| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка АЛЧАХ 1 прил. РикI туькьуьл, масадаз вичикай хийир тагудай, чIуру ниятар, хесетар квай. Анжах гила... а замандин са гзаф мурдар, чалкечир, мердимазар инсанар, абурук квай чиркин, алчах хесетар тергнавай чIавуз абур вужар тиртIа, чир хьун тIимил четин я. М. М. Гь. ЧIехи шаир. # ~ кас; ~ амалрин итим. Синонимар: бегьемсуз, вижёсуз, итимсуз, мурдар, угъраш, усал. * алчах авун гл., са вуж ятIани алчахдан гьалдиз гъун. * алчах хьун гл., усалдиз, къиметсуз яз акун. Вичиз девлет бул авайдаз Кесибар алчах хьана хьи. С. С. Девлетлуяр, чиновникар Гагъ жеда вун пара алчах, кепекдик вун жедач анжах С. С. Жезамач эхиз, Дагъустан. АЛЧАХ 2 туьрк, сущ.; -ди, -да;: ар, -ри, -ра рикI туькьуьлди, масадаз вичикай хийир тагудайди, чIуру ниятрин, хесетрин кас. Алчахдаз далу ямир. Мисал. Кьад алчахдилай са валчагъ хъсан я. Мисал Зун акурла, игит фида женгиниз, Амма алчах чуьнуьх жеда серкIверик... А. С. Дишегьли. Вучиз на зун маса гузва алчахриз. Ш. Къ. Зи гуьгьуьлдал туькьуьл туна... Зи Ватан, вун гьи алчахди Кьве патахъди пай авуна? Мегь. А. Зи Ватан... Ихьтин чIуру девирда жувал са алчахди гъил хкажна лагьана дидедин рикIиз тIар тахьун патал зун журналда и гуьзел адет кутуниз мажбур хьана. А. Къ. Гилигзава. РикI чIулав са алчахди КIвализ цIамар хутахна. Ф. Н. Дамахар гвай къавахдив. Заз акуна алчахарни, Тахтуналлай пачагьарин. М. Б. Азраилдиз арза. АЛЧАХАРУН || АЛЧАХУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; алчахар || алчах тавун, алчахар || алчах тахвун, алчахар || алчах хъийимир 1) алчах гьалдиз гъун 2) агъуз гьалдиз гъун. [Саяд]: Кьуд симни на атIана зи чуьнгуьрдин, Эдеб, гъая алчахзавай къарагуьн. И. Гь. Саяд. АЛЧАХБУР алчах прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. АЛЧАХДИ. АЛЧАХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера алчахдаз хас уюнар, амалар. Зун жегьил тир. Жегьил итимди къуншийривай йикъал ийидай кIвалах тIалабун - им инсандиз гзаф еке алчахвал я, дустар. С. С. Жувакай ихтилат. Ибуруз ина къачагъри, дезертирри ийизвай тарашчивилер, алчахвилер, гуж авунар акуна, гила вири мукъаят я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Игитвилиз герек авач тарифар, Алчахвилиз пачагьвални куьмек туш. А. С. Игитвилиз герек авач. Я, Аллагь, на ялтахвилин, алчахвилин и дуьньяда зи лезгийриз Ахьтин мердвал, такабурвал вучиз ганай? К. М. Я, Аллагь... * алчахвал авун гл., ни алчахдаз хас уюнар, амалар арадиз гъун. Синоним: алчахвалун. АЛЧАХВАЛУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай, алчахвал тавун, алчахвал тахвун, алчахвал хъийимир алчахвилин гьалдиз атун, гъун. Бес и алчахвалзавай касни инсан я лугьуз жедани? ЛГ, 1999. 25. III. АЛЧАХВИЛЕЛДИ ктаб., нар. алчахвилин амалар кваз, ийиз. Алчахвилелди яшамиш жедалди кьиникь хъсан я. Р. Синонимар: алчахдаказ, алчахдиз. АЛЧАХДАКАЗ рах., нар. алчахдин амалралди. Ада вич гзаф алчахдаказ тухвана. Р. Синонимар: алчахвилелди, алчахдиз. АЛЧАХДИ сущ.; -да, -да; -бур, буру, -бура алчах амалар квайди. Демек жеда вечрехъни, Лекьрехъ цавар, сакит тир. Алчахдихъни кIвал жеда, Ватан - анжах игитдихъ. А. С. АЛЧАХДИЗ нар. масадбуралай жув агъуз гьалда аваз кьуна. # жув ~ тухун тавун. Синонимар: алчахвилелди, алчахдаказ. АЛЧУДАРУН || АЛЧУДУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; алчудар || алчуд тавун, алчудар || алчуд тахвун, алчудар || -алчуд хъийимир 1) са патахъ элкъуьрун. Гьар патахъ алчудиз насус... С. С. 2) са вуч ятIани (еб, яйлух, парча ва мсб) нин-куьн ятIани винел патал элкъуьрна тун. Залпанддин кьил вуна чилел Вегьемир, алчуда гъилел... С. С. Вучиз кьилел яйлухар Алчуднава на, Къурбан? X. Т. Сунани Къурбан 3) са квел ятIани вуч ятIани элкъуьрна ам кIеви авур гьалдиз гъун. Къенфетрал чар алчударна. Р. * алчуд хьун гл., са нин-куьн ятIа винел пад элкъуьрна кьун. ЦIил данадин кIвачерал алчуд хьана. Р. АЛЧУКУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; алчук тавун, алчук тахвун, алчук хъийимир са квев ятIани масадан винел пад элкъуьрна кьаз тун. Гъилел жуна алчукна. Р. Синоним: алчудун. * алчук хьун гл., са куь ятIани масадан винел пад элкъуьрна кьун. Мурдар данадин кIвачел алчук хьана. Р. АЛЬБОМ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шикилар ва я гьа ихьтин маса затIар хуьн паталай яцIу чарарикай жилдер алаз раснавай тетрадь. Художникри аялриз альбомар багъишна. Р. АЛЬМАНАХ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра арада са тайин вахт авачиз акъатзавай шаиррин, писателрин эсеррин кIватIал. # кьелечI ~, маналу ~, 1999 - йисан ~. Алирзади завай гьа и йисан "Дуствал" альманахдин 1 -нумра ракъурун тIалабна. Я. Я. Багьа аманатар. Амма эхиримжи 25 йисан къене Бакуда анжах 30 ктаб ва 7 альманах чапдай акъатна. М. М. Виш йисарин имтигьан. АЛЮМиН || АЛЮМИНИЙ урус, сущ.; -ди, -да хъуьтуьл металрикай садан тIвар. Хкудда чна Бул ракьни цIивин, Цинк, гимиш, къизил, Цурни алюмин. А. Ф. Дагъларин разведчикар. - Вуч сим? Алюминидин са кьатI гва, шалвардин гьерт кутIуннавайди. М. Б. За бананар недач. АМ || АМА тIв-эв. -да; -бур, -буру, -бура. 1) ихтилат никай, квекай физватIа, фенатIа, фидатIа, гьам къалурдай гаф. Зуьгьре яни, ам варз яни, ам гъед яни якъин, Виниз ая, Тамам къала гардан, алагуьзли. Е. Э. Алагуьзлидиз. Бед тир вич асул авачир, Ихьтин са черпел тир ама. С. С. Мугьман тун тавур папаз Адлай виниз Салиянар, "ЯкIв це!" - лугьун я куь гьунар. С. С. Куьредин цIерид хуьр. Лезгияр кьве патал пай хьунин тахсиркарар лезгияр я: абур адалатдин суфрадив геж: агатна. 3. Р. Веси. Жагъура ваз са кIевирук, Гьалт тавурай вал чинерук, АкатайтIа адан хурук, ахпа за ваз вучин, билбил. С. С. Билбил. - Жуван чIал хуьх, ам ви халкьдин девлет я. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Инсанвилел ая дамах, кIубанвал, Ире я ама къвезмай гъвечIи веледриз. И. И. Инсан. 2) рахазвайданни яб гузвайдан мукьув гвайди. * абур гьич хьайи крар фикирда кьан тийин - Абур гьич, ваз хвашкалди, сафагелди, Ви кефияр, къаридин кефияр, аялрин кефияр гьикI ава? Сажидин. Хванахва. Синоним: хьайиди хьана. * адан абатхийир хьуй! межд. никай рахазватIа, гьадалай жув рази тирди къалурдайла, ишлемишдай ибара. Адан абатхийир хьуй, вичивай жедай куьмекар гузва. Р. Антоним: им. АМА 1 тIв-эв., кил. АМ. АМА 2 гл., гьелелиг гьакъикъатдай акъатнавач. Ви юлдаш ама тек, ялгъуз. Е. Э. Яру яц. Санал вегьин герек туш мес, Ваз чидай кар амач хьи чи. С. С. Пис папаз. Амач гъукуматдин дирек, - АлукI либас къара, юлдаш. С. С. Я кьван карвансара.. Батрак амай гьеле кулакдин гъиле. Колхоздик гьеле кумазма бязибур... Кас амачир виликан дустарикай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Чазни кIама амайуьмуьр... С. С. Тембекдикай дар хьайила. Амай ихтилатар чна хтайла ийида. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Амач захъ гьич са кас куьмек, Яман юкъуз жери герек, Мус атуй заз советдин экв? Зун гьахъсуз ялгъуз хьана хьи. М. А Вуч чарайин. Чидай кас я хийир-шийир, Ам течир кас аман патал? С. Диндин неве. КIанивилин дерт такур кас амани? С. Эмина. АМАДАГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) куьгь. санал лежбервал ийизвайбур 2) чирхчир, яр-дуст.... сусан патав фидай вахт алукьдалди устагъдин ( чамран амадагдин) кIвализ хтанвай чамран чекмеяр са ни ятIани чуьнуьхна. А. Къ. Гафунал кIеви чам.... сад садан гъавурда авай амадагри чпи чиликай ийидай рахшандрини къалурзавайвал, жемятди винидихъ галай мисалдал амал ийизва. А. Къ. Гаф - кутугай чкадал. Синоним: юлдаш, ашна, дуст, яр-дуст, якъадаш. АМАДАГВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери амадаг тир гьал. * амадагвал авун гл., ни низ дуствал авун, четинвиле куьмек гун. АМАДАГВИЛЕЛДИ нар. амадагвал хас яз. «Тостар» паюна чи газетдиз амадагвилелди, гьар йисуз ам кхьин патал пулдин такьатар жагъурзавай, маса жуьредин куьмекар тешкилзавай жумарт рухвайринни рушарин тарифнава. ЛГ, 2002, 29. VIII. АМАЗ деепр. гьелелиг гьакъикъатдай акъат тавунамаз. Къан экв амаз куькIуьра шем... С. С. Фекьийриз. Кесибар амаз ксана, Бязибур уях хьана хьи. С. С. Девлетлуяр, чиновникар. Аман чан паб, чан масан паб, вун амаз, Зун декьирай, я зун амаз - вун. С. Аман, чан паб. * амаз-амаз нар. гьакъикъатдай акъатнавачиртIани. Туьквенда гъуьр амаз-амаз, ада заз ганач. Р. * сиве гаф амаз. АМАЙ 1 ама глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. ама. АМАЙ 2 прил. 1) маса. КIанзава ваз: ацукь цуьквед тахтунал, Амай ничхиррин из дуван, бахтавар. Е. Э. Билбил.... Сулейман лезги халкьдин арада СтIал Сулейман тIвар алаз, урус литературада ва амай халкьарин арада Сулейман Стальский лугьуз машгьур я. М. М. Гь. ЧIехи шаир.... къе Дагъустандин амай халкьарихъ галаз санал табасаран халкьдин культура ва литературани гужлудаказ вилик физва. ЛГ, 2001, 19. VII. Синонимар: гъейри, маса, чара. 2) харж тавунавай, къвезамай. * амай-амачир прил. эхиримжи. - Вуч хьана лугьун, чан эмедин, дана рачуниз гваз фейи арада мейит хьайи сада дакIардай кIахар авай чуква чуьнуьхна, кIвале амай-амачир ризкьи тир. ЛГ, 1997 26. XII. Амай-амачир кепекар кIватIна, шегьердиз хъфизвай гададив вахкана. Р. * амай кьван гагь(да) нар. яшамиш жезмай кьван вахтунда. Амай кьван гагъ адалат гвай Ягь-намус квай лезги алим, Етим Эмин - уьмуьрдин цIай, Туш вун етим! туш вун етим! Муграгъ Салахъ. Етим туш вун. * амай кьван посл, вич талукь тир гафунихъ галаз вахт къалурдай ибара. Вич амай кьван рикI жедайди саламат... Е. Э. Камаллу паб. Дуьнья адаз вич амай кьван сал жеди. Е. Э. Пис папаз. Вичин кардиз вич вафалу хьайиди, Бахтлу кас я гьа и дуьнья амай кьван. Ш. Т. Кьве устIар. АМАЙДАЛАЙНИ нар. лап вини дережада, мадни. Жемятдиз зун амайдалайни беябур жеда. А. Ляметов. АМАЛ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са гьихьтин ятIани нетижа арадал къведай, гъидай гьерекат(ар). Азардикди кьейи шаламар Гафар гуьрчег, амал - мурдар. Вун гьикьван алчах я, Къафкъаз! С. С. Къафкъаз. Эй бенде, вахь авач камал, Аллагь рази жедай амал... С. С. Эй бенде, вахъ. Эхь, ашукь Абдул СтIал Сулейман туш ва садрани женни ийидач. Амма эгер чна адан хайи халкь патал вичин уьмуьрда авур вири кIвалахар, амалар, лагьай манияр, кхьей шиирар гъилелай авуртIа, чавай ам СтIал Сулейманан таъсирдик кваз чIехи хьайи ва СтIал Сулейманан тIвар мадни вине ийиз алахъай ашукьрикай сад я лугьуз жеда. Б. С. Халкьдин Ашукь, руьгьдин шаир. Синоним: кар, кIвалах. 2) къилих. Амал - азгъун, мидам - чапхун уьмуьр физ. Е. Э. Нефсиниз. Акур бере жуваз адан амалар, Рахкурда лугьуз ийид вуна хиялар. С. С. Пис папаз. Амал - бетер, гафар ажиз, Яб гумир на адан мёциз. С. С. Къара пулуниз. Сад Аллагьди чаз багъишна камал, ШейтIанвиликай пай квачир амал. Негь авуна къияматдин мал, Дуьз тир рехъ авай, азад халкь я чун. С. Лезги халкь я чун. Синоним: хесет, къилих 3) масадбур алцурарун патал ийизвай гьерекат, кар, кIвалах, гаф. Вал гьалтайди амал чидай фендигар устIар хьана хьи. Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Магьсудов председателвиляй акъудна, адан чкадал мадни амалар чидай Алияракай председатель хьана. И. В. Къуьр алатна сикI хьана. "Миримбегдин фендигар амалрикай Нафтали халудиз лагьана кIанда», - фикирзавай Шалбуза. Гь. Къ. Четин бахт. * амал авун [кьун] гл., ни нел-квел 1) чIалахъ хьун, лагьайвал авун. Са кас гъалтна зал Сейидай, Гафунал амал тийидай. С. С. Куьредин цIерид хуьр. Душманарал имир амал... С. С. Эй юлдаш, вун жемир авам. - Сад за ваз ганай выговор эвел, Гафарал амал тавурла кьуру. С. ЦIийи кьилелай. ТIвар инсан яз вич гъакIан мал, Дуьз гафунал тийиз амал... С. С. Куьреда авай аламатар. 2) са вуж ятIани алцурардай гьерекат, кIвалах кьилиз акъудун, фенд къурмишун. Куьн тамаша, за асландиз вуч амал ийидатIа. Ф. Къуьрни аслан. Ша чна и асландиз са амал кьан, ам чна чи винелай алудин. Лезги халкьдин махар. Вичи лагьайвал тавурла хци, Акъудна ада ихътин са амал... Ж. Кавал галай бубади. Зарбафа, такур амалар авуна, кружкада авай цин стIалар Феталидиз яна. А. Сайд. Вили яна. Жува фена мотордал алахъдай амалар ая гила, - гъакимдин жуьреда буйругъ гузва ада. М. Б. Спелар. АМАЛАРУН гл., аспектив -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; амалар тавун, амалар тахвун, амалар хъийимир масад алай фикирдилай алудун патал са гьихьтин ятIани гьерекат(ар) авун, гаф лугьун. - Вуна завай хабар кьуна, за вавайни хабар кьазва, - Шалбуза вич бейкеф хьанвай амаларна. Гь. Къ. Четин бахт. АМАЛАСАЛИГЬ араб, прил. акьуллу, амалар чидай, вири патарихъай хабардар. Девирра, виш йисара амукьдай дараматар, имаратар хкаждай амаласалигь хва хьурай. Б. Гь. Цавун михекар. АМАЛДАЛДИ нар. алцурарун паталди, рикIин сидкьидай тушиз. ХупI четин я, кIан хьайила, тагайтIа, Ракъибарни амалдалди рахайтIа. Е. Э. Аман яр. АМАЛДАР 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра амалар, чидайди, масадбур алцурардайди, вичин хийирдихъ месэла гьялиз алакьдайди. - Куьн гзаф амалдарар я хьи, - Шалбуз хъуьрена. Гь. Къ. Четин бахт. АМАЛДАР 2 прил. амалар чидай, масадбур алцурардай. А вахтунда хуьруьн Кьулан СтIалви ТIайиб... пара амалдар, акъвазай балкIандикай як атIудай, гьиллейралди лежберрив вичин хийир патал гьахъсуз кIвалахиз тадай кас тир. А. А. СтIал Сулейман. ХъуьтIуьн тум яргъи я... Вун амалдар балшавикI я. Гь. Къ. Асландин рикI. Урусатдини Туьркияди Къафкъаз патал тухузвай амалдар ва кьелечI сиясатдай... эхкъечIиз хъхьаначир... А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер Синонимар: фендигар, амалар чидай. АМАЛДАРВАЛ сущ.; -или, -иле: -илер, -илери, -илера амалдар гьал. # ~ гьиссун, ~ дуьздал акъудун, ~ чир хьун.... суалдин амалдарвал кьатIана, теспача жеда А. Къ. Хукац-Ханум. АМАЛДАРВИЛЕЛДИ нар. тапарар авуна, дуьзвал чуьнуьхна. # ~ кьил хуьн, ~ рафтарвал авун, ~ эвленмиш хьун, ~ эгечIун. Шагьмарани Керема суьргуьндикай хкудна. Гь. Къ. Четин бахт. А чIавуз кьадарсуз ажуз хьанвай Ирандин чилер амалдарвилелди кьун 1 -Петрдиз регьят яз аквазвай. А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. Синоним: амалдардаказ. АМАЛДАРДАКАЗ нар., дуьзвал чуьнуьхна. # ~ эгечIун, ~ рафтарвал авун. Синоним: амаллудаказ, амаллуз. АМАЛЛУ цI., прил. къени, къени амалрин. # ~ гьаким, ~ къунши. АМАЛЛУДАКАЗ рах., нар. дуьзвилелди, гьахълувилелди, къенивилелди. Чи хуьре амаллудаказ чилер, пайнай. Р. Синоним: амалдардаказ, амаллуз. АМАЛЛУ3 цI, нар. амаллу яз, амаллу гьал аваз. # ~ эгечIун, ~ рафтарвал авун. АМАЛУН гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; амал тавун, амал тахвун, амал хъийимир нел, квел кьилиз акъудун, тамамарун, фикир гун. Заз аквазвайвал, са ктабдани, са газетдани журналда географиядин тIварар чи жуьре кхьинал амалзавач. К. Азизханов. Мармардикай гуьмбет. Пекни партал, якни шекер - Амала и адетрал. Ж. КIанзаватIа хъсан сусар. Бес къенин гьалар гьихьтинбур я? Халкьдин адетрал ГьикI амалзава? Р. Меликова. Садбур - дуьадал, масадбур - межлисдал. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
