| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КI [кIа] сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра лезги алфавитдин цIерид лагьай гарф. <кI> мецин кIалханда арадиз кьвезвай ачух тушир фонема-сес. Лезги чIала гафарин сифте кьиле, юкьва ва эхирда гьалтда: [кIарас], [кIерец], [акIа], [сикIер], [гьакI], [икI]. кIа || -кI прилагательнийрикай, тIварцIиэвезрикай наречияр арадиз гъидай суффикс: маса - масакIа, чIурукIа; атIа -атIакIа, а - акI, и – икI. КIАВУЗАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичин винел ракь гатадай алат(ар). ЯхцIур йисуз кIаш хкажиз кIавузардал гьалчай гужлу гъилер гъуьргьуь хьана... 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. КIАД сущ.; -тIа, -тIа; -тIар, -тIари, -тIара нагъвар, алафар тун патал тIваларикай хранвай еке къаб. КIАЗ араб, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара ипекдин гъалар ийидай материал арадиз гъидай гьашарат. Синоним: барама. * кIазра хьиз кIасун гл., ни вуж лап тIар жедайвал кIасун. КIАЗА нугъ., сущ. кукIва [Гаджиев 1997: 132]. КIАЙСМА нугъ., сущ. руькуьн [Гаджиев 1997: 132]. КIАКI 1 сущ.; кикIа, кикIа; кикIар, кикIари, кикIара са кьил кIеви куьруь ва дар куьче. Дар кикIарани шуькIуь куьчейра гьаятдай экъечIай вечрез кьекьведай чка жедачир. Къ. Къ. КIири Буба. ХъуьтIуьз куьгьне ЦицIигъа гъвечIи аялар Мислиман кикIай авахьзавай. С. М. ЦицIигъ-наме. КIАКI 2 нугъ., кил. КЬЕКЬЕМ. КIАКIАМ кил. КЬЕКЬЕМ. КIАЛАМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра сагъ затIунин паяр сад-садав галкIизвай чка. Гьар са тупIал пуд кIалам ала. Р. Синоним: жалгъа. КIАЛТIИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гъвечIи эркек гада. Адан гуьгъуьна гьамиша са кIеретI кIалтIиярни жедай. ЛГ, 1993,16. II. КIАЛУБ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са нин ва я куьн ятIани туькIуьр хьунин алцумаяр. # парталрин ~, кирпичрин ~, кIвачин къапарин ~; ~да тун, ~дай акъудун. Дуьзгуьнвилив парталдинни кIалубдин Винел чIугваз къакъудзава хнупIди. А. Къ. Дишегьлияр. 2) куьч. акунар. КIалуб - инсан, акьулдиз -лам... Е. Э. Гьажимурад эфендидиз. Сурхаян езне Садудин кIалуб, суфат аквада. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Куь дах вун хьтин кьелечI якIаринди тир. Сару лагьайтIа, гьа и вичин стхадин кIалуб. ЯтIани ахпа адай гьиллебазвилер акъатдай. Б. Гь. Заз эвера. КIАЛУБСУЗ прил. тайин са кIалуб, размер, уьлчмеяр авачир. * кIалубсуз авун гл., ни 1) вуч тайин са уьлчмеяр авачир гьалдиз гъун. 2) куьч., вуж абурсуз авун. * кIалубсуз хьун гл., 1) вуч тайин са кIалуб, уьлчмеяр амачир гьалдиз атун.2) куьч., вуж абурсуз гьалдиз атун. КIАЛУБСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кIалубра амачир, эйбежер гьал. КIАЛУМ нугъ., сущ. куьшуь. КIАЛХАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ра, -ри нефес къачудай ва сесер арадиз кьвезвай гьава акъатдай чка. КIАЛХАНДИН прил. кIалхандиз талукь. КIАМ сущ.; -у, -а; -ар, -ари, -ара физвай ци (марфадин ва я булахрин) арадал гъанвай, деринвал ва яргъивал авай чка. Са хуьруьнбуруз чпиз регъв эцигиз кIан хьанай. Ибуру са кIама Регъуьн хандакIар эгъуьнна, анберар, чIутхварар туькIуьрна, цлар чIугуна. Ф. Ядни герек жедай кьван. Магьамад мад хквезмачир кIамун кьилерал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Гзаф вахтара Гуьлназ ихьтин вахтара. Квар къачуна, кIамалди яд гъиз фидай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. ВацIар, кIамар вили хьана муркIади Кьуна, шуьше хьиз акъвазна гьакI къана. КьатI-кьатI авур зунжурар. Яракьлу карванчияр дикъетдивди тамун гапIалриз, дар кIамариз ва мичIи хъиткьерриз килигзава: ихьтин чкайра къачагъар чуьнуьх жезва, хабарсуз вегьезва. Къ. Гь. Къилинж Къемер. Лугьуда хьи, тек тар тахьуй тамара, Тек булахни тахьуй яргъи кIамара. С. Яман юкъуз чир жеда. * кIам-шам нар. лап тIимил. Ам алукьиз кIам-шам амай. Р. КIАМАЗ деепр.: кIамаз хьун гл., вуж; никай-квекай нарази хьун КIАМАЙ 1 кIамукьун глаголдин причастидин форма. Кил. КЬАМУКЬУН. КIАМАЙ 2 прил. акьулдиз зайиф. КIАМАЙ 3 сущ.; -иди, -йда; -яр, -йри, -йра кIамаш, акьул авачирди. Сейфуллагъ, - жаваб гана Вагьаба, - зун кIамай туш кроватдин кIаник квай балугъар гьуьлевайбурухъ дегишариз. С. М. ЦицIигъ-наме. КIАМАШ 1 прил. акьул авачир. [Зарлишан]. АкI хьайила, за кIамаш ихтилатарзава, тушни? [Али]. Эхь, якъадаш. Н. И.. Гьакимрин папар. А ви кIамаш, кими гафар, Сиве амаз вили хьуй вун! С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: акьулсуз, ахмакь, сефигь. Антоним: акьуллу. КIАМАШ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра акьул авачир кас. - Зун ви гъавурда гьатна, гьажи дадах. Ахьтин кIамашриз чи хамни пар я, лагьана яншахвилелди хъуьрена вичир хуруз кап яна. А. И. Самур. [Гуьлханум]. Валлагь, кIамаш я зун, мез хуьз жедач хьи, жедач. Н. И.. Гьакимрин папар. КIАМАШБУР кIамаш прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КIАМАШ. КIАМАШБУР кIамаш прилагательнидикай арадиз атай существительнидин гзафвилин форма. Кил. КIАМАШДИ. КIАМАШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера акьул авачир гьал. Гьакъикъатда лагьайтIа, им (эрекь-чехир хъун -А. Г.) абуру (ичкибазри - А. Г.) кьегьалвал авун ваъ, кIамашвал, ахмакьвал, алчахвал, чи халкьдин гележегдин несилрин вилик еке тахсиркарвал авун жезва. ЛГ. 1997, 26. XII. Синонимар: акьулсузвал, ахмакьвал, сефигьвал. Антоним: акьуллувал. КIАМАШДИ сущ. -да, -да; -бур, -буру, -бура акьул авачирди. Жибинда зар, кьиле гар авай кьезил, КIамашдин лагълагъар кьада яз кьезил. И. Ш. Кьудар. Синонимар: акьулсузди, ахмакь, кимиди. Антоним: акьуллуди. КIАМБУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра еке кесек. КIАМУКЬУН гл., низ вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIамукь тавун, кIамукь тахвун, кIамукь хъийимир бес тушир са вуч ятIани герек хъхьун. Мехъерик яргъи тфу гудай жуьреда зал «цIап» алшурайла, зи кьил элкъвенай. Валай гьейри садавни заз рахаз кIамукьнач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Авайбуралай гьейри, кIвалериз кьве машин къванер кIамукьда. Р. * кIамай кьван нар. гьикьван кIандатIани. Са-садан тIвар кьаз кIамай кьван эвера, - Чуькъни тийир дустар хьайи кас шедачни? Е. Э. Заз сабур гуз. Аялдиз тинидикай гьазурай хуьрекар, тIимил гана кIанзава, амма силин фу кIамай кьван це. ЛГ, 1999, 23. IX. Халисан пешекар духтурар ина авачир. Начагъбур лагьайтIа, гьар са хуьре кIамай кьван авай. М. Ж. Квахь тийидай гелер туна.... мешребсуз гьалар бегенмиш хьанвай хуьрерин чкайрин тIварар кIамай кьван кьаз жеда. ЛГ, 2000, 2. III. [Али]. Фена атIа кIвале ваз кIамай кьван шехьа, чIарар чухух жуван. Н. И. Гьакимрин папар. Синонимар: тухдалди, цIай рекьидалди. * кIам-шам амай [къакъатна] лап тIимил амай. Акахьай дяве тахьана са кIам-шам къакъатна. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Са кIам-шам амай, ам вичин пабвиле къахчуз - гена, адахъ акьуллу дустар хьана. А. А. Пад хьайи рагъ КIАН 1 сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) физвай ва я акъвазнавай цин винел патаз акси пад. # вацIун ~ къубудин ~, къанавдин ~, къуйдин ~. Ахпа ада, бубадин патав фена, гьуьлуьн кIаняй гъайи накъвар вугана адав. Ф. Гьуьлуьн руш. 2) майишатдин къапарин вини кьилиз акси пад. # къажгъандин ~, ягълавдин ~, столдин ~, чувалдин ~. 3) кьилел алукIдай парталдин цавухъ тир пад. Кьилел алай бармак лагьайтIа, кьифери кьадгъунайди хьиз, са чIарни аламачиз кIан дуьздал хьанвайди тир. А. Ф. Риза. 4) бедендин паярин чилихъ тир пад, пай, чка. # вилин ~, руфунин ~, кIвачин ~, хъуьчIуьн ~. Садлагьана Мегьтиди яргъи спелрин кIаникай кьелечI пIузарар югъурна... А. Ф. Газет. Жив ацукьайбур хьиз, михьиз лацу хьанвай къалин рацIамрин кIаникай аквазвай кьве гъвечIи булах хьтин михьи вилер исятда чилел эвичIай ксарал атана. Б. Гь. Заз эвера. Абуруз далу гана ацукьнавай Бубади стIун алай чкадилай юзун тавуна, маузер акъудна, ам хъуьчIуьн кIаникай тахминан рахазвайбурун ванцел туькIуьрна... С. Гь. КIири Буба. 5) тIебиатдин, набататрин, эцигнавай дараматдин, затIарин чилихъ тир пай. Абур рагъ гвай цлан кIанера ацукьнавай. А. Ф. Риза. Экв жез-тежез, цавун кIан лацу хьуник кваз, къуьне гьебеяр аваз кьведни кIваляй экъечIна, хизанриз сагърай лагьана, рекье гьатна. А. Ф. Бубадин веси.... балкIандик хуькуьрайтIа, аватна балкIанни галаз рагара акьуна тике-тике жедай, а тикеярни чархун кIаняй гъуьлягъ хьтин алчуд жез физвай вацIуз агакьдалди акъваздач. А. Ф. Лянет. Гимишдин ранг алай элкъвей варз чIулав циферин кIаникай хкатна цавун кIанелай аквазвай. А. Ф. Лянет. Ма, ваз ихьтин са алатни, - чIехида фарин кIаник квай вичин чантадай кьвед лагьай тIур акъудна. Б. Гь. Заз эвера. Ачкар валан кIане ацукьнавай ва некьидин пешериз кIуф язавай. 3. Гь. Залан кам. Столдал чуьхвенвай чичIекар, кIешнишар пайда хьана. Иесиди кроватдин кIаникай эрекь авай шуьшени хкудна, вилик кружкани эцигна. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. □ ТупIал фекьи Дадаш цлан кIаневай кIарасдин кьилел са шумуд агъсакъални галаз хкатна хьиз ацукьнавай. А. Ф. Бубадин веси. 6) гзафв. кь. хуьрек гьазурдайла адан цIухъ галай пад. # ашдин кIанер, хапIадин кIанер. 7) алукIдай парталдин бедендиз мукьва пад. Кьилел алай бармак, са патал эцигна, кIунтI хьиз акъвазарнавай, кIаникай кIурт квай рехи чухвадин винелай гимишдин чIул ва гимиш савад янавай гапур кутIуннавай. А. Ф. Газет. 8) кьакьанда авай хуьруьн, шегьердин агъа пай. Гьарданбир кIекери гьараюнин, кицIин элуькьунин ван къведай; хуьруьн кIаникай авахьзавай вацIу жур-жур ийизвай... А. Ф. Бубадин веси. 9) затIунин нехиш, шикил алай патаз акси пад.... кIан чида адаз астIардин... Ш. Т. Кьве устIар. 10) кьакьан патахъ дуьзмиш жедай, вичин къене са вуч ятIани хуьн патал раснавай затIунин (чувал, чанта, шалвар, портфель ва мсб) чил галай пад. Гьардан вилик са истикан, Вегь шекер бул, такурай кIан. С. С. Фекьияр. Чувалдин кIане са кьве киле гъуьр амай. Р. Куьгьне вахтара лезги хуьрера къен финикди азарлу хьайила, абур патал махсус шалварар куьдай, лугьуда. Жибинар, кикер, гьертер - шалвардиз хас вири лишанар квайбур жедай. Амма кIан кутадачир. А. Къ. Жуьгьенар. * вилерин кIаникай килигун. * кIан квачир прил. 1) кIан пад ачух. Виликдай хуьрера аялрал кIан квачир шалварар жедай. Р. 2) тух тежер, къати нефс авай. * кIан-кIукI татун гл., нел-квел ери-бине эцигиз тахьун, кьил акъудиз тахьун. * кIане гъери авачир прил. ихтибар тежер. - Адан кIане гъери авайди туш. Авур хъсанвал чир жедайди туш. 3. Э. Рекьер сад туш. * кIане гъери авачирди сущ. ихтибарсуз, ихтибар гъиз тежедайди. * кIаник кутун гл., ни вуж-вуч гъалибвал къазанмишун. Шарвилиди... душмандин кьуьруькрай кьил акъудзава ва ам гьар сеферда кIаник кутазва... Б. С. "Шарвили" гьикI арадиз атана? * кIаняй акъатуй! межд. къати нефс авайдаз, вичиз авай, гайи затIунал рази тахьайла, тежедайдаз ийидай экъуьгъун. * кIаняй акъатун гл., вуж-вуч терг хьун, авачир гьалдиз атун. Я Сад Аллагь, - фикирна эхир за, ~ их! хьайитIа, кIвал кIаняй акъатда. Н. Ш. КIвалин референдум. Синоним: тахьай мисал хьун. * кIаняй акъудун гл., ни-куь вуж-вуч терг авун. Эгер и харж тагъайтIа, За хуьр кIаняй акъудда, Къван къванцихъай галудда! Ф. Бахтавар. Гелирдин рехъ атIайтIа, За хуьр кIаняй акъудда... Ф. Лезгистандин хабарар, VI. КIАН 2 сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера сад хьтинбурун арада жедай агъа дережа. Дяведин вахтунда анжах дишегьлийрин къуват ишлемишзавай колхоз лап кIанел аватнавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. * кIан-кIукI татун гл., нел-квел са кар кьилиз акъат тавун. Гьикьван ягъайтIан куьне юкI, Къведач инал я кIан, я кIукI. С. С. * кIанер-пунар сущ. 1) са куьн ятIани амукьаяр. 2) куьч. са халкьдин, классдин чIур хьанвай инсанар. * кIан-пун ахтармишун [чирун] гл., ни вири патарихъай са вуж-вуч ятIани ахтармишун. * кIан туш кил. КIАН ХЬУН. КIАН3 : кIан хьун гл., низ вуж-вуч; кIан жеда, кIан хьана; кIан жен, кIан хьухь, кIан хьурай, кIан жемир; кIан тахьун, кIан таххьун, кIан хъжемир 1) муьгьуьббатдин гьиссер хьун, муьгьуьббатдин гьиссери кьун. Гуьрчегвилилиз гаф авач ви, Шан хьун четин кар я, суна. Е. Э. Суна, за ваз суьгьбет ийин. Къадир Аллагь, Вун гъахъ я хьи, са касдиз сад кIан хьайила, ИкI ажайиб иер акуна Ви кьадар я, дугъриси. Е. Э. Дугъриси. 2) са кар кьилиз акъуддай хиял хьун. Марф ракъуриз кIан хьанва окед Худадиз. Е. Э. КIандач рекьиз гафар амаз лугьудай. Сифте йифиз зав рушвал гумачирди чир хьайила, гьа пакамахъ Селимаз зун рахкуриз кIан хьана. А. М. Киф атIайди. Хуьряй атай ярар-дустаризни Хидиран патав физ кIан жедачир. Я. Къафаров. "Машаллагь, машаллагь" 3) нин-куьн ятIани терефдар хьун. Гуьзел, за ваз лугьун са чIал: Гьамиша вун акваз кIан я. Е. Э. КIан я. Жемятдиз зун кIанзава, -лагьана за. – Завай колхоз гадариз жедач! К, 1988, 9. XII. * кIан хьайитIани, кIан тахьайтIани нар. нелай-квелай аслу тушиз. Гьа инал заз маса халкьарин милли руьгьдик хкуьрзавай ксариз лугьуз кIанзава: квез кIан хьайитIани, кIан тахьайтIани, чна чи тIвар мадни, гьамиша хьиз, вине кьада. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. * кIан хьунухь сущ. муьгьуьббатдин гьиссер хьун. КIан хьунухьни жеда, гъелбет, Фикир ая вуна хелвет. С. С. Гуьзел яр. КIАНАРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -ин, -а, -рай, -мир; кIанар авун, кIанар тавун, кIанар тахвун, кIанар хъийимир 1) муьгьуьббатдин гьиссер жедайвал авун, муьгьуьббатдин гьиссери кьун. 2) са кар кьилиз акъуддай хиял ийиз тун. На кIанарда кIелдай илим, Вахъ муьгьтеж яз ава вири... X. Къ. Гьажи эфенди. 3) нин-куьн ятIани терефдар хьун. КIАНДА 1 кIан хьун глаголдин вахтунин форма. 1) муьгьуьббатдин гьиссер хьун. муьгьуьббатдин гьиссери кьун. 2) са кар кьилиз акъуддай хиял хьун. Къуншияр вири хъвадай кефчияр ятIани, Мирим абурун арайра авач. КIандач касдиз хъваз, "жуван пулни гана, жув гижи ийиз" М. Б. "Жигули". КIанзамайди дагьардиз эвичIдай серенжем кьабулун я: кIирер аниз, гьелбетда, агакьдач. М. Б. За бананар недач. - Тух хьана, кIанзамач, - амаларзава. М. Б. За бананар недач. 3) нин-куьн ятIани терефдар хьун. Хуьрек кIанда даим ширин, кIвални жен хевлет, фекьияр. С. С. Фекьияр. Гатун рагъни хъуьтIуьн аяз - Гъич кIандач квез гъабур галаз Серин кIвале теспягъ чIугваз. С. С. Фекьийриз. Халкьдив чпин малар вахкана кIанда, ТахьайтIа садани цан цадач абуру. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Пакамлай няналди гьа ихътин крар ийиз тунайтIа, адаз маса кар кIандачир. А. Ф. Риза. Ватан кIанзавайдан рикI ватандихъ кана кIанда. 3. Р. Веси. Инсанрихъ инсаф кIанда. Гь. Къ. Четин бахт. Гьамиша хьиз, квез завутдин ракIар ачух я: кIандатIа, - атана кIвалаха, кIандатIа квез герек тахта, шалман, рак-дакIар къачу. Къ. Гь. Четин бахт. * кIандатIа гада хьурай, кIандатIа - руш мисал 'гьикI кIандатIани хьуй, вуч кIандатIани хьуй, - заз са гафар я' манадин ибара. ВакIар хуьрай, гими гьалрай, - къайгъу туш, КIандатIа гада хьуй, кIандатIани руш. И. Ш. Кьудар. КIАНДА 2 'чарасуз я, герек я' манадин гаф. Ваъ, - кьетIна за, - инай квахьна кIанда". М. Б. Спелар. Квез багъдин юкьва ада туькIуьрнавай алачух... ваъ гьа! Тавхана кIвал акуна кIанда. Къ. М. Хайи чилин таватар. Гьеле кали хана кIанда Нез жедайвал булама. С. К. Гьеле хьи. КIАНДАЙВАЛ нар. вичиз гьикI хъсан акуртIа, гьакI. Дагъларин сагьибдин гъиле гьатай шиш мад цIал хтанач. Амайбур Керима вичиз кIандайвал акъугъарна. Б. Гь. Заз эвера Амма вучиз ятIани республикадин бязи алимри... акъваз тавуна тарихдин фактар чпиз кIандайвал дегишарзава. М. М. Чун вуч ксар я? Синоним: кIандайвал. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
