| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка Н [эн] урус, сущ.; - ди, - да; - ар, - ри. - ра алфавитдин къад лагьай гьарф. Нагагь, нур, нер эн ( н) гъарфарилай башламиш жезва. Р. Навруз. Набат, Насир хьтин хас тIварара эн гьарф чIехиз (Н) кхьида. Р. Н 1 1) талукьвилин падежда авай существительнийрин эхир: клвали - кIвали -' н, каци - каци - н, къуьре - къуьрг «н…. лгзги чIалан къуруяушдиз хас тир - х инфикс, глаголдин ачух сесер галай инкарвал къалурзавай т префикс ва талукьвилин падеждин - н эхир чара ийидай мумкинвал жезва. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъула рдай грамматикадай материалар, 2) инсанар чеб-чпиз мукьвавал къалурдай гафарин актив падеждик эхирдихъ акал хьана, рахазвайди нихъ галаз алакъаламиш жезватIа. Гьам вичин багъри тирди къалурда. Гила, халадин, ваз зи Уьмуьр хъсандиз чида. Ш. И. Устулдаллай чIагъан хьтин. Н 2 масдардин (къачун, тухун, фин) ва буйругъдин наклоненидин сад лагьай касдин формайрин эхир: къачун, тухун, фин. НА 1 вун тIварцIиэвездин актив падеждин рахунрин форма. Кил. ВУН. НА 2 эхир глаголдин алатай вахтунин форма арадиз гъизвай эхир: гатаз - гатана, хаз ~ хана, хъваз ~ хъвана. НА 3 эхир глаголдин деепричастидин форма арадиз гъидай форма: гатаз - гатана, хаз - хана, хъваз - хъвана. НА 4 фарс, преф. са бязи прилагательнийрихъ акал хьуналди мана дегишардай префикс: гьахъ - нагьахъ, рази - нарази. НАБАТ араб, сум.; - ди, - да 1) шекердин са жуьре. Идан ширинвилин кьадар гьич шекер, набат "акурд туш, С. С. Консервийрин завуд. Хьана зи рикI шад, Чан Самурдин яд, Набатдилайни ширин я ви дад. Х. Т. 2) (чIехи гьарфуналди: Н) дишегьлидин хас тIвар - Набат - а, - а. НАБАТАТ араб, сущ,; - ди, - да; - ар, - ри, - ра чиликай ва гьавадикай чпиз менфятлу затIар къачуналди уьмуьр гьалзавай, чиляй экъечI завай затIар (векьер-кьалар, кул-кус ва мсб). Адаз набататрин гзаф хесетар, абур пайда хьунин, чIехи хьунин, тумламиш хьунин гзаф къайдаяр чир хьана. А. А. Умуд,… чи чIурара менфятсуз са пабататни экъечIнавач… ЛГ, 2002, 15. V. Набатат тумуникай икI арадал къвезва: тум, чIварах галай цIир - са шумуд пеш алай набатат чIехи хьана, цуьк авунвай набатат, емиш алай набатат. З. К. ТIебиат чирун. * набататрин дуьнья ктаб., сущ. набататрикай гегьенш малуматар. Школадиз хъфидалди лап августдин эхирдалди ада Мичуринан ктаб кьиляй-кьилиз кIелна, гзаф чкаяр кьвед-пуд сеферда тикрар хъувуна. Ктабди Селимаз икьван гагьди малум тушир набататрин дуьнья ачухна. А. А. Умуд. НАБАТАТЧИ и!., сущ.; - ди, - да; - яр, - йри, - йра набататрин пешекар. НАБАТАТЧИВАЛ сущ,; - или, - иле; - илер, - илери, - илера набататчи тир пешекарвал. Стандартдин калерин тевлеяр эцигна, амма гьайванриз механический къайдада яд гунин, калер ацунин ва тевлеяр фитерикай михьи авунин, набататчивилин кIвалахар механизмламишунин серенжемар бегъемвилелди кьиле тухванач. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. НАБЕЛЕД фарс, прил. гьакъикъат тийижир, гьакъикъатдикай хабар авачир, гьал гьикI ятIа тийижир. Акьуллуда вичин велед ± ъич Кьуьзуьдаз пабвиле гуч. Нагагь хьайтIа гъам набелед, Эхир пашман жез я гъам вуч. С. С. Кьуьзуьдаз руш гун. НАБУТ фарс, прил.,; - ди, - да; - ра, - ри, - ра бедендин са гьихьтин ятI ани кимивал, нахушвад (кьецIивал, буьркьуьвал ва мсб) квай. Папа жаваб гудалди набут мет кьуна. вин кI вачел къарагъна, кI вале инихъ-анихъ килигна. А. А. Пад хьайи рагъ. Адилан Къабила заз къаст ийидай. Зун рекьидай, я набут яз амукьдай. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Вичин машинда акьахай пассажиррин кефи хун тавун, яшлу, набут инсанриз герек атай куьмек гун Мегьамедаз адетдин кар я. ЛГ, 2004, 12.II. Синонимар: нахуш, сагъсуз, шикеста, юхсул. Антонимар: кIубан, сагъ. НАБУТАРУН гл., ни-куь вуж; - да, - на; - из, - зава; - а, - ин, - рай, - мир; набутар авун, набутар тавун, набутар тахвун, набутар хъийимир набут тир гьалдиз гъун. 1992 - йисан 26-февралдиз эрменийри ина [Хожали шегьерда. - А. Г.] 613 кас, гьакIни битав хизанар, яна кьена. 1725 кас есирвиле кьуна. 1000 кас набутарна… "Самур" газ. 2005, 25.II. НАБУТВАЛ сущ.; -или, - иле; - илер, - илери, - илера набут гьал, сагъсуз гьал. Синонимар: нахушвал, сагъсузвал. Антонимар: кIубанвал, сагъвал. НАВРУЗ фарс, сущ.; -ди, - да; - ра, - ри, - ра 1) 21 -мартдиз, къейд ийидай ЦIийи йисан югъ, Яран суварин югъ. 2) (чIехи гьарфуналди - Н) эркекдин хас тIвар: Навруз -а, - а. Аламатдин кар я: сенфиз чи Жабраилан гада Навруз кIвализ хтанач. Ф. Шагьмар. НАВРУЗБЕГ сущ., шиир, - ди, - да; - ар, - ри, - ра 1) свас гъизвай (гъанвай) гада. Чи свас атай яргъал рекьер Дагъдин кукIвал табарак хьуй. Тахтунавай я наврузбег, Ваз цIийи свас мубарак хьуй. Ф. Гададиз мехъер мубарак авун. - Гила наврузбеген нубат я, - лагьана малумарна ада. Максуд къуьлуьник экечIна… Пуд йикъуз давам хьайи мехъер наврузбегдинни сусан къуьлуьналди куьтягь хьана. З. Э. Муькьвел гелер. Синоним: чам. 2) (чIехи гьарфуналди - Н.) эркекдин хас тIвар: Наврузбег - а, - а. НАГАГЬ фарс, союз са кар кьилиз акъатунин. са зуч ятIани хьунин шартI къалурдай гаф (шартIунин табий предложение кьилиндахъ галаз алакъаламишдай гаф). Нагагь кватIа закни тахсир, Ая кван успат, гуьзел яр. С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. Нагагь чи арада халис Кьвед-пуд эркек аватIа, чнани къисас вахчуна кIанда. А. А. Пад хьайи рагъ. Аял чIавуз сифте акур Цуьквер физвач рикIелай. АхквадайтIа нагагь абур, ЦIар илитIдай чилелай. М. Б. Сифте цуьквер.. Синоним: эгер. НАГАН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тапанчи. Къаюм къудгуна, ада хъуьцуьгандин кIаник квай наганар къачуна. З. Э. КУТВ-диз фена. НАГРАДА урус, сущ.; -ди. -да; -яр, -йри. -йра еке маналу теклиф вахтунда ва тамамдиз кьилиз акъудайдаз кIвалахдилай виняй яз гудай къимет. Ада рабочийриз наградаяр хиве кьуна. З. Э. КУТВ-диз фена. ЧIехи наградайргаъ галаз санал Дербент район гьакI зур миллион манатдин пулдин премиядизни лайихлу хьанва. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: пишкеш. НАГЪВ 1 сущ.; -къвади, -кгьвада; -къвар, -къвари, -къвара вилерай къведай кIуь дад авай жими яд хьтинди. Куьз шеда, яр, чапла виле нагъв аваз? Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни? Кесиб-куьсуьб физ авайдан гъенелай. Тахсир квачиз вилерал нагъв гъайила, Накьварикай хар жедайди чидачни? А. С. Беневша алкIанва, адан яхун къуьнер, шуькIуь гъшер зурзазва, вилерилай накъварин курумар алахьзава... Гь. Къ. Магьини Дилбер. Нагъв вилел татай инсан Дуьньядал бажагьат ала. "Самур" газ., 2005, 24.05. * накъвари чиляй тIекв - акъудун гл., ним гзаф шехьун. НАГЪВ 2 сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари, -ара юг гатана техил хкудайла, малариз тIуьн патал амукьдай куьлуь самар. Вилик нагъвар эцигайла, Атанач ваз дад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. Инсанар жеди вал пехил, Мишекъат яз кIеви тир гъил, Гьелбет, вав вахкудай техил Еке пай нагъвар, рамагбан. С. С. КIандатIа ваз гьалалгьахъ. - Икьван геж са вуж ятIани инжыклу ийидалди, са нагъвар авай муьхце йиф акъудайтIа, хъсан я. Къ. Къайибханов, Далдамчийрин гьахъ. Гишин хьайила, мумкик я, вуна нагъварни кваз тIуьн. С. Гь. КIири Буба. * нагъвар чараданбур ятIани, муьхц жуванди я мисал незвай хуьрек чараданди хьайитIани, руфун види я. вавай ам эхиз жедай кьванди неъ' манадин мисал. НАГЪД араб, прил. гъиле авай, гъиляй гъилиз гуз жедай, гьазур. - Нагагь цIинин йисуз гьар са йикъан къимет къад манат хьайитIа, за ваз нагъд пулунай къанни вад гуда. А. А. Лезгияр. Нагъд пулдихъ ая. А. А Пад хьайи рагъ. НАГЪИЛ || НЕГЪИЛ фарс, сущ.; -ди, -да: -ра, -ри, -ра 1) вичин бинеда гьакъикъат авачир къундармишнавай мах. Лезги чIала «негъил», «нагъил» вичин бинедик гьакъикъаш квачир, хьундармишай мах ( хкет) я, «кьиса» вичин дибдик гьакъикъат квай, хьайи кардикай, агьвалатдикай ийидай ихтилат я. М. М. Гь. ЧIалан гьакъиндай И. В. Сталинан произведенияр фикирда кьуна килигайла, лезги литературадин чIалан бязи месэлаяр. Синоним: мах. 2) къундарма, жува-жувалай туькIуьрзавай кьалп ихтилат. - За гайи суалдикай вуна инал негъил авуна, Уьзден. С. Ярагъви ашукь Уьзден. [Али]: Заз Сунаханум тIвар алай дишегьлини чидайди туш. Вуна нин негъилрихъ яб акалнава? Н, И. Гьакимрин папар. НАГЪИЛЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра нагъилар ахъайдайди. НАГЪМА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра музыкадин садвал арадал гъидай чеб-чпихъ галаз кьадайвал сад-садан гуьгъуьнал акъатзавай сесер. Шумудни са нагьма кIелда ви назди, гьар са тегьер рахаз гьар са аваздив! Е. Э. Билбил Инсанар кефкефиятда ава. НуькIвери ширин нагьмайрал илигнава. Къ. Къ. Гьарам. Синонимар: гьава, макьам, мани. НАГЬАКЬ || НАГЬАКЬА нар. герек авачиз. Нагьакь масдан кIвалер чIурдай - Гумир яб, макьам хъсан туш. С. С. Михеннат. Зун иниз нагьакь атанвайди я. Заз амайди элкъвена хьфин я. З. Э. Муькьвел гелер. Бигердик, налогдик кутаз нагъакьа... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Куьне нагъакьа завай тIалабунар ийимир. З. Э. Муькъвел гелер. - Вуна кьилин фикир масанихъ элкъуьрна. Нагьакь. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: гьавая, чIагьнакьа. НАГЬАКЬАН 1 прил. хъсан тушир, герек тушир. Лукьманакни анжах са нагьакьан хесет ква... са бубат цIалцIам дишегьли акурла, адан яргъани шей акахьда. З. Э. Рамзият. Дуьз лагьайтIа, хуьре нагьакьан рахунар гьатнава... А. Р. Кьве чин. [Али]. -Ваъ, Анжелла, итим кIвале авачтIа, гьич ихтилатни герек туш. Вакай нагьакьан ихтилат авун заз хуш жедач. Н. И. Гьакимрин папар. Синонимар: пис, чIуру, вижесуз, татугай. НАГЬАКЬАН 2 нар. хъсан тушиз, герек тушиз. - Агъ, Сайд Алиевич, вуна захъай нагьакьан чуьнуьхзава. Заз чизва, дидеди акьван цуьквер гьич къачуч. А. М. Мурх ракъини цIурурда, НАГЬАКЬАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, - илера гьахъсуз кар арадиз гъидай гьал, нагьакьан гьал. Вири жемятдик ажугъ кутадай нагьакьанвилиз рехъ гана. Р. Меликова. Садбур - дуьадал, масадбур - межлисдик. Сес хкажна, ачухдиз лугьуз жеда хьи, туьхкIуьриз тежгзвай чIурувилар, нагьакьанвилер Эвелни-эвел уьлкведин иесивал ийиз алакь тавунилай аслу, я. И. Мурадов. Къайдасузвиликай къанун хьайила. Синонимар: писвал, вижесузвал, татугайвал. Нагъакьанвал ваз такурай, ЧIуру кардин душман я зун. М. Садихов. Я дуст кас. НАГЬАКЬДИ кил. НАГЬАХЪДИ. НАГЬАКЬАНВИЛЕЛДИ нар. нагьакьанвал хас яз. Синонимар: писвилелди, писдаказ, угърашвилелди. НАГЬАР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пакамъан тIуьн, пакаман хуьрек. - Ингье, - лагъана ада, - нагъардин вахтни куьтягь хьана. Гила квевай занятийриз хъфейтIа жеда... А. Къ. Фу гадарунин буйругъ. Лекьре цавай вил вегьезва дагъардиз, Фагьумзава. вичин къурбанд нагъардиз... Ш. Агъакеримов. * нагьар авун гл., ни 1) пакаман хуьрек тIуьн;... сержантри ( офицерар чахъ галачир: ништа, абуру Гьина кефер чIугвазвайтIа), чун тепедин серин хура, къуза пата ацукьарна. Чпи, лагьайтIа, пачагьрин саягъда нагьар ийиз башламишна. А. Къ. Инсандин ажузвал. Къецихъ вавай вири алай чкадал нагьар ийиз жедай... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) хуьрек тIуьн. Пака няниз, югъ йифекай чара жедайла, хипер ацукьарна, галатна юргъун хьанвай чубанар нагьар ийиз ацукьна. А. Э. "Са гаф зани лугьун..." НАГЬАХЪ 1 фарс, прил. гьахъ тушир, дуьз тушир. Арза кхьиналди вич гьахъ тирнп, нагьахъ тирни? А. А. Пад хьайи рагъ. Эгер гуьзел къвезватIа гьар гуьруьшдиз, Вири нагьахъ, тек гуьзел гьа керчек я. М. Б. Вуж ваз даим юлдаш ятIа рекьера. Синонимар: батIул, тахсирлу. НАГЬАХЪ 2 нар. са делилни авачиз, нагьакьдиз, гьавая. Кьве сят кьена - нагьахъ алахъна... А, Ал. Век маса гузвайди. [3фекьи]. Эхь, рахана. Амма нагьахъ, артухан вуч лагъана? Сад ава хьи, вижесуз са гаф лугьун, кьан тийидай, татугай. Масад ава: рахай гафар дуьзбур хьун, якъинбур хьун. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. НАГЬАХЪ 3 сущ,; -ди, -да... зун тарихчи алим я, за гьакъикъат ахтармишзава. Ахтармишдайла, заз гьахъни нагьахъ малум хьана. А. А. Пад хьайи рагъ. И чIал кхъей Муграгь Салахъ Акур кас я гьахъни нагьахъ. М. Салахъ. Бутаяз. Чаз Аллагьди ганва вилер, Гьахъни нагьахъ акун патал, С. А. Аламат я зун. Антоним: гьахъ. НАГЬАХЪАРУН гл., ни вуж -да, -на, -из, -зава: -а, ~ин, -рай, -мир; нагьахъар тавун, нагьахъар тахвун, нагъахтар хъувун нагьахъ яз акъудун, нагьахъ яз гьисабун. тахсирлу авун. Адет яз, дишегьлийри чпичеб гъахъарда. Ажма Зара ваха сив квай дишегьли нагьахъарзава ЛГ, 1999, 23.I. Синоним: батIуларун. Антоним: гьахъарун. НАГЬАХъВАЛ сущ.; -гиги, -иле: -илер, -илери, -илера нагьахъ гьал. Синонимар: батIулвал, гьахъсузвал, тахсирлувал. Антонимар: гъахъвал, гьахълувал. НАГЬАХЪВИЛЕЛДИ нар. нагьахъвал хас яз. Инсанри квел фу незва? Нагьахъвилелди яни, гьахъдалди? А. А. Пад хьайи рагъ. Синонимар: гьахъсуз, нагьахъдаказ, нагьахъдиз. НАГЬАХъДаКАЗ нар. нагьахъ яз, батIул яз. Синонимар: гьахъсуз, нагьахъвилелди, нагьахъдиз. НагьахъДИ сущ.; -а, -а гьахъ туширди. Гьахъ нагьахъдан вилик гьакьван уьзуькъара, шанкIал. хьанва. Х. Х. Жуван хайи ватакдай. Синонимар: батIулди, гьахъсузди. Антоним: гьахъди. НАГЬАхъДИЗ нар. са делилни авачиз. Зун нагьакьдиз футерадик кутунва. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Синонимар: гьахъсуз, нагьахъвилелди, нагьахъдаказ. НАДИНЖ 1 фарс, прил. санал акъваз тийидай, ахлакьдин, адетдин тIалабунар чIурдай, женжелвилер ийидай. Мегьамедрасул гзаф надинж, лавгъа са гада тир. А. И. Самур. За надинж амалар ийидайла, бубади, чин чIурна хьиз, зун алай чкадал дидедиз лугьудай. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи. Мад чаз и Максим кьван надинж аял авани? Авач. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи. Антоним: секин. НАДИНЖ 2 сущ.; а, -а; -ар, -ри, -ра санал акъваз тийидайди, адетдин, ахлакьдин тIалабунар чIурдайди. Сада-садаз гьуьрметзавай, куьмекзавай, векьи гаф ишлемиш тийизвай, рикIивай зегъмет чIугун, масадалай аслу тахьун инсандин кьилин винизвал яз гьисабзавай хизандай темпелар, явакьанар, надинжар акъатдач эхир. ЛГ, 2004, 28. II. Синоним: женжел. НАДИНЖВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера надинж гьал, динж тушир гьал. - Аялар я, пагь, надинжвал, Я лагьай гафунин ван кьведач. З. Гь. Бубадин кIвал. Синоним: женжелвал. НАДИНЖВАЛУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; надинжвал авун, надинжвал тавун, надинжвал тахвун, надинжвал хъийимир надинжвал авун, надинж кIвалахар авун. Синоним: женжелвалун. НАДИР араб, прил, 1) тек-туьк гьалтдай ва къиметлу еридин. Сулейман вич лезги накъвадал арадал атай ва Виридагъустандиз, иллаки лезги миллетдиз тикрар техжедай кесерлу, надир шаир я. А. Гьажимурадов. ЧIехи шаир. Самурдин тама хьайи вирибуру ам надир чка тирди къейдзава. ЛГ. 2003, 22.II. 2) (чIехи гъарфуналди - Н) эркекдин хас тIвар: Надир -а, -а, Ам Надир тир гурцIул гвай. Х. Х. Талан дуст. Бубадин кар къе адан хва Надира давамарзава. Р. Исаев. Хуьруьн тIвар вине кьуна... НАДиРВАЛ цI.. сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера надир лишанар хас тир гьал. Надирвили гьамиша кесер хкаждач. Р. НАЖАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са патал мурз атай, муькуь, пад. техв тир, кIарасдин тум галай кIарасар хун патал адат. "Гъваш нажах, чна кьепIиниз къадар жервал атIуда" Ф. КьепIина тур фекьи Тум кIарасдинди туширтIа, нажахди кIарас атIудачир. Ф. Эй Сулейман! Заз чиз, анжах, Бязи гьайванд кьилиз - нажах. С. С. Бязи къанба. Тум галачир нажахдиз Ажугъ авай тамукай: «Яраб атIуз жедач жал, А куь кьилер, цавук квай?» Ж. Там ва нажах. Къелемдал авур кхьинар нажахдивайни алудиз жедач. А. А. Пад хьайи рагъ. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
