| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АНИЗ нар. а чкадиз. # ~ фимир, ~ аялар ракъурмир, ~ рехъ яргъи я, ~пака фин. Акуна-такуна аниз акъат хъувунвай маргъухъан, векь ядай машин хьиз, азаддиз виняйгъуз эвичIзавай. Б. Гь. Заз эвера. Лугьун лазим я хьи, шаир яз фенвайтIани, зун аниз атанвайбурун эсеррикай критик хьиз, чIехи философ хьиз рахана. А. Къ. Гилигзава. Аниз финизни вун мажбур я. Я. Къафаров. Москвадин адвокат. Антоним: иниз. АНИКАЙ 1 || ГЬАНИКАЙ тIв-эв. ихтилат квекай тиртIа, гьадакай. Сафаяр суьрмишиз, девранар гъалун, Ярдин метлеб анкай тIимил язава. Е. Э. Ярдиз. - Аникай вун архайин хьухь, Мурад халу. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Къведай рехъди гадайрин рикIе Афгъанистандиз тухунин къурху авайтIани, гила, инаг акурла, гьаникайни акьван кичIезмачир А. Къ. Аскервал башламишай югъ * аникай рахамир! межд. вини дережадин хъсанвилиз ва я писвилиз къимет яз лугьудай мягькем ибара.. АНИКАЙ 2 тIв-эв. а чкадикай. Аникай ам чанах гваз хкечIна ва, гила са акьван тади квачиз, булахдал эвичIна. Б. Гь. Заз эвера.... ам къвалав гвай гапIалдик фена хтана. Аникай булахдал таза афнияр, яру памадурар, са кIаш ниси ва кьве бутылка «Экстра» атана. Б. Гь. Заз эвера. АНИН (АНРИН) тIв-эв. рахазвайбуруз яргъал тайин са гьи чкадин ятIани. Вуна авур чIуру хата, Гзаф пис я анин къайда. С. С. Хва кьей кас. Буш рахун туш зид гьавайда, Фагьумна за анин къайда. Анрин инсанрин арада Авай муьгьуьббат акуна. С. С. Москов вилаят акуна. Ваз автIа анин руш Зарият гьикI аквазва? 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Анин зеведиш Къембера силисчидиз хабар гайивал, туьквенда вири 17 чукIул авай. Я. Къафаров. ЧIал чидач... Антоним: инин. АНИХЪ || АНИХЪДИ нар. а чкадихъ. # ~ фимир, ~ аялар ракъурмир, ~ рехъ яргъи я, ~ пака фин. Къунши дишегьли анихъ фенвай. 3. Э. Пата вил авайди. Текдиз амукьай гададин вилер юлдаш экечIай кIапIалдилай анихъ, яргъал сиягьатдиз фена. Б. Гь. Заз эвера. Гуя ванцин лепеди анихъ гадрай Гуьдекани «вичин чIалалди» тахсиркарриз туьнбуьгьар авуна. Б. Гь. Заз эвера. Анихъди, катзавай руш ада акьуна. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Антоним: инихъ(ди). * анихъ амукьрай кIус гьисаба кьан тийин. Ам халис желе тир: жуваз са затI къазанмишун анихъ амукьрай, гьеле зун ана чаз маларин ратарикай авур хуьрекар гудай харчевнидиз буржлузни амукьнай. С. С. Жувакай ихтилат. Къимет эциг тавунни анихъ амукьрай, вал гьеле ихтибарни ийизвач. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Нефес къачун анихъ амукьрай, вилерни бегьем ахьайиз жезвач. Гь. М. Им къван, им терез. Инсаф авачир ада, цавай къвезвай живни анихъ амукьрай, чилел къванвайдини санал туначир. М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. Сифте, дидедин вилер анихъ амукьрай, чинни такур Сулейманаз дуьнья мичIивиле, дарвиле ва пашманвиле аваз акуна. С. Пуд дидедин етим хва. АНИХъУН рах., гл., -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; анихъ тавун, анихъ тахвун, анихъ хъийимир са вуч ятIани алай чкадилай маса терефдихъ къакъудун. Ахпа гьахьна це, анихъна. Вилик квай желебир рушара кьуьнтер эцяна, са вуж ятIани къуьн кьуна анихъна, абуру чпиз чка авуна. Т. А. Зун куь арада. Антоним: инихъун. АНКЕТА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са гьихьтин ятIани малуматар кхьенвай чар.... райкомдин инструктордивай жузуна: И гада гьи миллетдикай я? Ада куьрелди жаваб гана: «Лезгийрикай». «Бес анкетада азербайжанви кхьенвай эхир», - лагьана за. Инструкторди хъуьрена лагьана: «Авам лезги я ман». М. М. Лезги тIвар алатIа. АННАМАЗ туьрк, прил. фикир тийидай, акьулдиз кьезил. Эй, аннамаз, гьахьтин Фекьир, Мус чир хъуй ваз кардин эхир? С. С. Куьреда авай аламатар. Ви кьилив зун лап аннамаз Ахмакь Сулейман хьана хьи. С. С. Нар. гимиш гьажикIа. Синонимар: къайгъусуз, фагьумсуз. * аннамаз хьун гл., фагьумсуз хьун. Аллагь, пайгъамбарар течиз, жемир вун аннамаз, гуьгьуьл. Е. Э. Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл. АННАМАЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера аннамаз тир гьал. Вичин аннамазвал хиве кьазвач. Р. Синонимар: къайгъусузвал, фагьумсузвал. АННАМАЗВИЛЕЛДИ ктаб, нар. акьулсувилелди. ЦIийикIа туькIуьрунив аннамазвилелди эгечIун хьана, гьавиляй нетижаяр бегьемсузбур хьана. Р. Синонимар: къайгъусузвилелди, фагьумсузвилелди. АННАМИШУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир,; аннамиш тавун, аннамишиз тамукьун || амукь тавун, аннамишиз амукь тахвун, аннамишиз амукьмир гьиссун, фагьумун, фикирда кьун, къанажагъда гьатун. Аннамиш, ахмакь фукъара, Эхир гьатда тIаш хъуртара... С. С. Итимвал хъсан я. И бахтаварвал за къанни цIуд лагьай йисара аннамишна. Къ. М. Экуь инсан. Вердишра рикI аннамишиз гьар са гьуьндуьр уьмуьрдин. А. Ал. Теселли. Эминан дережадикай гьар са дагъвидиз, иллаки гьар са лезгидиз, хабар хьун лазим я. Амма гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, саса вахтара бязи чалкечирри ам вуж тир, ада вуч авунай лугьуз, чпин акьалтIай алчахвал къалурда, Ихьтин ахлакьсузвили миллетдални леке вегьизвайди аннамишзавач. М. Ж. Юбилейдиз савкьватар. Ви къастунал кIевивал, лепешвилихъ, гьиллебазвилихъ галаз женг чIугун за сифтедилай аннамишнач. Т. Агьмедханов. Мехъер куьтягь жедалди. И кар кIевелай аннамишай шаирдини вичин игьтият хвена: «Тирвал, керчек лугьуз тадач шиирра гьич масакIа жедач», - лугьузва Сулеймана. А. Гьажимурадов. ЧIехи шаир. АНСАМБЛЬ урус, сущ.; -ди, -да манияр ва музыкадин макьамар ядайбурун кIватIал. И маниярни ( "Жедай туш", Булахдал""Яргунат", "Къарагъ, дуьнья" - А. Г. ) сифте яз Седакъета Бакуда вичи тешкилай "Сувар " ансамблди лагьана. М. М. Дуьнья кIвачел къарагъда. АНТЕННА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, йри, -йра радиодин телевизордин сес артухардай част. # ~ акалун, ~ галудун, ~ къачун, -расун. АНТИК || АНТИКЬА туьрк, тарих, прил. чи эрадив агакьдалди VI-V виш йисариз талукь. Къуба пата Уьнуьгърин хуьруьн къеле авай чкада чи эрадилай вилик I агъзур йисан эхирриз талукь тир яшайишдин амукьайри шагьидвал ийизвавал, антик девирда инги къизгъин уьмуьр хьайиди я. М. М. Лезги тIвар алатIа. КIвалер чеб эцигиз хъжедай, эцигунни адан къаст тир, амма канвай антикьа шейэр мад жагъин хъийидачир. А. А. Пад хьайи рагъ. АНТИФРИЗ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нафтIадикай гьазурнавай жими затI. Силис тухудайла, шуьшеда авайди антифриз тирди чир хьана. Я. Къ. «Хьайиди ана жеда». АНпI сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара кицIин элуькьун къалурзавай гаф. Синоним: ацIранцI. АПАЙ сущ.; -я, -я, -яр, -йри, -йра 1) папаз гъуьлуьн буба. Заз апая бахшанд ганач, Хурда манат гъилевачиз. Кьурагь Афизат. Апаяз. Дагъда авай Къурушрин хуьряй атанвай апай шадвилелди кьабулай суса, тади гьалда кухнядиз фена, стол къурмишна. А. Рашидов. Къурушрин кьаравилияр. || ЛГ, 1999, 20 V. Хкадриз цIаярилай, чкIуриз ванер, Аялрив ацIудай дагъларин ценер, Гьазур тир афар нез апаяр, хинер, АтIайла сусари цIийи тереяр. С. К. Яран сувариз. Гилан назанияр ваз чида хьи: апай, къари няналди кьена кIани миллет я. М. Б. Спелар. 2) ( чIехи гьарфуналди - А) - итимдин хас тIвар: Апай. АПАЮН нугъ., кил. ПАЮН. АПЕЛЬСИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чими уьлквейра тарал жедай, винел пад хъипи рангунин, цурувилинни ширинвилин тIям авай емиш. Апельсиндин шуькIуь чIук хьиз Ви бокалдин руваралла. П. Ф. Гатун йиф я... АППАРАТ урус, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра 1) са вуч ятIани авун патал ишлемишдай алат. # вилер сагъардай ~, машиндиз пар хкаждай ~, гамунин гъалар ийидай ~. Къардаша телефондин аппаратдал гъил вегьена, ам фикирлу хьана. Къ. М. Хайи чилин таватар. Ахпа ада, Шалбузан далудал аппарат эцигна. А. Сайд. «Алад, ваз югъур хьурай!». Тарариз дарманар ядай насосдизни, къуйдай яд акъуддай насосдизни аппарат лагьайтIа жеда. Р. 2) гьукуматдин майишатдин са хел таъминардай идараяр вири санлай. Идара ийидай органрин аппаратрин кьурулуш пайгардик кутун барадай... къарарар рази тежедай гьалда кьилиз акъудзава. ЛГ, 2001, 29. ХI. 3) идарайра авай къуллугъчияр. АПРЕЛЬ урус, сущ.; -ди, -да мартдин гуьгъуьнилай къведай вацран тIвар. Алай йисан апрелдиз "Лезги газетда " Филерин хуьруькай макъала чапна. А. Эсетов. Тек са йис || ЛГ, 2000, 10. VIII. ЦIинин апрель чимиди хьана. Р. АПТЕКА урус || АПТЕК рах., сущ.; -ди, -да; яр || ар, -йри || -ри, -ра || -ра азарлудаз герек дарманар пулунихъ гудай чка. А вахтунда ада кхьей рецепт аптекайра авайбуру печать алачизни кьабулдай. 3. Ф. Тутаралди сагъарун. * гъвечIи ~. АР1 сущ.; -ди, -да гъейрат, регъуьвал. Вичихъ намус, ар авачиз, Гъиле я пайгар авачиз, Пагьливан яз тIвар авачиз, Телдин симел къугъваз кIанда. С. С. Акьул жуваз аваз кIанда. Жуван ар, айибни намус Тийижир авам хъсан туш. С. С. Михеннат. Гила кьванни чиниз регъуь Хьанани ваз ар, хва кьей кас. С. С. Хва кьей кас. Малар къвез кIур гудай гьаят Хьана, абуруз ар амач хьи. С. С. Иеси кьей Урусият. Инсанрихъ галаз кар авайди туш, Гьаяни намус, ар авайди туш. X. Т. Гитлер вуж я. Шагъни Шалбуз кимин кьвед кьве мешреб хьиз -Дуьньядин ар хуьз, намус хуьз, эдеб хуьз -Ацукьнава кьула гъейри дагъларин: Акванни чеб ийида хупI ажебдиз! И. Гь. Синонимар: айиб, гъейрат, регъуьвал, намус, ягь, эдеб. * ар-айиб сущ.; регъуьвал. Адаз ар-айиб чидайди туш. Им вуж хьурай? Р. АР 2 сущ.; -ди, -да ламран гьараюн къалурдай гаф. Бирдан ардин ван акъатна. А. Ал. Эфирда. * ар ягъун [чIугун] гл., 1) куь ламра гьараюн. Гьар нисинихъ чи ламра ар яда. Р. 2) векъи, ни гьараюн, нубатсуз рахун. Айиб мийир, ар чIугуниз Даим вичин пешевайди. С. С. Заз акуна сад. Нубатсуз ар чIугваз вердиш - Шумудаз вун жеда дуьшуьш! С. С. Вичиз вич бегенмишдаз. * ар ацалтна нар. кIевиз ва ара датIана ар ягъиз-ягъиз. ЯгъайтIани Гуьлледив пел, Хак акъудна гьаясузди, Ар ацалтна къведай кIвалел. А. Ал. Эфирда. АР 3 урус, сущ.; -ди, -да гектар, чилин уьлчме. ар существительнийрин ва масдардин гзафвилин кьадардин эхир: аял + -ар - аялар, тIур + -ар - тIурар, гам + -ар - гамар, чукIул + -ар - чукIулар, инсан + -ар - инсанар; ксун + ар - ксунар, кьурун + -ар - къурунар, эверун + -ар - эверунар. ар глаголдин каузативный форма арадиз гъидай суффикс: катун + -ар - катарун. ар - глаголдин аспектив формадин суффикс: гатун + ар - гатунарун, къугъун + ар - къугъунарун. АРА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) кьве затI сад-садавай чара ийизвай чка, мензил. Кьве хуьруьн ара буш я, тарар хьайитIани цазвач. Р. # гуьтIуь ~, гьяркьуь ~, ~ тун, ~ кIевун, ~ гегьеншарун. 2) вахт, са гьерекат хьана муькуь гьерекат жедалди амукьзавай вахт. Нагьакь ерда къалмакъалун адет туш, А арада ам низамсуз кар жеди. Е. Э. ТIварун стхадиз. А арада шахси гъараз Тахьуй, пис ният авуна. С. С. Эй юлдашар, и чистка... Амма и арада аялди вич квай пекер къежирна ва кIевиз шехьна. А. Къ. Немсерин аскерар ва куьрпе. 3) жерге, кIватIал. Рушарин арада цуьк хьиз аквада. Е. Э. Ярдин тариф. ХупI тIвар ава ви халкьарин арада. Е. Э. Яру» цIару гуьллуь чит. Им чи юлдашарин арада Тур са адават хьана хьи. С. С. Мегер мусурмандин къайда... 4) куьч. алакъа, рафтарвал. Адет я хьи, дустар ара агатда. Е. Э. Гуьзел. ГьакI тахьайтIа, дустар ара яд жеди. Е. Э. Зав рахамир. Гьич са гъейри пачагьлугъра КукIунни рахун кими туш. Чпи чIурна чпин ара, Сада-сад ягъун кими туш. С. С. Чпи чIурна чпин ара. * ара-ара нар. кьериз-цIаруз. Ара-ара къув язавай вагьшида, Ятахрилай кицIеризни ван къвезвай. И. И. ХъуьтIуьн йиф. Гатуз ара-ара тIурфанар жеда. 3. К. ТIебиат чирун. Гьатерсвал ара-ара Рагьимханахъ вичихъни жезвайди ва ада чIуру нетижайрал гъизвайди адаз аквазвай. А. Гьажимурадов. Сабурди хвейи кIвал. Синоним: ара-бир, ара физ, са бязи вахтара, саса вахтара, гагь-гагь. * ара атIуз [физ] нар. тIимил вахт алатиз-алатиз. За вилер чи виликай авахьзавай, гьамга хьтин цел алаз, сугьбетдиз яб гузвай ва ара физ заз акI жезвай хьи, на лугьуди ихтилат ийизвайди зи къвалав ацукьнавай Сефер буба ваъ, гьа хипен булах вич тир. Б. Гь. Гъетер. * ара-бир нар. вахтунал гьалтайла, кьериз-кьериз. Исли баде, цIуьдгъуьнна алукъ тавурай лугьуз, мукъаятдиз, чилиз килигиз хквезвай. Ара-бир ада, акъвазиз, «мукъаят хьухь, свас» лугьузвай. А. Сайд. Цекверин кIунтI. Ара-бир санал хьайи вахтар рикIел хкведа. Р. Синоним: ара-ара, ара физ, са бязи вахтара, саса вахтара, гагь-гагь. * ара гун гл., ни-куь вахт ракъурун, алатун Вакъиф кис хьана. Са ара гана, ахпа ада рахун давамна: -АкI хьайила за ваз сифте кьилелай ачухин... М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. Гьеле акъваз тавунвай марфади пенжердин гуьзгуьяр гатазвай, ара гуз кицIерни элуькьзава. 3. Гь. Лезгийрин риваят. * ара датIана (датIуз) нар. Гьамишанда, маса кардал энгел тахьана, акъваз тавуна. Ара датIуз къе гузвай къимет я ваз: «Ах-тфу, душман, еке лянет я ваз!» X. Т. Лянет. Умуми регьбервал гунилай гъейри, тежрибалу руководитель вич ара датIана отделенийра, отрядра колониядин гьар са пипIе аваз аквадай. ЛГ, 2001, 26. VII. Заз... тапархъан алимрин фикирар кIелдайбурув агакьариз кIанзава. А алимриз ара датIана субутиз кIанзава хьи, Кавказдин Алпан гьукуматдин асас тайифаяр туьркер тир. М. М. Лезги тIвар алатIа. * ара физ нар. кьериз-кьериз, тIимил-тIимил вахтар алатайла. Адан шиирар ара физ «Лезги газетдизни» акъатзава... ЛГ, 2001,19. VII. * ара хьун гл., вуж нив-квев алакъалу хьун. Жемир, Фекьир, адав ара, Адахъ дуьз фикир жедайд туш. С. С. Къара пулуниз. * арада гьатун гл., вуж нин кьве касдин алакъаяр дегишарун, дегишариз гьарекатар авун. Гьатна иблис зинни ярдин арада... Е. Э. Заз сабур гуз * арада затI аваз хьун гл., са кар кьилиз акъудун патал гудай гьакъи сада вичин кIвалах туькIуьрун паталай масадаз гудай затI аваз хьун. ТуькIуьрда за Ви кар, шаксуз, Пака хъша КIани чIавуз. Арада затI аваз хьурай. Ж. Арада затI аваз хьурай. * арада къал тун гл., нинни нин алакъаяр пис жедай гьалдиз гъун. Твамир тIун чи арада къал, Пис фитне. Гъавгъа самавар. С. С. Лавгъа самовар. * арадай акъатун гл, вуж-вуч амукь тавун. Хъсан адетар арадай акъатзава. Р. * арадай акъудун гл., ни вуж-вуч къурулушдик тун тавун. Кулакрихъ галаз женг чIугунихъ галаз санал ада хуьре колхоз тешкилунин, авамвал, савадсузвал арадай акъудунин... карда еке гьевесдалди иштаракна. А. С. Хуьруьг Тагьир. Недай-хъвадай суьрсет, промышленный товарар чкадал гьасилун, кьасухдай арадай акъудна, къецепатан уьлквейрин йисаралди къатканвай товарар ва гьайванриз гудай шейэр Урусат галайвал ахмишна. И. Мурадов. Къайдасузвиликай къанун хьайила || ЛГ, 2000, 2. III. * арадай кац фин рах., гл., нинни нин араяр пис хьун, къун. - Ваъ! - лагьана за зи рикIяй, - бес и Асланни Мерзият фадлай инихъ чеб чпел Ашукь хьанвайбур я лугьудай. Бес гила абурун арадай фенвай кац гъим я? Б. Э. Булахдал. Синоним: никIин рувар акахьун. * арадай фин гл., вуч тайин кьадар вахт алатун. Арадай кьве югъни фенач, алишверишчи Къадира вичи гайи кафандин къимет ва бурж вугай пул элкъуьр хъувурай лугьуз хабар агакьарна. А. Ф. Бубадин веси. Зур сят арадай фейила башламиш хьайи ягъунар, къвердавай къати жез, пуд юкъуз давам хьана. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Бес вун югъ арадай физ икI ава хьи! А. Сайд. «Алад, ваз югъур хьурай!» * арадал (арадиз) атун [акъатун] гл., гьакъикъат яз хьун. Чи халкьдин дегь девирдилай амай хъсан адетар ава. Абурукай садни мелер я. Гзаф инсанрин куьмек герек тир кIвалахар кьилиз акъудунихъ галаз алакъалу яз арадиз атанвай и адет бязи хуьрера гилани ама. М. М. Лезги тIвар алатIа. Набатат тумуникай икI арадал къвезва... 3. К. ТIебиат чирун. Храхуба сифте кIапIалар жедай вахтунда, яни 30 - йисара, арадиз атана. Д. Шерифалиев. «ГъвечIи чилин» чIехи къазаяр || ЛГ, 2000, 6. IV. Суал арадал атун мумкин я: Вучиз чна Шарвилидикай квез эпос мубаракзава? Вучиз ам квез тебрикзава? И. Я. Шарвили! Шарвили! Шарвили! Гьар са цIийи пайда хьун хьиз, азабдик, Азиятдик къведа умуд арадиз. А. Къ. Умуд. * арадал вегьин гл., ни вуж-вуч 1) масадбур алай чкадал эцигун, къалурун 2) никай-квекай ятIани рахунар авун. * арадал гъун гл., ни вуч авачир затI хьурун. * арадал са затIни [карни] алачиз нар. са себебни авачиз. Арадал са карни алачиз зи гада Хидирнаби дустагъда тунва, адаз судди гьакI гьавая пуд йис кар ганва. Я. Къафаров. Автомат. * арадиз гъун гл., ни вуч гьасилун. Малум тирвал, чапхунчи халкьар чпин медениятдай ацукьай халкьарилай хейлин гуьгъуьна амукьун адетдин кар тир. Куьз лагьайтIа, куьчеривили меденият арадиз гъана, ам вилик финиз къулай шартIар яратмишдач. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Эгер гьар са касди ишлемиш тийиз амай чилерикай икI менфят къачуз ва зегъмет чIугваз са хъсан затI арадал гъиз хьанайтIа, чун алахьна фидачирни? ЛГ, 2001, 19. VII. * араяр къун гл., нинни нин рафтарвилер пис хьун. ГьакI гьавайда чи араяр къурда за... М. Б. Эминан сурал. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
