| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка * аквар [аквадай] гьаларай [гьалда] арал. лугьузвай фикир тамамдаказ дуьз туширдал шаклу тирла ишлемишдай ибара. Вун, аквадай гьаларай, идахъ къекъвезва, тушни? Н. А. Шагьмар Аквар гьалда, и чкаяр адаз вичин гъилеллай тупIар хьиз чизвай ва гьавиляй инин гуьзелвили ам тажубзавачир. Б. Гь. Гъетер. Аквар гьалда, адаз цIиб гваз хуьквез кIанзавай. Б. Гь. Заз эвера. Аквар гьаларай, ваз зи рикIикай гьич хабарни авач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.... сакIани яргъалди чIугур са фикир кьилиз къвезвач, и кардин себебни, аквадай гьаларай, марф я. 3. Гь. Лезгийрин риваят Аквар гьаларай, къадим девирра лезгийрин чамарар ийидай балкIанрин Къафкъазда гзаф машгъур тир. Гьавиляй Кери-Тороса вичин шиврез "лезги" лагьай лакIаб ганва. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. Аквар гьаларай, адаз вичизни рахаз кIанзава. М. Б. Спелар. * аку садра! межд. никай, квекай рахазватIа, гьадакай наразивал къалурдай ибара. [Гьажичелеб] Аку садра инсанрин гъаясузвилер гьи дережайриз акъатнаватIа. С. С., С. М. СтIал Саяд. * акуна-такуна нар. лап куьруь вахтунда.. # каникулар ~ акъатна, отпуск ~ куьтягь хьана, аялар ~ чIехи хьана. Акуна-такуна аниз акъат хъувунвай маргъухъан, векь ядай машин хьиз, азаддиз виняйгъуз эвичIзавай. Циф акуна-такуна чIехи хьана, адак кьибледихъай атай чIулав циферни акахъ хъувуна. Гь. Къ. Четин бахт. Ингъе, акуна-такуна хъуьтIуьн живеркъаяр акъатна, гатфарни атана, алукьна. ЛГ, 1994, 14. IV. Аялар мектебдиз фена. 17 йис акуна-такуна акъатна. К. Казимов. Цава кьуна кIаниди. * акун къене нар. акунай, акунриз килигайла, винелай килигайла. Акун къене катран шикил, - Туш, - къара къузгъун я, валлагъ. С. С. Пис инсандив гзаф ара. Акун къене зурба жерягъ, Гъич гъиликай шифа авайд туш. С. С. Гьар намерддив жеда гьилле... * акунани такIан хьун гл., вуж, вуч низ вини дережадин такIанвилин гьиссер хьун. * акур валара къуьр амач мисал гьакъикъат са низ ятIани акур гьалда амач. Чал садавайни гъил хкажиз жедач! Абуруз акур валара къуьрер амач. Гь. Къ. Четин бахт. * акур-такур сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура акур кьванбур вири. # ~ ахъаюн, ~ къванбурукай ихтилат авун. Акахьа, свас, хизанрик, Акур-такур ахъая... Ж. Яц тукIуна... * таквадай баладикай Аллагьди хуьй (хуьрай) мисал Баладикай Аллагьди хуьй таквадай, Им са вахтни хьанач хьи куь атайди. С. Им са вахтни хьанач хьи куь атайди. * экв ~, гьазурвал ~, дерди ~,. * аквадай (аквар) гьаларай (гьалда) арал. шаклувал къалурай ибара. Аквар гьалда, адаз цIиб гваз хуьквез кIанзавай. Б. Гь. Заз эвера. Аквар гьаларай, и кIвалах гележегдани давам жеда. ЛГ, 2003,22. II. * ахквада чун кIус къе жедай, ийидай кIвалах пакадал вегьедайла лугьудай ибара. Ахквада чун лугьуз, мад ам Йифди-югъди юргъа хьана... Ж. Аквада чун. АКУН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра 1) винел патан къамат. Акун гьайбат я, Гуьлселем. Е. Э. Алагуьзлидиз. Абуру дагъдин ва вацIун къванерикай эцигдай гьар са кIвал, гьар са дарамат еридалди, акунралди тафаватлу жедай. ЛГ, 1997, 26. XII. Акун Гуьрчег, къилих къени, Хьун ятIа вуч кар, Селимат. С. Селимат. 2) гзафвилин кьадарда: гуьрчег къамат. ~ авай руш, ~ авай гада, ~ авай свас, авай ~ чам. Исятда адан акунри ам рекьяй хтанвайди къалурзава. 3. Э. Халис фашистдин акунар алай адал. А. Къ. Жуьгьенар. [Гуьлханум]. Ада кIелзава, акунарни алайди я. Н. И. Гьакимрин папар. - Ягъа кван са макьам, - лагъана Сулеймана, - акунар ава чи чуьнгуьрдихъ, амма чуьнгуьр сесиналди Гуьрчег хьана кIанда. С. Зазни хуш я ви шаламар. АКУНА союзвилин гаф са кар авунин ва я тавунин себеб вич талукь тир глаголдин гьерекат тирди къалурзавай гаф. Жив къваз акуна, чун рекье гьатнач. Р. АКУНМАЗДИ акун глаголдин причастидикай хьанвай деепричастидин форма. Кил. АКУН. АКУНРАЙ нар. винел патар туькIуьр хьанвай гьалдай (гьаларай). Акунрай ам пис туш. Р. АКУР 1 [аккур] акун глаголдикай хьанвай причастидин форма. Кил. акун. АКУР 2 [акhур] сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра арабадин гиг кьунвай куьруь лаш.. Кьулухъан акур акъатна, араба акъваз хьана. Р. АКУРВАЛ акун глаголдин причастидикай хьанвай деепричастидин форма. Кил. АКУН. АКУРВАЛДИ акун глаголдин причастидикай хьанвай деепричастидин форма. Кил. АКУН. АКУРЛА, АКУРЛАХЪ, АКУРЛАХЪДИ акун глаголдин причастидикай хьанвай деепричастидин форма. Кил. АКУН. АКЦИОНЕР урус, сущ. ди, -да; -ар, -ри, -ра акцияр гвайди, акционервилин идарадин иесийрикай сад. АКЦИОНЕРВАЛ сущ. -или, -иле; -илер, -илери, -илера акционер тир гьал. АКЦИОНЕРВИЛИН цI., прил. акцийралди идара ийизвай. Белиждин консервный заводни акционервилин карханадиз элкъуьрзава. ЛГ, 1992, 27. II. АКЦИОНИРОВАТУН цI, гл., -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин; акционироват тавун, акционроват тахвун, акционироват хъийимир акцийралди идара ийизвай карханадиз элкъуьрун.... абурухъ ( лезгийрихъ - А. Г.) хсуси карханаяр ва экономикадин маса кьурулушар приватизация авунин, акционироватунин ва тешкилунин карда иштаракдай такьатар авач. А. А. Лезги халкьдин... концепция. АКЦИЯ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) вичин иесидиз дивидендрин жуьреда доход къачудай ихтиярдин къиметлу чар. Лугьузвайвал, рабочияр, инжинервилинни техниквилин работникар карханадин акцийрин иеси жеда. ЛГ, 1992, 27. II. 2) са гьихьтин ятIани фикир кьилиз акъудун патал кьиле тухузвай кар.... и йикъара ина магьлемагьледа наркоманиядиз акси акцияр кьиле тухузва. ЛГ, 2001, 26. VI. АКЪАДАРУН гл., -да, на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; такъадарун || акъадар тавун, ахкъадарун || акъадар тавун, акъадар тахвун, ахкъадармир|| акъадар, акъадар хъийимир; 1) ни вуч партал (перем, гуьлуьт) цванвай, хранвай гьалар ахъаюн. Руша храй гуьлуьт дидеди акъадарана. Р. 2) ни вуч кьадардилай артух дигмишай гьалдиз гъун. Вуна, мирес, цIи вири афнияр акъадарна. Р. 3) ни вуч акъудун сивяй, нерай (гум, нефес). Анаса, Аллагь адалай рази хьурай, ихтилат ийиз хьайивал, Расул Аллагьди, яд хъвадайла, пуд сеферда нефес акъадардай. Диндикай суьгьбетар || Самур, 1994, № 3. ХкатIнавай къванцел ацукьна, ада пIапIрусдик цIай кутуна, са гум акъадарна. Е. Э. * ял ~. АКЪАДУН гл., -да, -на, -из, -зава: -0 || -а, -ин, -рай, -мир; акъад тавун, ахкъадун || акъад тахвун, акъадмир, ахкъадмир || -акъад хъийимир 1) ни вуч парталдин къене пад винел акъудун. Майдандал акъатнавайбур акъадна алукIнавай кIуртар алай, яцIу ванер акъудиз рахазвай 45 кас тир. А. И. Кьурагьвал 2) вуч ругун гзаф хьана, дакIур гьалдиз атун. Дуьгуь акъадна, адакай аш жедач. Р. Антоним: астадун. * акъадиз астадун нар., куьч. са никай ятIани пис рахун, айибар гъун. Зи дустари ахмурзава, Заз душманри инадзава, Жувандани, Чарадани Зун акъадиз астадзава. С. К. Им вуч регъв я? АКЪАЖУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; акъаж тавун, ахкъажун|| -акъаж тахвун, акъаж хъийимир ни вуч чIун къведай са вуч ятIани (резин, парча) ялун. А жирин кьил са тIимил жувахъди акъажа. Р. АКЪАЖУНАР спорт., сущ.; -ри, -ра ни нихь галаз са гьи рекьяй ятIани вуж вилик акатдатIа чирун патал ийизвай гьуьжет, спортда кIвенкIвечивал къазанмишун патал яргъалди ва гзаф гьуьжетар. - Жедачни бес! Куь спелар хьтинбур садазни авач. Нагагь спелрин акъажунар авуртIа, куьне сад лагьай чка кьада. А. А. Пад хьайи рагъ. Махачкъалада... каратэдай Дагъустандин кIвенкIвечивал патал акъажунар кьиле фена. И акъажунра Махачкъала, Дербент, Хасавюрт шегьердин ва Гуниб райондин пагьливанри иштаракна. ЛГ, 1996, 2. ХI. Акъажунар кьиле физвай зал сиве-сивди ацIанвай. ЛГ. 1997, 26. ХII. Гъилер кьунай Цналдилай тир викIегь руш Наташа Садикьовади гъалибвал къазанмишна. Гьа икI, спортдин рекьяй акъажунар, шадвилер йифен лап геждалди давам хьана. Н. Меликов. Яран сувар меркезда || ЛГ, 2000, 23. III * акъажунар авун гл., ни нихь галаз гьуьжетар авун. АКЪАКЬАРУН гл., каузат., ни низ вуч; -да, -на, -из, -зава;0 || -а, -ин, -рай, -мир; акъадар тавун, акъадар тахвун, акъадар хъийимир ни вуч бесарун. Са пай гъилин регъверал регъвена, са пайни ргана къужа Муьшкуьрдай хкведалди акъакьарда лугьузвайди тир. Н. Магьманов. КIахар авай чуква. # мукьвабуруз ~, акъакьариз алакьун, акъакьариз чирун, акъакьариз тахьун. АКЪАКЬУН гл., -да, -на, -из, -зава, -рай, акъакь тавун, ахкъахун || -акъакь тахвун 1) низ вуч бес хьун. Тар битмишиз гьатта уьмуьр Акъакьдач са инсандай. Ф. Н. АтIуз жеда тар виш йисан... 2) няй са вуч ятIани алакьун, мумкинвал хьун. Къамкъам хузаин яз ажеб кар хьана, ТахьайтIа адай акъакьдачир... Гьикьван гун? Чайни акъакьдач эхир. Гь. Къ. Четин бахт.. Заз чидайвал, дагъви дишегьлийрал гьалтзавай зегьмет чи гьич са дишегьлидайни акъакьдач. Ф. Н. ПицI авачир инсан. АКЬАЛТУН кил. АКЬАЛТУН АКЪАТНА 1 нар. кIевиз, сес хкажна.... сифте вич-вичик, ахпа сакIани кьаз тахьана, акъатна хъуьрена. Б. Гь. Хайи чилел. Са гафуналди, халис Дагъларин сагьиб я, эхиримжи гафар колхоздин чIехида, акуна-такуна агакь хъувур ЦIарудиз ван жедайвал, акъатна лагъана. Гь. Б. Заз эвера. -Завай пул чуьнуьхна, - жаваб гана ада акъатна шехьизшехьиз. А. Р. Месэла гьялна. Заз эвера. Шад жедай кар ам я хьи, сегьнеламишунин къайдада за тухузвай серенжемри мектебда милли актеррин, манидаррин, акъатна кIелунин устадвал авай аялрин коллективар арадал гъана. ЛГ, 2000, 6.I. АКЪАТНА 2 акъатун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. АКЪАТУН. АКЪАТУН гл., -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай, акъат тавун, ахкъатун || акъат тахвун, ахкъатмир || акъат хъийимир 1) вуж са гьинихъай ятIани атун, фин. Вун вуж я, вун иниз гьинай акъатна? А. Ф. Лянет. Самбурда кIвалахал хьайила, ам мукьвал-мукьвал зи патав акъатда... К., 1988, 9. XII. Истамбул шегьерда... Шарафетдин Шерефли яшамиш жезва. Гьамни Туьркиядиз 1941 -1945 йисарин дявейрилай гуьгъуьниз акъатна. Ф. Н. Туьркиядиз стхайрин кьилив. 2) вуж, вуч гуьзлемишнавачиз, садлагьана пайда хьун. Вуч тIурфан акъатна Эминан кьилелди. Е. Э. Аман яр. Кьил чиле туна кIвализ хъфизвай Ширин дайидин вилик садлагьана валарикай са кас акъатна. А. И. Самур. И арада хуьряй са гьарай-вургьайдин ван акъатна. Папар, аялар къаварал акъатна. А. Ф. Лянет. Суьруьядай агь акъатна.... Гададай сес акъатнач. Н. А. Шагьмар. 3) вуч эхирдал атун, куьтягь хьун (вахт: гад, зул, йиф ва мсб). Йиф акъатна, югъ хьана... Ф. Акъатна гатфар, мукьвара къведа гад. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Акъатна зул. Акъатна кьуьд. Алукьна гатфар. Т. А. Цуьк кIанидаз. Антоним: алукьун. 4) вуж атана агакьун 5) вуж-вуч няй-квяй, гьинай экъечIна фин. Мус акъатда вун зи ийваляй, Бес вид вуч хиял я, кпул. С. С. Фекьияр. Акъатзамаз пуд варз гатфар, Шешел къачу, гьат, фекьияр. С. С. Фекьияр. 6) вуж са кардин, гьерекатдин нубатдин дережадиз кам вегьин. ЦIуд лагьай классдиз акъатнава вун. Н. А. Кьве рикIин хиялар. 7) вуч машгьур хьун, халкьарин сивера гьатун. Жегьилризни гуьзелвилин тариф вири дуьньядиз акъатнавай Суьруьядиз килигиз кIанзавай. Н. А. Шагьмар. 8) вуч чиликай хкечIун.... дугунриз сифте цуьквер акъатнава. К, 1989, 29. III. 9) няй вуч арадиз атун. Зулун гарар куьтягь хьана, хъуьтIуьн сифте аязар акъатна. Гь. Къ. Четин бахт. "Цивилизация акунвай лезгидин " тIиш, чин, гъилер шалвардинни гуьлуьтрин арадай аквазвай зангар, агъургъан акъатай хьиз, тIур-тIур тир. Ф. Беделахтул. Цивилизация акунвай лезгидин кьиса. 10) чапун, чап авун. Лугьун лазим я хьи,... гила "ЦIийи рехъ"журнал акъатунихъ галаз алакъалу яз чи литературада яваш-яваш очеркарни пайда жезва. А. А. Лезги литература. 11) вуж квяй са квекай ятIани азад хьун. - Колхоз хъсан я, - лагьана Магьамада. - Адан метлеб - чун дарвиляй акъатун... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 12) мажбур хьун. Кал гуниз акъатна. Б. Гь. Заз эвера. * арадиз ~, вагь ~, вил ~, гум ~, ~, дуьздал ~, къваларай ~, къапарай ~, кьил ~, кьилиз ~, кьур ~, кIарарай [крарай] ~, кIвачерай ~, пад ~, пIузарар ~, ранг ~, рекьер ~, рекьяй ~, рикI ~, рикIяй ~, туьд ~, тIвар ~, тIвек ~, хак акъатай лам хьиз, хев ~, хата ~, цавариз [цавуз] ~, чай ~, чан акъатуй, я пай ~. АКЪАХАЙ прил. 1) цвалдин гъалар атIанвай гьалдиз атай. Уьлкве ава цвал акъахай валчагъ хьиз. А. Ал. «Девирдин тIал». 2) вахт алатнавай, гзаф чрана, тазавал кумачир. Акъахай хъчарикай авур афардин тIям хъсанди жедач. Р. * акъахай руш сущ. гъуьлуьз тухун тавуна геждалди амай руш. АКЪАХУН гл., вуч -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, мир; акъах тавун, акъах тахвун, акъах тахвурай 1) гъал атIана цвал чIур хьун. Акъахнавай шихин вахчагдин метIер. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) дигмиш жедай вахт алукьнаватIани, ишлемиш тавуна амукьун. АКЪАШУН гл., ни вуч -да, -на, -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; акъаш тавун, ахкъашун || акъаш хъувун, акъаш тахвун ни вуч валцаз акъудна са вуч паталди ятIани чил михьун.... мулкар акъашзава вирида, Куьлуьбуруз кIуф язава ирида. Ф. Н. Вири халкьар сад хьана. АКЪВАЗ: акъваз хьун гл., вуж-вуч гьерекатдикай хкатун. Абур рекьел акъатна хкведайла, Исли баде акъваз хьана... А. Сайд. Цекверин кIунтI. Ашукьдин сес акъваз хьана ва адан хурудал алай чуьнгуьр агъуз хьана 3. Гь. Лезгийрин риваят. АКЪВАЗАРУН гл., ни вуж-вуч -да, -на, -из, -зава; -0|| -а, -ин, -рай, -мир; акъвазарун || акъвазар тавун, ахкъвазарун акъвазар хъувун 1) виликди финин гьерекат амачир гьалдиз гъун. Гила геж хьана... Са кIусни геж туш... Гилани ам, дабан кьуна, акъвазарун заз четин туш. Гь. Къ. Четин бахт; 2) ийизвай кIвалах, кар давамар тахвун. Акъвазара ягъунар, Рекъимир чун тIветIер хьиз. 3. Р., Б. С. Шарвили. Гьаксарин ниятрин нетижа яз мектебра лезги чIалал тарсар гун акъвазарна. М. М. Хайи чилиз икрамда. 3) са гъихьтин ятIани пешедал, къуллугъдал тайинарун. Ада вичин гада прокурорвиле акъвазарна. Р. * къвазрай <са патахъ> кIус "и гаф лугьудалди авур ихтилатдин мана квачиз, фикирда кьун тавуртIани" манадин гаф. Шегъре рекьер, ракьун муькъвер, Къанавар къвазрай са патахъ. Дяведин четин йикъара Авуна чешнедин кIвалах. X. Т. Ахцегьар. са кикел ~. АКЪВАЗУН || КЪВАЗУН гл., -да, -на; -из, -зава; -0|| -а, -ин, -рай, -мир; такъвазун || акъваз тавун, ахкьвазун || акъваз хъувун, акъваз хъийимир 1) кIвачер чиле акIурнавай гьалда хьун. Садбур ацукьна кIанера чукьванрал, Садбур элкъвена акъвазна кIвачерал. А. Ф. КьатI кьатI авур зунжурар 2) вуж, вуч гьерекатдикай хкечIна, хкатна секин хьун, динж хьун. Гьич кьиле фич а папав луькIуьнна, Гаф лагьайла, физ акъвазд рикIина. С. С Пис папаз. Къваз тавуна даим азар, Вуна лагь, за гьикI чIугван, тIал. С. С. Сухан тIал. Машин колхоздин контордин вилик акъвазна. - К, 1988, 9. XII. Дуьнья я им, акъвазмир сархуш хьана. Е. Э. Стхаяр. Марфадин яд къвазна пипIе... С. С. Гьинама? Гзаф йисар тир тахкуназаз зи дуст, Ингъе, садра дуьшуьш хьана шегьерда. Рекьин юкьвал акъвазна, хваш-беш авуна, Раханач ам зав лезгидин тегьерда. Мегь. А. Шегьерви дуст. 3) вуж гьина амукьун, хъфин тавун. Чавай ваз я ахлад, я акъваз лугьуз жедач, хва... 4) вуж фикир кьилиз акъуд тавуна, гуьзлемишун. Акъваз, яр, вун и зулалди, Девран гьалин шадвилелди. Е. Э. 5) вуж кIвалахдикай кьерех хьун. Кьилди къвазна куь крар виликди къвеч... Акъвазнач йифди-югъди кIвалахдивай, Гъиле кар авачиз кьарай кьведачир. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 6) вуж кIвалахдал хьун. Масад кьуна маларив, гила куь къвазда данайрив. Ж. 7) са гъихьтин ятIани фикирдал атун. Дидени буба рухваяр ахъай тийиз акъвазна. Ф. Ирид стха. [Къизхалум] Вун Саядперидал, стха, гьикI хьана акъвазайди я? И. Гь. Саяд. 8) кьилиз акъатун, хьун. Гила вацI муркIади кьурла, анай экъечIун регьят акъаваздач. Р. Хуьре ирид лагьай класс куьтягьнавай ва урус са гафни чин тийизвай жавандиз Огнида кIелун давамарун са тIимил четин акъвазна. ЛГ, 997, 26. XII. * дуьз акъваз, килигиз ~, къерехда ~, кьиле ~, метIерал ~, хура ~, хух кьуна ~, чина ~, яргъа( з) ~. * акъвазай ( къвазай рах.) балкIандикай як атIудай прил. амалдар, азгъун хесетар квай. Ам пара амалдар, акъвазай балкIандикай як атIудай, гьиллейралди лежберрив вичин хийир патал гъахъсуз кIвалахиз тадай кас тир. А. А. СтIал Сулейман. ГъвечIизмаз вечрен кIаникай какаяр чуьнуьхзавайда, чIехи хьайила акъвазай балкIандикай як атIудачни? А. Сайд. «Чуьнуьх гумбатI». * акъвазай ( къвазай рах.) яд ктIида мисал 'гьар са затI гьерекатда хьана кIанда' манадин ибара. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 |
| |||||||
|
