гьаким гьар са няметдин дад акуна... Ф. Лукьманал Гьаким. Дад акурла, тим жеда тух... 2) куьч. хийир, мана чир хьун. * дад гун гл., ни-куь низ-куьз 1) тIямлу хьун. Ахьтин дад гуч гьич са агъу зегьерди, - Сиве тваз жен, лап наргимиш жеди. С. С. ГьажикIа. 2) куьч. маналу хьун. ДАД! межд. минет я, тIалабда' манадин гаф. Аман, минет Шикаятмир куьне залай, Ша аман, квёз дад, кьарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз. КIел тавур кас я гьакIан хеб, КIела гила, дад, Дагъустан. А. Гь. Дагъустан. И сеферда хтайла вун элкъвена, Инсафсузвал хъийимир, дад, хъийимир... Ш. Къ. Хъфимир мад. * дад-бидад! межд. 'минет хьуй!' манадин ибара. Заз - дад-бидад - мумкинвал це чара жедай... А. Къ. Заз... * дад-бидад <дад рах.> авун ( дад-бидадун) гл., ни низ гзаф минетарун. Хпеж Къурбана Аллагьдиз ийида дад... X. Къ. Шалбуз дагъ. - Кесиб касди гьикьван дад-бидад, шаздаяр авуртIани, Аллагьдивай адаз са мискъални гуз жедач. Гь. Къ. Четин бахт. Ирид йисуз дад-бидадна гъуцариз Дидечили велед хана - Шарвили. Ф. Н. Шарвили. * дад галачир прил. тIямсуз. Абуру садани атай кас алцурар тавуна тадачир; чехирдиз, шурадиз яд ядай, дад галачир, амукьай хуьрекар багьаз гудай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. * дадуна гьатун гл., вуж са квекай ятIани авай ва я жедай менфятдикай аян хьун. Гьа и саягъда яваш-яваш зун зи цIийи кеспидин дадуна гьатна. С. С. Жувакай ихтилат. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
