| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка Й [йу] урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -ри. -ра лезги алфавитдин цIипуд лагьай гьарф..... й гъарф чеб чIала гегьеншдиз дуьшуьш жезвай грамматикадин формайра ( вири кьакъатунин падежар, глаголдин давамлу ва алатай вахтарин формаяр, хейлин кьадар причастияр ва мсб) ачух сес яргъалди чIугунин лишан яз ишлемишзава: багъдай, Багъдилай, Багъдивай, багъдихъай, Багъдикай, физвай, фидай, фенай, фенвай, лагьай, ацIай ва мсб. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. <й> мецин юкьван, ферцин, ван галай сес. Лезги чIала ихьтин сес, адет яз, й гьарфуналди, адет яз, пуд дуьшуьшда къалурда: 1) гафунин сифте кьиле [и], [уь] сесерин вилик квайла йиге, йис, йиф, йуьк, йуькламишун, 2) гафунин юкьва ачух тушир ва ачух [и] [уь] сесерин вилик квайла -майдан, айна, гайида, цвайида. 3) гафунин эхирда: фий, гуй, къуй. Гзаф дуьшуьшра, адет яз, [э], [о], [у], [а] сесерин вилик квайла, [й] сес е, ё, ю, я гьарфаралдини кхьизва: емиш [йэмиш], ери [йэри], ёлка [йолка], юг [йуг], юрк [йурк], аял [айал], Саяд [сайад]. й 1 существительнийрин къакъатунин I падеждин эхир: салай, тамай. й 2 глаголдин са бязи вахтарин формайрин эхир: къачудай, къачунай, къачузвай, къачуй. й причастидин форма арадиз гъидай аффикс: кIелай, хтай. ЙИГАРАР юг существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЮГ. ЙИГЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ракьун алатар хци авун патал махсус къванцикай раснавай затI. Хуьруьн чатук кIвалахна за... йигеди Ракь атIудай тегьерда зун атIанай... А. С. Чинардин хел. * йигедай ягъун гл., ни вуч хцивал амачир алатдин сививай йиге гуьцIун. Дергес йигедай яна. Р. ЙИГИН туьрк, прил; 1) зарб гьерекат квай. Фагьум, фикир ая, килиг, Куьне твах куь кеспи вилик, Йигин яз узуз, кесибар. С. С. Кесибриз. Республикада наркомания йигин еришралди чукIуни гьалар четинарзава. ЛГ, 2001, 25. X. 2) зиринг, кIубан. Гафар -йигин, крар яваш, Ам чаз шерик яз герек туш. С. С. Ахьтинди чаз герек туш. * йигин хьун гл., вуж-вуч зарбвал квай гьалда хьун. Ширинан шадвилин кьил-тум авачир, адан кIвачер далдамдин кIарарилайни йигин хьанвай. Я. Къафаров. Москвада ава. ЯркIи дередин хуьрерай Бакудиз фялевал ийиз финин гьерекат йигин хьана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ЙИГИНАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а || -ая, -ин, -рай, -мир; йиганар тавун, йигинар тахвун, йигинар хъийимир зарбвал квай гьерекатдик кутун. Шиирдин гьар са цIарцIин гужлу ва хуш сес сад хьиз къуватлу я, и къуватни жуьреба-жуьре поэтический фигурайри мадни йигинарзава. 3. Бирембеков. Алибег Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар. ЦицIигъа ким йигинардай, адак гьевес кутадай хъуьруьнрин, зарафатрин устадар гзаф авай... С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ЙИГИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) йигин гьал. Хайи хуьруьз мукьва хьунивай кIвачерик йигинвал акатзавай; юргъунвал, рагъ галукьай вацIун циф хьиз, чкIана квахьзавай; рикI шад жез, гуьгьуьл хъуьрезвай. А. А Къубудиз яд къвезва. И диривал, йигинвал, гьерекатрин жанлувал шаирдиз вичин Ватанди, халкьди, партияди гана. 3. Бирембеков. Алибег Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар. Ам, кьилибацар хьана, къахрагъна катна. Анжах гила адахъ виликан йигинвал амачир. Б. Гь. Заз эвера. 2) кIубан гьал. Хъвердайлани, хьел квайлани Микаилан суфатди са гьихьтин ятIани гьам йигинвилин, гьам жумартвилин шикил гузвай. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. ЙИГИНВИЛЕЛДИ нар. йигинвал кваз. Синоним: йигиндиз. ЙИГИНДИЗ нар. йигин гьалда аваз. Нуькер вич таквадайвал къеледин цлалай тIуз йигиндиз фена. Ф. Лайихлу паб. Гьуьсейн йигиндиз Гьажи-Мегьти мискIиндилай алатна... 3. Р. ЦIийи ханлух. Живедин цIверекIар гъавада йигиндиз къекъвена. - Ша атIа бульвардиз экъечIна ацукьин садра. ахпа лугьуда за ваз. Б. Гь. Вили вилер ЦIегь хьиз, гьи кIунтIал кIан хьайитIани ам йигиндиз, экъечIда. А А Пад хьайи рагъ. Синоним: йигинвилелди. ЙИГЪИ прил. таниш тушир. Йигъи тирвиляй заз и кар авун герек авачиз аквазвай 3. Ф. ЙИГЪНАГЪ туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIватI, кIватI хьунухь. ЙИЗ ийиз гун глаголдин деепричастие тир рахунрин форма. Кил. АВУН. ЙИКЪАЛАЙКЪУЗ кил. ЮГЪ. ЙИКЪАН югъ существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. ЮГЪ. ЙИКЪАР, ЙИКЪАРИ, ЙИКЪАРИКАЙ югъ существительнидин формаяр. Кил. ЮГЪ. ЙИКЬ1 кьин глаголдин эмирдин форма. Кил. Кьин. ЙИКЬ 2 сущ.; -е, -е; -ер, -ери, -ера кьейи касдихъ ийизвай шел. Мехъерар йикьериз элкьуьрун гзафни-гзаф жегьилрихъ галаз тербиядин, несигьатчивилин кIвалах гъиляй вегьинилай аслу жезва. ЛГ, 1992. Абур мелериз, Мехъерриз, йикьериз, шад ва пашман йикъара, са хуьр хьиз, кIватI жедай, санал чпин дердияр ийидай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. - Вахчаг ви йикьез, пухчадиз гуй, нефс акъатайди! - лугьудай явашдиз Маяханум халади. Ш. Исаев. Завхоз. * йикь авун гл., ни 1) кьейидахъ шел(ар) авун. 2) куьч. къалмакьал акъудун. * йикь лагьана нар. эсиллагь. О-о-о! Идалай гьашер лам чаз хьайиди тушир!.. Йикь лагьана гьаятдиз хкведачир хьи! Р. Гь. Шагь Абасакай риваят. * йикь-шуван [йикьни-шуван] сущ. кьиникь ва кьейидахъ ийизвай шел-хвал. Гьикьван йикьни шуван къати хьайитIани, инсандин, мусурмандин ва миллетрин азадвал хвена кIанда. А. А. Имам Ярагъ Мегъамед. Айвандихъ экъечIай Къараханаз куьчедал кьиле физвай йикь-шуван акуна. А Къ. ЧIарав. Хуьре йикь-шувандин ванер гьатна. Гь. Къ. Четин бахт. * йикь-шуван акъудун гл., ни гъарай-эвер акъудун. Селимая, гьаясузвиликай хабар хьайила, за са йикь-шуван акъудна. Н. И. Гьакимрин папар. * йикье гьатун гл., вуж; кьейидахъ ийизвай шелдик экечIун. Эгер ада надинжвилер авуначиртIа, Ян рекьидайди тушир, Авай-авачир са хва кьена, диде йикье, уьмуьрлух йикье гьатдачир. Гь. Къ. Лацу марал. * йикье гьатмир, гьатайтIа, кьве кифни атIана экъечIа 'са кар гъиле кьамир, кьурла, гьикьван четинвилер хьайитIани, кьилиз акъуд' манадин мисал. ЙИКЬ3 межд., векъи жув тахсир яз, гьайифар чIугуналди са никай-квекай ятIани наразивалзавайдаз лугьудай гаф. ЙИРТИХ || ЙИТИХ туьрк, сущ.; 1) мукьва-кьили авачир кас. А йитихдиз зи тIвар кьадай ихтияр ни ганвайди я? Н. И. Гьакимрин папар. 2) къуватсуз, ажуз кас. Кьурагьай, Ахцегьай ва гъейри магьалрай кьил-кIвач кьецIил йиртихрикай дестеяр кIватI хьана, партизанар яни, вучар лугьудатIа, финар-хтунар тахьана туш. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Синоним: етим. ЙИРФ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера къуьл михьдай, йигал техил кIватIдай лопатка хьтин кIарасдин алат. ЙИС 1 сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара цIикьвед вацран вахт. # алатай ~, кьурагь ~, азгар ~, чIимел ~, ~ акъатна; ~ алукьна, ~ давам жезва. Виш агъзур йис хьайитIани ачух дуьньядал, гьар са чIавуз адан гуьгьуьл дар жеди. Е. Э. Кьве паб. Папан рекье къекъвез хьана ирид йис. Е. Э. Герек туш. Им вад йис я кьена зи паб... С. С. Регъуьхбан. Варцар бегьем тахьанамаз, Гьафтедикай йис жерид туш... 3. Р. Зун и пата, вун а пата. Атана ирид саз кам вегьезвай Сулейман акур Гьасанбега "Им зи гада я", - лагьана вичин кIвализ гъил кьуна хутахна. С. Зазни хуш я ви шаламар. * йисалай суз нар. алай йис алатайдав гекъигайла, гьар йисуз. Эй юлдашар, йисалай суз Са кIус кьванни вилик юзуз... С. С. Чи Куьре район. Газетдин кIвалахни йисалай суз, югъ къандивай къайдадик акатна, метлеблувални таъсирлувал артух хьана. Т. Ханов. Абадлувални агьваллувал патал. Синонимар: йисандивай, йисандивай йисуз. * йис-сандивай нар. алай йис алатайдав гекъигайла, гьар йисуз. Дустагъра гьатзавай жегьилрин кьадарни йис-сандивай виниз акъатзава. Бес чун вири гьакIан гуьзчияр яз акъвазайтIа, гьар чкада герек серенжемар кьабул тавуртIа, пака вуч хьун мумкин я? Р. Меликова. Садбур - дуьадал, масадбур - межлисдик. Синонимар: йисалай суз, йисандивай йисуз. * йисандивай (йи)суз нар. гьар са йис акъатуникди. Иесисуз кицIери ва кацери инсан кьиникьал гъидай пехъивал азар арадал гъунин къурхулувал йисандивай йисуз артух жезва. ЛГ, 1997, 19. ХII. Гуьгъуьнин йисара чапдин къадарар са жизви артух хьана, амма йисандавай суз тIимил хъижез исятда саки виликан мишекъатвилел хтанва. К, 1989, 7. X. Къадим шегьерди вичин сергьятар йисандивай суз гегьеншарзава ва анин агьалиярни артух жезва. ЛГ, 2002,12. ГХ. Синонимар: йисандивай, йисалай суз. ЙИС 2 сущ.; сар, сари, сара. крчар алай гьайванрал жедай чIар(ар) Октябрдилай три гьайванрал кьери гатун чIарарин чкадал цIийи къалин ва хьуьтуьл йис экъечIда. 3. К. ТIебиат чирун. Гьавадин мекьивилиз килигайла, адан юрфара авайди гъили хранвай сун жигетдин винелай кутIуннавай шал тир. Ж. Гь. Жанавур. ЙИСДИ нар. йисан къене. Са гьафтеда ада йисди гъил элкъуьриз хьайи поэма куьтягъна ва ам журналдиз рекье туна. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. ЙИСУЗ нар. цIикьвед вацран вахтунда Ахпа са йисуз къван за ракьун рехъ тухузвай чкадал ва са йисалай гзаф Сырдарья вацIалай эцигзавай муькьвел кIвалахна. С. С. Жувакай ихтилат. Гьа и йисуз лезги чIалал акъатзавай лезги "Коммунист " газетди ( 4март 1984) "Шарвили"эпосдай са шумуд кьил чапна. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Са йисуз Рзаханан тухумдай галаз-галаз кьуд-вад кас рагьметдиз фида. С. М. ЦицIигъ-наме. ЙИТИХ кил. ЙИРТИХ. ЙИФ сущ.; -и, -е: -ер, -ери, -ера суткадин са пай (югъ квачиз). Касбубади жавабдин чарче кхьена: "За вуна лугьузвай хьтин жунгав къачуна гьазурнава. Са ахьтин чIавуз хутах хьи, я йиф тахьуй, я югъ. Ф. Я йиф тахьуй, я югъ. Дуьнья сад хьиз фидай гьа югъни йиф я. Е. Э. Яр. МичIи йиф я гьар пад секин. А. Ф. Эм-Тэ-Эс. Вичиз я югъ, йиф тийижиз, Я гьукум, теклиф тийижиз, Я бей, тей, элиф тийижиз, Илимдикай рахаз кIанда. С. С. Акьул жуваз аваз кIанда. Рагъни кIанда, марфни кIанда, саврухни, Лезетарни, гьам ахварсуз йиферни. Ш. Къ. Рагъни кIанда... Антоним: югъ. * йиф авун гл йифен вахт акъудун. Им хъсан далда я, чна ина йиф ийин. Ф. Лайихлу паб. Квез йиф ийиз кIвализ хтун четинхьана. А. А. Лезгияр. * йиф галачир югъ жедайди туш мисал писвилихъ хъсанвални галайди я. Йиф жери затI яни югъ галачир? Е. Э. Стхаяр. * йифен кьулар сущ. йифен вахтунин юкь. Юкъузни хипер ацаз, кIелер хукудиз, некIедикай ниси ийиз галатнавай итимар йифен кьуларилай хьиз вири ахварал фена. А. Ф. Лянет. Са сеферда Агьабег ЦицIигърин кавхайрихь галаз кьунши хуьре, ЧIилихъа, мехъерин межлисда хъвана луьх хьанвайла, аниз, йифен кьулариз, гзаф теспача кваз адан паб Гуьлуьмагъа атана акъатда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. * <яргъи> йиф(ер) акъудун гл., 1) ни йифен вахт кечирмишун. Акъудда за яргъи йифер, рикIе гьатиз чIулав цифер. Е. Э. Ярдиз. Чун Мамрашрин кIунтIал, иесидивай ихтияр къачуна, ратIран кьерехдал аламай алатай йисан ягъалрин таяда йиф акъудиз акъвазна. Къ. М. Экуь инсан. 2) куьч., ни нихъ галаз йифиз яргъа лди ялар ягъун. * йифер-йикъар авун гл., ни тIуьн-хъун авай мярекатдик кваз вахтар акъудун. Директор галачиз совхоздин вилаятра йифер-йикъар ийиз им вуч хабар я?! Б. Гь. Хайи чилел. * йифер-къар атун гл., нел са касдал адаз тайин кIвалахар, дуьшуьшар атун. Чал атанвай йифер-къаркай са хабар це дустуниз. Е. Э. Хабар це дустуниз. * йиф-югъ <лугьун тавуна> нар. гьамиша, акъваз тавуна. Ам куьтягьдайвал эцигна зулуз, Йиф-югъ талгьана алахьда анал. Б. С. Алидин жуьре. Икар дериндай аннамишна, Йиф-югъ лугьун тавуна, зегьмет чIугун, районэгьлийри авунвай ихтибар кьилиз акъудун патал вири къуватар, алакьунар, чирвилер серфна, кIевелай чалишмишвал авун чи хиве буржи яз гьатна. Г. Ханов. Абадвални агьваллувал патал. Йиф-югъ жалгъаяр тIаз акъваз жезмачир. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. * йиф чIичIун гл., ни йифди ксун тавуна са кар авун (кьуьлер авун, манияр лугьун ва я сар михьун). ЙИФДИ нар. йиф амай къван вахтунда Сенфен йифди яд чIугуна, Гичинар кьуд-вад чIугуна... С. С. Ахмакьвал пис четин тIал я. Амукьда вун мет-кьил гатаз, Кьве вилни килигиз муртIаз, Яргъи йифди гьакI къвалар тIаз, Я ваз кьвеч ахвар, рамагбан... С. С. КIандайа ваз гьалал гьахъ. * йифди-югъди нар. датIана, гьамиша. Етим Эмин Йифди-югъди Ребби лугьуз ишезава. Е. Э. Гьинава? Йифди-югъди гьарая, - садазни кьвеч вон. Е. Э. Заз сабур гуз... Лимил мухалди вердиша, Йифди-югъди, гьар гьамиша. С. С. Йифди-югъди чIугуртIани хажалат, Гъилиз текъвер крар я, лагь фекьидиз. А. Гь. Фекьидиз. Ацукьмир душмандин къвалахь, Жемир гъич вун адан чIалахъ. Йифди-югъди куьнни алахъ Кар вилик тухуз, кесибар. С. С. Кесибриз. ДатIана малдал къаравул, Йифди-югъди зегьмет чIугваз бул. М. А. Эллер. Аквада чун лугьуз, мад ам Йифди-югъди юргъа хьана... Ж Аквада чун. ЙИФЕН прил. йиф тир вахтунин. Хир тIундайди хьана закай, йифен къаравулни. М. Ж. "... Фу гайиди я гьамиша". ЙИФИЗ 1 нар. йифен вахтунда. Хуьруьн кьерехда авай Гьасадин муьхце йифиз лифер ацукьзавай. Я. Къафланов. Юристдин дафтардай. КичIерхъанар! Кар ачухдиз ийиз тежербур! Чпихь намус, я юкъуз, я йифиз тежербур! А. Къ. Шаирдин гуьмбет. * йифиз-юкъуз нар. 1) суткадин вахтунда датIана. Йифиз-юкъуз ибадатиз, Я шейх Рамазан эфенди. X. Къ. Шейх Рамазан эфенди. 2) гьамиша Йифиз-юкъуз рикI чIулав яз хьана сефил зи чан цIраз... Е. Э. Хабар це дустуниз. ЙИФИЗ 2 йифун глаголдин мурадвилин форма Кил. ЙИФУН. ЙИФУН рах., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; ая, -ин, -рай, -мир; йиф авун, йиф тавун, йиф тахвун, йиф хъийимир йифен вахт акъудун. ЙИХИЛА: йихила-будала нар. са бубат, четиндиз. ЙИХТ: йихт авун гл., ни вуж са нивай-квевай ятIани къакъудун, яргъа авун. * йихт хьун гл., вуж-вуч нивай-квевай ятIани къакъатун, яргъа хьун. ЙОД урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсандин бедедиз чарасуз, ярурагъул ранг химиядин алатралди хкудзавай затI. Кранрай кьвезвай цик сода, йод кутуна... ЛГ, 2001,22. II. ЧукIулди атIай, цаз акьахай чкадиз йод яда. Р. ЙОЪ кил. ЁЪ. йУЬК туьрк. т-б., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра улакьди ва я гьерекатдик квай инсанди вичин къуватдалди тухузвай заланвал авай затI Машинда кьве виш кило йуьк ава. Р. Синоним: пар. ЙУЬКЛАМИШУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; йуькламиш авун, йуькламиш тавун, йуькламиш тахвун, йуькламиш хъийимир пар ягъун. ЙУЬНГУЬЛ туьрк, прил. кьезил, зирек. РакIарал чун йуьнгуьл руша къарщиламишна. Р. ЙУЬНГУЬЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера гьерекатриз кьезил ва зарб тир гьал. Кефсуз яз кьатканвай чIехи шаирдин йуьнгуьлвал, мугьмандин гьакъиндай къайгъударвал акур зун гзаф тажуб хьана. 3. Э. СтIал Сулейман. Синонимар: йигинвал, кьезилвал. ЙЭ-Э кIус вилик лагьанвай гафарал гьайиф чIугуналди разивал къалурдай гаф. - Яда, а чна мехъерар авуна сусар гъайи йисар авай гьа, а чIавуз чи хуьре залайни валай гьейри мад иер гадаяр гъич садни авачир йээ? Тир йэ-э - тестикьарна Арабханани. А. Ляметов. Гуьгъуьниз килигиз. Страницы: 1 |
| |||||||
|
