| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АХЪА прил. акьал тавунвай. # ~ ктаб, ~ пенжер, ~ рак. Бирдан ахъа дакIардай чар аватна, Чар зи кIанидан. Ш. Къ. Ахварикай... * ахъа авун гл., ни-куь вуч акьал тавунвай, агал тавунвай гьалдиз гъун. Гадади пенжер ахъа авуна. Р. Гару пенжер ахъа авуна. Р. * ахъа хьун гл., вуч 1) акьалнавай, агалнавай гьалдай акъатун. Пенжер ахъа хьана. 2) пис гьалдай акъатун. Цававай руг ацукьна, Ахъа хьана гьавани, Аждагьан ярх хьайила, Секин хьана дявени. 3. Р., Б. С. Шарвили. # гъил ~; кIвач ~ хьун. АХЪАВАЛ сущ.; -или, -иле ахъа гьал. Антоним: кIевивал. АХЪАДАКАЗ нар. акьал тавуна, кIев тавуна. Антоним: кIевидаказ. АХЪА3 нар. ачухдиз. Рак ахъаз тамир. Р. Антоним: кIевиз. АХЪАЮН гл.; -йда, -йна; -йиз, -йзава; -я, -йин, -йрай, -ймир; ахъай тавун, ахъай тахвун, ахъай хъийимир 1) ни вуч кIевнавай, агалнавай затI ачухун. Тухудайдаз жафа шахьуй лугьуз сивни ахъаз туна. Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Антоним: агалун. 2) ни вуж-вуч кьунавайди азад хъувун. Абуру зун кьве гъилив кьуна ахъай хъийидач... А. Р. Кьве чин. Къушариз хъсанвилер ая, - лугьузва чаз муаллимри. Эгер исятда ахъаяйтIа, гишила рекьида, за ам гатфариз чими хьайила ахъайда. А. Сайд. Насиран туртур. Антоним: кьун. 3) ни вуч гафаралди са куьн ятIани мана гун, ихтилат авун. Ви стхаяр хьайитIа риза, Са гьикая ахьайин за. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Дуст, за ваз са кар ахьайин: Гьич масадаз жемир хаин... С. С. Хъсан туш. Сулеймана ахъайна ваз рикIин гьарай, гьа икI гъараз. С. С. Заз я женнет багъ, Марият. «Ирид цавар, ирид чилер...» - Лугьуз диде рахадай. Ахъайдай заз яргъи махар, Гьакъикъатда таквадай. Т. А. Махар туш. 4) кардик кутун. Чахъ авай дарвилериз, четинвилериз килиг тавуна, цIийи кьве школа ахъайна кардик кутунва. ЛГ, 1999, 1. IV. 5) арадиз атун. вуч Бейдуллагьди гьуьндуьшкадиз кутур цицIибар ахъайнач. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Ахъа хъувуна Векьерни цуьквер, гьакI килигналди Тух жечир вилер. А. Ф.... са арадилай, къуьртIуь хьана какайрал ацукьай гьуьндуьшкади Шангъараз къветрен шарагриз ухшар авай цIикъвед шараг ахъайна. А. Сайд. Гьуьндуьшкадин шараг. 6) ни низ ятIани гун патал ракъурун, тайинарун. - Чаз ахъайзавай кьван простынар, хъуьцуьганрин чинар, дасмалар, одеялар вичин кIвализ тухуз, чакай ягьанатарни хъийизва. Ш. Исаев. Завхоз. АХЬТИН тIв-эв. 1) тIвар кьунвай ва я тIвар кьунвачтIани рахазвайбуруз тайин тир къилихар, ери авай. Ахьтин нямет туна кIвале, Бес мад ви вил квел хьана хьи. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Агъзур нянет хьуй ахьтин са дишидаз. Е. Э. Пис папаз. Вилиз таквар ахьтин пис хер Кана на зи чIулав лекьер. С. С. Кьве хтул кьейила.[Агъакиши] рикIив къамир ахьтин гьаким, Рушаз кIанид я Шихрагьим. С. С., С. М. СтIал Саяд. 2) герек еридин. Уьмуьр физва, авач ахьтин базарни Фена савда авуна ам къачудай... И. Гь. Дамах ийиз жеда завай уьмуьрдал. 3) вини дережадин. Ахьтин руш авай ваз вуч ава! Р. АХЬТИНБУР ахьтин тIв-эвездикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. АХЬТИНДИ. АХЬТИНДИ сущ. -да, -да; -бур, -буру, -бура ихтилат никай-квекай ятIа, гьадаз ухшарди. [Шихрагьим] Ахьтинбурал вуна заз кичIарар гумир, кавха... С. С., С. М. СтIал Саяд. Герек туш ам авай колхоз, Ахьтинд авай мехъермел кьий. С. С. Гьахьтин темпел кьий. Ширин гафар хьунал мецик, Ахьтиндахъ гъунар жедай туш. С. С. КIаму садра селна лугьуз. АЦАДАЙ прил. нек гузвай ва нек гун ацун паталай хуьзвай. "Партсъезддин" тIварунихъ галай колхоздихъ 2000 лапаг, 300 къарамал ва ацадай 100 кал авай. Ш. Шабатов. Ерийрал рикI ала. АЦАДАРУН гл., каузат -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; ацадар тавун, ацадар тахвун, ахцадарун, ацадар хъийимир || ахцадармир чукIурун ( цал). # цал ~, пару ~ кIвал -. Синоним: уьцIуьрун. АЦАЛДУН гл., каузат -да, -на; -из, -зава; -0||-а, -ин, -рай, -мир; ацалд авун, ацалд тавун, ацалд тахвун, ацалд хъийимир 1) ни вуж нел-квел сад масадал гьалтдайвал авун. За абур бахъда ацалдна. Р. 2) ни вуч нел; са вуч ятIани булдаказ гьана ихтиярда тун. Кирпичар лагьайтIа, гъана ацалдна. Р. АЦАЛТНА рах., нар. вичелай вилик квай гафунин мана кардин тегьер яз. # ван ~, гьарай-эвер ~, цIирив-цIирив ~. Са нянрихъ Исли бадеди мурмурдал ацалтна лапаткадал цекверин кIунтI чукIурзавай. А. Сайд. Цекверин кIунтI.... пиянди, гугрум пахърахъдал ацалтна, гурарин кIаниз кьван ахватна. Ф. Б. Цивилизация акунвай лезгидин кьиса.. Трактордин винел фурфур ацалтна гарарал къугъвазвай пуд пипIен яру пайдах ала. К. М. За квез ахъайда... Угь ацалтна залан тачкадиз ялзавайла, зун ветегадин чIехидаз акуна. С. М. Маяк Саимат. АЦАЛТУН гл., вуж нел-квел; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; ацалт тавун, ацалт тахвун, ацалт хъийимир 1) сад масадал гьалтун. Гада зал муькъвел ацалтна. 2) са вуч ятIани ихтиярда гьатун. Гьардал са кило гъери ацалтна. Р. 3) са куьн ятIани (азардин, четинвилин), таъсирдик хьун Макъалада Россиядинни Азербайжандин государствойрин арада авай сергьятдилай элячIдайла республикадин агьалийрал ацалтзавай са бязи четинвилерикай дуьздаказ лугьузва. Министрди баян гузва || ЛГ, 2000, 10. VIII. 4) куьч., вуж нел са вуч ятIани тIалабиз гьалтун, алат тавун. Вун зал вуч лагьана ацалтнава? Р. АЦАХЬУН гл., вуч; -да, -на; -ин, -0 || -а, -рай, -мир,; ацахь тахьун, тацахьун, ацахь тахвун пурпу чилиз фена чукIун (дарамат, кирпичдин жугьун, пару). Ви рикI пад хьуй кIвал ацахьна. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдиз. - Варар кьван варар атIай цлар ацахьдачни, я Иран буба? -тикрарзавай езнеди минетдай жуьреда. М. Б. «Жигули». АЦУКЬАЙ ацукьун глаголдин причастидин форма. Кил. АЦУКЬУН. АЦУКЬАРУН гл., каузат., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ацукьар тавун, ацукьар тахвун, ахцукьарун, ацукьар хъийимир 1) къалчахар чиле, куьсруьда акIурнавай гьал кьабулиз тун. Ацукьарна элди ам Чпин суфра авайнихъ. 3. Р., Б. С. Шарвили. Гьебейрин кьве хилени самар-векьер туна, кьве гьуьндуьшка ацукьарнавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Патай атайбур салахъ галай кIвале кьилди ацукьарнавай, хуьруьнбур -айвандик... М. Б. Футболист. 2) яшамиш жедай мумкинвал гун. # хуьре ~, кIвале ~. Маслам ибн-Абдалмалика... Дербентда мискIин эцигна, шегьерда ва патарив гвай чкайра арабар ацукьарна, абуруз чилер гана. А. Шихсаидов. Тарихдин эсерриз баянар. 3) дустагъда тун. Зи къунши кьве йис гана ацукьарнава. Р. # <вичин> чкадал ~, кьилел ~ АЦУКЬУН гл., вуж-вуч; -да, -на; -из, зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; ацукь тавун, тацукьун, ацукь тахвун, ахцукьун, ахцукь тавун, ацукь хъийимир 1) къалчахар са квел ятIани эцигнавай, кIвачер кIватIнавай гьалда хьун. Цел фир рекье кьуд-вадра вун ацукьна. Е. Э. Тумакь яц. Чун машинда ацукь хъувурла, гила гьиниз? - хабар кьуна шоферди. 3. Э. ЦIийи Даркгушар. Ацукьнава дерзичи Командирдиз партал цваз. И. Гь. Ксения. 2) юлдаш хьун, шерик хьун. Ацукь кар чидайдан къвалахъ, Чира жуваз течир кIвалах... С. С. Къарагъ, лежбер эллер. Ацукьмир кулакдин къвалахъ, Вун агъамир адан чIалахъ. С. С. Дуст я лугьуз куьгьне душман. 3) тайин са гьалда аваз хьун. Яр ацукьна кIвале хелвет Зардин кифер хразва. Е. Э. Эй, зи гуьзел. Ацукьмир душмандин къвалахъ, Жемир гьич вун адан чIалахъ. С. С. Кесибриз. Гила Михаил Горбачёв вичи вучиз акI, авунайтIа гъавурда тваз, вич гъахъариз ва михьи ийиз ацукьнава. ЛГ, 2003, 30. I. 4) чIехивал авун. КIанзава ваз, ацукь цуьквер тахтунал, Амай ничхирринни из дуван, бахтавар. Е. Э. Билбил. 5) маса кар тийиз, гуьзлемишунин гьалда аваз хьун. Етим Эмин, гзаф хъел кваз ацукьна... Е. Э. Гуьзел яр. Ийиз ацукь сабур, фагьум: Им вуч мусибат хьана хьи. Е. Э. 1877 - йисан бунтариз. 6) дустагъда хьун; 7) лув гудай къушар, улакь чилел хьун. Чи самолёт са сятинин геж ацукьна. Р. * ацукьай халкьар урус, ктаб, сущ.; куьчери халкьарилай тафаватлу яз, санал ериламиш хьана яшамиш жезвай халкь. Малум тирвал, чапхунчи халкьар чпин медениятдай ацукьай халкьарилай хейлин гуьгъуьна амукьун адетдин кар тир. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. * ацукьун-къарагъун сущ. 1) яшайишдин тегьер. Хпуькьвийрин рикIин михьивал, гъилин жумартвал, мецин ширинвал анжах абурухъ галаз ацукьун-къарагъун хьайи дагъвийриз хъсандиз чида. Ж. Гь. Лекьерин гьуьндуьрда. Эпос халкьдин ацукьун-къарагъуникай, игитвиликай малумат гузвай кьуд цIарцIин манийралди башламиш жезва. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Лап аял тирла, зи ацукьун-къарагъун къатIана, зи рагьметлу диде-бубади зи тIварцIихъ, Керимахъ ханни гихлит хъувунай. Т. А. Мешебиги. Заз инсанрин ацукьун-къарагъунни таниш я. А. М. Гьуьжет. 2) дуствилин алакъаяр. Чи арада ацукьун-къарагъун авач. Р. * рикI ~, рикI чкадал ~. АЦУН гл.; -ада, -ана; -аз, -азва; -уз, -урай, -ан, -амир; тацун || ацун тавун, ацун тахвун, ацун хъийимир 1) ни вуч гьайвандин регъуь, мамар акъажиз, нек авадарун. Калер ацаз машгъул хьанва къарияр. X. Т. Гатун йиф. Дили жедай, ргадай ам, Регъуьдик гъил кягъайла. Тек дидедив ацаз тазвай, Гьамни мани ягъайла. М. Б. Деве. - Къе Селмиди гьар каликай цIуд литр нек ацанвай. Къ. Р. Самур, къе ви дереда. 2) куьч. ни вуж алцурарун. АЦIАЙ прил. 1) вичин къене пад тамамвилелди куь ятIани кьунвай. АцIай вир цларивай кьаз хъижедач лугьудайвал, завай кхьин тавуна акъвазиз хъхьанач. А. Эсетов. Тек са йис || ЛГ, 2000, 10. VIII. 2) адетдилай артух куьквал авай (инсандикай рахадайла). Юкьван буйдин туькме, ацIай и къариба кас инанмиш камар къачуз вичин вилик акатна... физвай кицIи къекъуьрзавай. Къ. М. Дагъларин къанунар. Ахваравай гуьзел дагъви Дишегьли хьиз аквазвай, АцIай хурар, назик чин, Кьилелни таж алазвай. А. С. «Ксанвай гуьзел». 3) къалинвал авай (сес). Атабекова залда ацукьнавай алим рушарилай башламишна виридан гъилер кьуна, ацIай ванцелди виридаз вичин тIвар лагьана. Къ. М. Хайи чилин таватар. * ацIай варз сущ.; элкъвей формада авай варз. АцIай варз хьиз экъечIда бахт Саядринни Афисатрин... X. X. * ацIай гъилелди нар. 1) пишкешар гваз. Са кьве йикъалай, иншаллагъ, ам вичин ацIай гъилелди къведа. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. 2) агалкьунралди. АрхитIрин къванцицIивин хкудзавай рудникдин рабочияр... шахтеррин сувар ацIай гъилелди къаршиламишунин гьакъиндай фикир-фагьум авунин къайгъудик квай. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * ацIай гатIал алайдан мез яргъи жеда мисал хъсан дуланажагъ авайдаз рахазни ашкъи жеда. * ацIай гатIал гишин кьиф сущ. девлетлу, амма гзаф къаних кас. АЦIАНА нар. 1) жими затI къапунин руварив кьван. Ваз аквамир ам ацIана, - Туш, - ичIи каркун я, валлагь. С. С. Пис инсандив гзаф ара; 2) булвилелди, гзаф. Авачиз туш, ава хьи квехь ацIана. Е. Э. Азиз дустар, килигдачни зи гьалдиз. 3) къене пад са куь, ни ятIани тамамвилелди кьуна. Гьаят инсанрай ацIана аквазвай. Р. * ацIана-равана нар. кIвале мал-девлет дулу хьун. Зи кIвал ацIана-равана ава, зун жувни хъсан якIа-чIарчIе ава. А. Къ. Хукац-Ханум. АЦIАНВА гьал 1) къен авай са вуч ятIани ни-куь ятIани тамамвилелди кьунва Вир цяй ацIанва. Р. 2) куьч. булвилелди ава. Дишегьлийриз, гьа виринра хьиз, я гад, я кьуьд авачиз, кIвалах ацIанва. ЛГ. 1999, 11. III. 3) куьч. тух хьанва. АЦIРАНЦI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кицIяй гьарай акъатунин тегьер къалурдай гаф. Синоним: анцI. * ацIранцIар акъатун гл.; квяй кицIяй гьарай акъатун. АЦIУН гл., -уда, -ана, -уз, -узва; -рай; тацIун, ахцIун, ацIун тавун, тахцIун, ацIун тахвун, ацIун тавурай, ахцIун тавурай, ацIун тахвурай 1) къене пад тамамвилелди куь ятIани кьерехрив кьван кьун. Артухлама ашнади совхоздин багъларай дашмишна дакIаррив кьван ичерай ацIанвай еке кIвал, дегьлиз акваз кичIела... вун илифарначир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) куьч. гзафвилелди хьун. Хкадриз цIаярлай, чкIуриз ванер, Аялрив ацIудай дагъларин ценер... С. К. Яран сувариз. Гьаятарни ацIанвай зи суьруьдив, Им са вахтни хьанач хьи куь атайди. С. Им са вахтни хьанач хьи куь атайди. * вил ~. АЦIУНАР сущ.; -ри, -ра гъуьлуьз тухванвай руш бубадин кIвализ фейи (фидай) вахт. АЦIУРУН гл., каузат -да, -на; -из, -зава; -а, -рай, -ин, -мир; ахцIурун, ацIур тавун, ацIур тахвун, ахцIурмир, ацIур хъийимир къене пад тамамвилелди квев ятIани кьаз тун. # хъуьцуьган сарив ~, сумка ичерив ~, къалиян тенбекдив ацIурун, патрум барутдив ~ * анкета ~. АЦIуцI ацIун глаголдин эмирдин форма. Кил. АЦIУН. АЦIУЦIА сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра фан жуьрейрикай сад. Фарин гьар жуьреяр ава. Хьран, тIанурдин, чар авай, къатай, як авай, къулан, акадин, ацIуцIаяр, базламачар, пурнияр квай, гьажикIад гъуьруьн, юхваяр, чкалар, шуьруьяр, куьтер. ЛГ, 1992, 23. IV. АЧАР || ГЬАЧАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) агалнавай рак, дапIар, сандух ахъайдай алат, куьлег.... а кIвалин ракIарал са кицI ала, гьа кицIин кIаник кIвалин ачар ( куьлег) ква С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Куьлег гьинал эцигнатIа, рикIел аламач. Р. Синоним: куьлег 2) резба алай турбадал ва маса шейинал гайкаяр гьалддай ва гьалдна кIевнавайбур алуддай алат. # цIипуд лагьай; гъвечIи ~, чIехи ~. Накь гараждай машиндин вири ачарар чуьнуьхна. Р. АЧАРЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ачардалди ийидай кIвалахар тамамарзавайди. Яр Бакуда ачарчи я, Чан ачардал гъил алай яр. Ф. Гаврош Бакуда са нафтIадин буругъда ачарчи тир. Я. Къафаров. "Зазни чидач". АЧАРЧИВАЛ сущ.; -или, -иле ачарчи пешекар. Бакудин нафтIадин мяденра 10-15 йисуз ачарчивиле кIвалахай бубади хайи Гъетегърин хуьре ва райондани жавабдар тамамарнай. К. К. Халкьдин баркаллу, илимдин къагьриман хва || ЛГ, 2000, 15 VI. АЧКАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гуьрчег цIакулар авай тамун верч. Ватан чилер я, гьуьлер я, цавар я. Тамун ачкар я ам, гьуьлуьн балугъ я. И. Гь. Ватан чилер я... Паркьулдин пешелай яд хъвадай чна, Ачкаррин манийриз яб гуздай чна. С. К. Хиялар, аялар. АЧУХ 1 туьрк, прил. 1) гьяркьуь, гегьенш. Виридаз дуст авай чка Рехъ ачух уьлчуь хьайила... Е. Э. Гъазанфераз. 2) ахъа. Гила ачух я ваз майдан, бахтавар. Е. Э. Билбил. 3) масада кьун тавунвай [урус: свободное].... машинда амай ачух чка тек гьам тир эхир. М. Б. Спелар. Синонимар: ахъа, ашкара Антоним: кIеви. * ачух авун гл., ни вуч 1) кIевнавай, агалнавай затI ахъаюн. 2) куьч. са куьн ятIани манадин гъавурда тун. * ачух гъил прил. минтIикьвал авачир, жуваз авай затI масадаз гудай. Ам халис шаир тир -рикIни, гъилни ачух... А. Къ. Бадедин савкьват * ачух дуьнья сущ.; дарвал авачир уьмуьр. - Зун кьейила, тазиятдиз къведайди Ачух дуьнья, я сагъ чан тахъайд атуй. -Е. Э. Веси. * ачух дуьнья дар хьун гл., низ гуьгьуьлар пис хьун. Ачух дуьнья хьана чаз дар. Е. Э. Дустариз. Виш агъзур йис хьайитIани ачух дуьньядал, гьар са чIавуз адан гуьгъуьл дар жеди. Е. Э. Кьве паб. * ачух къабагъ кил. ачух чин * ачухдиз рахун гл., вуж кьиле авай фикир хъел квачиз, меслятдалди лугьун. Рахач абур сад-садав ачухдиз. Е. Э. Кьве паб. * ачух сес сущ.; сивяй са жуьрединни манийвал авачиз акъатзавай чIалан сес. Ачух сесер жуьрба-жуьр хьунухьин себеб ам я хьи, чна мецен жуьрба-жуьр чкаяр сивин къавук хкуьрзава, пIузарар жуьрба-жуьр гьалда кьазава, сив гъагь гзаф, гагъ тIимил акъатзава. Лезги чIалан ачух сесер ибур я: а, и, о, у, уь, э Гь. Гь. Грамматика.... ачух сес кIевиз ва я явашдиз лугьуз жеда. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. Са бязи тек гьежадин гафар дегиш хьайила, абурун ачух сес акъатда. Месела: кас - ксар, кар - крар. Ш. М. Саадиев, Я. Ш. Агьмедов, А. Г. Гуьлмегьамедов. Дидед чIал. II синиф. * ачух тушир сесер сущ.; сивяй са гьихьтин ятIани манийвал аваз акъатзавай чIалан сес. Ачух тушир сесер акъуддай чIавуз сив ачух сесер акъатдайдалай тIимил ахъа жеда, адалай гъейри, сиве гьавадал жуьрба-жуьр манийвилер дуьшуьш жезава: гагъ мез сивин къавув игиз жезва, гагъ пIузарар игис хьана кIеви жезва ва ихътин маса гъалар мад жезва. Гь Гь. Грамматика. Звелни-эвел ачух тушир сесер чпин составдиз, яни чеб квекай хьанватIа, ва я ибарат ятIа, гъадаз килигна... пай жезва. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
