| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АКЬУЛДАР □, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра акьуллуди. Гьа Кьуьчхуьр Саид, Эмин ва иллаки СтIал Сулейман еке, зурба, пак ягь авай акьулдарар тир. А. А. Арифдар Сулейман. АКЬУЛЛУ 1 прил. 1) акьул авай.# ~ руш, ~ хва, ~ къуллугъчи, ~ къунши. Дагълар гьяркьуь къуьнерин, шумал буйдин акьуллу итим тир. Лезги халкьдин махар. Бахтавар хьуй бубадин югъ, Акьуллу велед хьайитIа. С. С. Акьуллу велед хьайитIа. Акьуллу итимди вичин халкьдин тIвар вине хуьда. 3. Р. Веси. Дидед чIал бегенмиш туширдаз акьуллу итим лугьуз жедач. 3. Р. Веси. Мад зун аял туш хьи? Жейран акьалтIай хъсан, акунар алай, акьуллу руш я. Я. Я. Агалай сандух. Синонимар: арифдар, камаллу, келле авай. Антонимар: акьулсуз, ахмакь, келлегуьз, кими, кIамай (кIамаш), сефигь. 2) вири патарихъай дуьз, дерин фикир хас тир. # ~ меслят, ~ доклад, ~рахунар. Кесибди лагьайтIа акьуллу фикир, Гижидай гьисабда вирида Фекьир. И. Ш. Кьудар. вичин Уьмуьрда сад лагьай сеферда акьуллу гафар лагьана А. Къ. Акьуллу ахмакь. Зи келимайрин ван хьайи семинардин руководителри а чIавуз закай икI лагьана: «Литературадикай чирвилер аваз фасагъатдиз рахаз жедай и касдихъ шаирвилин усустадвални тахьанд жеч. А. Къ. Гилигзава. Синоним: бегьемсуз. АКЬУЛЛУ 2 туьрк. сущ.; -да, -да; -яр, -йри, -йра акьул авайди. Акьуллуйри фадлай чилер къачунва. Р. АКЬУЛЛУБУР акьуллу прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. АКЬУЛЛУДИ. АКЬУЛЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илер, -илера чирвилелни тежрибадал бинеламиш хьана акьалтIай дерин фикир ийиз жедай гьал. Акьуллувал гьар садаз кIанда, акьулсузвал садазни. Мисал. Синоним: арифдарвал. Антонимар: акьулсузвал, ахмакьвал, сефигьвал, кIамашвал. АКЬУЛЛУВИЛЕЛДИ ктаб, нар. акьул желбна. Гьар са кардив акьуллувилелди эгечIна кIанда. Р. Антоним: акьулсузвилелди. АКЬУЛЛУДАКАЗ рах., нар. акьул желбна. Жува жув акьуллудаказ твах. Р. Антоним: акьулсуздаказ. АКЬУЛЛУДИ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура акьул авайди. Акьуллудаз даим эбед, Зурба хажалат хьана хьи. С. С. Мегер мусурмандин къайда. Пул авай ахмакьни акьуллубурун жергеда ацукьда. 3. Р. Шефтелрин миже. Чи пачагьни вун хьтин акьуллуди хьанайтIа, вуч хъсан тир! А. Къ. Хукац-Ханум. Антоним: акьулсузди. АКЬУЛСУЗ прил. акьул авачир. Ватанд къайгъу авачир кас Акьулсуз я, гижи я... X. Т. Стхадин тапшуругъ. Акьулсуз аял жедалди тахьуй. Мисал. Синоним: ахмакь, кIамаш, сефигь. Антоним: акьуллу. АКЬУЛСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери акьул авачиз гьерекатар ийидай гьал. Акьуллувал гьар садаз кIанда, акьулсузвал - садазни. Мисал. Акьулсузвили кьилел бала гъида. Р. Синонимар: ахмакьвал, сефигьвал, кIамашвал. Антоним: акьуллувал. АКЬУЛСУЗВИЛЕЛДИ ктаб, нар. акьулсузвал хас яз. "Инсандин тIвар вири дуьньядиз адан акьуллувилелди ва сефигъвилелдини акъатун мумкин я", - лугьудай. И. В. Лекция. Акьулсузвилелди кар ийидалди тавуртIа хийирлу я. Р. Синонимар: ахмакьвилелди, кIамашвилелди, сефигьвилелди. Антоним: акьуллувилелди. АКЬУЛСУЗДАКАЗ рах., нар. акьулсуз гьал хас яз. Акьулсуздаказ кIвалахна, жувал масадбур хъуьруьрмир. Р. Антоним: акьуллудаказ. АКЬУЛСУЗДИЗ нар. акьул авачиз. Акьулсуздиз рахамир. Р. АКЬУЛЭГЬЛИ сущ.; -ди, -да; яр, -йри, йра акьул авайди. Акьулэгьлидиз акьул гуз, чIуру паб хупI четин тушни. Е. Э. Пис папаз. АКЬУН гл., вуж-вуч не-кве -ада, -уна, -аз. -азва; -укь || -укьа, -ан, -амир, -урай; такьун || акьун тавун, тахкьун || акьун тахвун, акьан хъийимир; гьерекатдик квайла, къастуналди тушиз эця хьун. Фагьумда на кIвални уба, Бугъ акьаз къава, самовар. С. С. Самовар. Поездар акъуна. ЛГ, 1992, 22. VIII. # варз ~. рагъ ~, гъавурда ~, кьил чарха ~, кьукьмада ~, са кьвед ~. АКЬУНАР сущ.; -ри, -ра сада-сад ягъун, гатун, векъи рафтарвилер. Адаз ( Назлудиз) итимрин акьунар хьайиди чизвай. А. А. Пад хьайи рагъ АКЬУРУН гл., каузат. -да, -на; -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай, такьурун|| -акьур тавун, ахкьурун || акьур хъувун, акьур хъийимир галкьурун, эцягьун. ни вуж-вуч не-кве. Шоферди машин цла акьурна. Р. АКI || АКIА нар. 1) ихтилат квекай тиртIа, гьадан гьал, гьерекат къалурзавай тегьерда. Гьич мусурман, чувуд, урус Чараз кьунукь туш чаз турус, АкI кьадайдахъ авач намус. С. С. 1 -май. За вилер чи виликай авахьзавай, гъамга хьтин цел алаз, сугьбетдиз яб гузвай ва ара физ заз акI жезвай хьи, на лугьуди, ихтилат ийизвайди зи къвалав ацукьнавай Сефер буба ваъ, гьа хпен булах вич тир. Б. Гь. Гъетер. 2) а жуьреда - Я къунши, вуна, эхир, заз са затIни къалурзавач. Мад акI устIарвал чириз жедач гьа! -лагьана. Лезги халкьдин махар. Рагъул халат алайди заз кIвачелай кьилелди акI тамашна, на лугьуди, адан вилик квай инсан маса планетадай атанвайди я А. М. Талон гвани? * акI хьайила арал винидихъ лагьанвай фикир умумиламишдай, разивал къалурдай ибара. АкI хьайила, вуна заз рехъ къалура, а чка гьинавайди ятIа, гьинавайди туштIа. Ф. Кесибдин хва Къагьруман. Селим! рикIин къене авай дердер гзаф я, амма вун а дердерин дарман туш. АкI хьайила, ваз лугьуникайни са файдани авач. С. С., С. М. СтIал Саяд. АКIА 1 кил. АКI. АКIА 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIеви хъире алай, хвех хъиреда акIанвай кIерецрин са жуьре. АкIаяр хаз, экъетIиз четин ятIани, абурун хвех ширинди жеда. Р. АКIАД нугъ., нар. & жуьреда. Кабинетдиз яргъи рушан экв аватнавай. Эхирки ракъинин нур акIад туьш хьана хьи, ам Шахмарданован вилериз ягъиз башламишна. А. А. Лезгияр. АКIАДАРУН гл., -да, на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; акIадар тавун, акIадар тахвун, акIадар хъийимир 1) ни вуч там, тарар, атIана, ярхарна, вичин тIебий гьалдикай хкудун. Гунг къекъяна са къабанди Вири тамар акIадринни? И. Гь. Саяд. Гьайиф, а гуьзел там акIадарна, лап вагьшийри хьиз. Р. 2) ни вуч са вуч ятIани бес кьадар фикир тагана, къайдадикай хкудун. Ада вичин кIвалахар михьиз акIадарнава. Р. АКIАЖ: * акIаж хьун гл., вуж тIалдин азабдикди беден кIватI жез, ахъа жедай гьерекатар ийидай гьалдиз атун. Кагьулвалмир, Венерадин къуьнерал, Гзаф ичер алай тар хьиз акIаж хьухь. А. Сул. Лув це, мани. АКIАЖАРУН гл., каузат. || АКIАЖУН -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; акIажар тавун || акIаж тавун, акIажар хъувун || акIаж хъувун, акIажар хъувун тавун, акIажар хъийимир 1) ни вуч кьвечIиларун, патахъарун Батракдин туьд кьуна гъиле, АкIажариз хадай гардан. С. С. ЧIуру къайда. 2) куьч., ни-куь вуж , куьч.; са низ ятIани азабар гун, тадияр гун. Зулуматдин асаратда агажна, Винел алай хамни михьиз алажма, Муьгьтежвили, гишинвили акIажна, халкьар гъахъсуз зулумра гъат хьана. А. Ф. КIуьд январь. Дердери акIажарнавай МутIалиб чин атIугънавай къужадиз ухшар жезвай. Гь. Къ. Четин бахт. АкIАХЬУН гл., -да, на; -из, -зава; -рай; акIахь тавун, акIахь хъувун акIахь хъувун тавун 1) вуч тарарал алай емишар чрана авахьун 2) вуч гелкъвен тийизвай, гъиляйвиляй вегьенвай гьалдиз атун. # сал ~, кIвалахар ~, багълар ~, хуьр ~3) куьч. кечмиш хьун. Гзаф акIахьнай а халкь. Чи хуьряйни, квезни ван хьана жеди, бегьемар дакIуна кьейиди я, гишила, къенер таквари кана. М. Б. За бананар недач. АкIУКI акIун глаголдин эмирдин форма. Кил. АКIУН. АКIУН гл., -ида, -ана; -из, -изва; -урай; акIун тавун, тахкIун || ахкIун тавун, акIун тахвун 1) вуж-вуч не-кве; са вуж, вуч ятIани фейи, гьатай, акьадрай чкадай Вич вичелай акъатдай гьалда тахьун. Гьахьайла, жанавур ина акIана. Ф. Девени, сикIни, жанавур. ТуьтIуьникай чаз авач чара, недайла, акIида сара. С. С. ГьажикIа. Фикир кIватIна, гагь-гагь чкIиз, Недай фу туьтуьна акIиз... С. С. ЧIуру къайда. 2) вуч чилиз экв гузвай вахт куьтягь хьуникди аквадай гьалда амукь тавун (рагъ, варз, гъед). ЧIулав цифер акьалтна, рагъни акIана. А. Ф. Саккони Ванцетти. Доктор Ефимов рагъ акIидалди хуьруьз экъечIна. Къ. М. Кьашкьа духтур. 3) куьч., вуж фейи чкадай хтун геж хьун. Ам вучиз ятIани шегьерда акIанва. Р. 4) куьч. ийизвай кар кьилиз акъудиз тахьун. Им гьикI хьайи кар я? Зун экзаменда вучиз акIана? 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. * вилер къава ~, кIеве ~, туьтуьна ~. АКIУРУН гл., каузат., ни вуч; -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; акIур тавун, акIур тахвун, ахкIурмир || ахкIур хъийимир 1) ни вуч тан цавухъди аваз чилик кутун, цун (тар, къелем, чамур). Багъда акIурда жуьреба-жуьре емишдин тарар: ичин, чуьхверин, хтун, пIинидин ва маса емишарин. Куьре чIалан элифарни кIелдай жуз. Чи тIебиат ваз кIан ятIа, Вуна чилел акIура тар! И. А. АкIура тар. Гьаятда акIурнавай ципицI тегъенгди куьлге кьунва. ЛГ, 1992, 25.II. 2) ни вуч кве куьмек галачиз акъат тийидай гьалдиз гъун. # машин кьарада ~, чукIул кIарасда ~. АЛ прил. ачух яру. Какахьда ал, туракь рангар, Гагь шуьтруь, гагь Аби жеда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Майдин сувар!... Кагьрабайри хьиз яргъалай нур гудай Ал пIинияр чраз ава багълара. X. Т. Багълар. Хкаж хьана цавариз ал пайдахар.. И. Гь. Майдикай пуд шиир. ЧIалахъ жезни алакьзавач Уьлкведа ал таратIрин: Гьич бейнидик акакьзавач Тум хкашун жаллатIрин. А. Къ. ЖаллатIар. Синонимар: жегьре, зги. АЛА 1 кил. АЛАЗ ХЬУН. АЛА 2 прил. кIанивилин гьиссер авай, кьадарсуз азиз. Ван алаз хьуй ви суфрадал тостарин, Кьафкъазвийрин гьар камуна ала тир. Ж. Эхиримжи сатирикдин сувар. Ашукь Уьзден ферли бала, Лезги халкьдиз пара ала, Адан неве Гьажибала, Зун эрчIи гъил кьаз атанва! С. Загьидат. Алибег Фатахов лезги литературадин кьетIен вакъиа, хазина я, кIелзавайбуруз адан эсерар ала я. 3. Бирембеков. Советрин лезги литературадин устIар. Ингье кьехуьлви Будулов Мегьединни элуьгълидиз ала ксарикай я. М. Къурбанов. Умуд кутаз || ЛГ, 2000, 20. VII. Синонимар: масан, играми, кIани. АЛА З: ала баъли. нугь, сущ.; шурван пIини. У. М. ОЛД, 109. * ала къавах нугь., сущ.; шиш къавах. У. М. ОЛД, П2. АЛА 4 нугь., сущ.; эчIел. Р. Гь. ЛД. АЛАБАР: алабар хьун гл., вуж кIвачер тикдиз акъвазариз тахьана са патахъ алукьдай гьалдиз атун. Юкьварар кьуна живерилай алабар жезвайбурни кими тушир. И. Гь. Дивизиядин командир. Эхирни са юкъуз ламрал алай парцин пад кьунвай Шуаян гъиле а пар амукьна, лам лагьайтIа, алабар жез кьил-тум ягъиз, къаяйрилайгъуз кIамуз аватна, тике-тике хьана. К. К. "Дугъри факъирвал хъсан я". Синоним: татабар хьун. АЛАБАРУН гл., каузат., ни вуж; -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; алабар тавун, алабар тахвун; алабар хъийимир... са жаван гадади а яшлу итим яна алабарна. М. М. Лезги тIвар алатIа. АЛАБАШ туьрк, сущ.; -а, -а; ар, -ри, -ра 1) хур, кьил лацу кицI. ТIеквендай экъечIнамазди адаз тум хкажна акъвазнавай алабаш акуна. Ф. Шичан бике. Ам хъфизва вичин никIин къаравулрин - кьве алабашдин кьилив. М. Б. Балаш бубадин азан. 2) хур, кьил лацу кицIин тIвар. Ажигьмед халу ятахрал рекье гьат хъувуна, адан гуьгъуьна аваз Алабашни, ЦIарабни, Гведекни хъфена. А. Сайд. Вергерин хъикьиф. АЛАВА 1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра лагьай гафарилай, авур ихтилатдилай гьейри артуханбур яз хьлагьзавай гафар, фикир. Идалай алава экъисай еке вилерни, чарх янавай зурба крчарни адаз хуш хьанвачир. Ф. Шичан бике. –Ам чна гьакI ийида, - алава хъувуна председателди, - вун ина амукьна кIанда. А. Ф. Риза. АЛАВА 2 прил. артухан. Алай вахтунда чи дишегьлийрин хивемадни алава везифаяр гьатнава. ЛГ, 1996, 8. III * алава авун гл., ни вуч; авур гафарилай, гьерекатрилай гьейри мад са вуч ятIани авун. Завай анжах са ихьтин фикир алава хъижеда; ЧIалан гевгъерар туькIуьрзавай Седакъет Керимова гьакъикъатдани поэзиядин чIехи гъед я. М. М. Дуьнья кIвачел къарагъда. - Гила зун хъфида, тха, - лагъана за кофе хъвайидалай гуьгъуьниз ва игьтият патал алава хъувуна: - Вуна ихтияр гайитIа. А. Къ. Чеченрин межлис * алава гьакъи сущ. къвезвай мажибдилай артух яз гузвай гьакъи. * алава хьун гл. артух хьун. Гила Ферзалиева Саиматан къайгъударвилериз государстводин метлеб авай кIвалахарни - депутатвилин кIвалахни - алава хъхьана. С. М. Маяк Саимат. * алава яз нар. лагьай гафарилай, авур кардилай артухдиз. Судин къарардал алава яз... уборщицани корректор кIвалахдилай алудунин приказ гана. А. Къ. Гилигзава. АЛАВАЗ нар. кьетIен гьалда. Шарвилидиз зегьметчи инсанар алава багьа я... Б. С. «Шарвили» гьикI арадиз атана? АЛАВАДАКАЗ нар. авайдалай артухни алаз. АЛАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кIанивал, масанвал. АЛАВИЛЕЛДИ нар. алавал хас яз. АЛАДАКАЗ нар. ала яз, кIанивал аваз. АЛАВАТ нугь., кил. ГЬАВАЛАТ. АЛАГУЬЗЛИ 1 туьрк, шиир, сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра 1) гуьрчег руш, гуьрчег дишегьли; Гьикьван чIугван за ви гъамар, Чан эрзиман алагуьзли. Е. Э. Алагуьзли. Алагуьзли, ша хамир на зи гьава. Е. Э. Гуьзел яр. 2) кIаниди, гуьрчегди. Заз хьунухь ТахьайтIа нагагь, Мад за фу неч, алагуьзли... Якъин чир хьухь, и зи хурал Ала кьве ич, алагуьзли. С. С. Гадани руш. АЛАГУЬЗЛИ 2 прил. кIани. Алагуьзли севдуьгуьм яр, ХупI масадаз гьат хьана хьи. Е. Э. Алагуьзли севдуьгуьм яр. АЛАГЪ нугь., сущ.; кил. ЭЧIЕЛ. алагъ-салагъ нугь., кил. АЛАКЪА. АЛАГЪАН сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра алеррин кIар. АЛАГЪАРУН нугъ., кил. АЛАДАРУН. АЛАГЪУН гл., -на, -из, -зава; -0 || -а, -мир, -ин, -рай; алагъар тавун, алагъар тахвун; алагъар хъийимир галчIурун. Ада гъиле авай ланш къацу чIуралай алагъиз-алагъиз, гьарданбир "Я Аллагь" - лугьуз, сив кьакьуниз, фикирар ийизвай. А. Ф. Лянет. АЛАД фин глаголдин эмирдин форма. Кил. ФИН. АЛАДАРУН гл., каузат; -да -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; аладар тавун, аладар тахвун; аладар хъийимир 1) ни вуч квелай нин куьн ятIани тандивай чкал, хъуьруьш къакъудун 2) ни вуч яд, хуьрек ва мсб. чеб авай къапунай акъатдай гьалдиз гъун); 3) ни вуч алай чкадилай гьарнихъ ракъурун (суьруь, лапагар, векьер ва мсб). Гьар патахъ аладариз самар, Лап ахъа яз къачуз камар, адан а мукалдин а гьунар - Заз адан гьайбат акуна. С. С. Заз Инжиханан зегьмет акуна. Алимегьаме-е-ед - лагъана эверна чубанди, хпер аладардай вахт хьанва гьа! А. Ф. 4) ни вуж, вуч мярекатдиз кIватI хьанвайбур рекье хтун. - На вуч фад мугьманар аладарна? Р. 5) ни вуч са куьн ятIани винел паталай экIягъун. Гьяркьуь, къацу магьут аладарнавай столдихъ Али ацукьнава. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * вил ~, гар ~, гъил ~ звер ~, кап ~, мехъер ~, рикI ~, ухьт ~, хъел ~. АЛАДАР: аладар хьун вуж-вуч са патахъ ярх хьун. Ахваравай гададиз садлагьана поезд аладар хьайи хьтин ванер атана, А. Къ. Жуьгьенар. АЛАДУН гл., -на, -из, -зава; -рай; алад тахвун; туьретмиш хьун, арадиз атун. Вун нелай аладайди я икьван вагьши? Р. * аладун-веледун рах., гл., аял-куял, велед хьун. А патара аладун-веледун амач. Р. * аладун-гагьадун рах., гл., туьретмиш хьун. ЦIегьерин аладун-гагьадун гзаф я, - лап рикIивай жаваб гудай Девриша. Гь. Къ. Четин бахт. АЛАЖ алажун глаголдин эмирдин форма. Кил. АЛАЖУН. АЛАЖУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -рай; алаж тавун, алаж тахвун, алаж хъийимир 1) ни вуж, вуч нин; куьн ятIани хам хтIунун. Вуна фена са лапаг тукIваз, ам алажиз, са къавурма ийиз куьмек це. Гь. Къ. Четин бахт. 2) куьч., вуж истисмарун, масадаз азиятар гана жуваз хийирар къачун. Я Агьмед буба, эгер кесибрин тереф за хуьн тавуртIа, вуна хуьн тавуртIа, бес ни хуьрай?! Бес абур акваз-акваз девлетлуйрив алажиз тадани? Гь. Къ. Четин бахт. Эгер вуна лугьудайвал юкьван паюн хьайитIа, заз вад араба къведа. Бес им зи патай вун чухун, алажун тушни? Завай икI жедач. Гь. Къ. Четин бахт. * хам алажун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
