Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


Хъ [хъэ] сущ,; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин къанни цIикьвед лагьай гьарф.

<хъ> кIалханда фер авачиз акъатдай ачух тушир вансуз фонема-сес. Гафарин сифте кьиле ( хъсан, хъире), юкьва ( ахъа, чахъай), эхирда ( хъархь, хъурхъ) гьалтда.

-ХЪ существительнийрин секинвилин IV падеждин эхир: столдихь, багъдихъ, тIурунихъ. Секинвилин IV падеждин ва адан дибдикай арадиз кьвезвай кьакъатунин IV ва арачивилин III падежрин эхирда "хъ" кхьида. Месела: шегьредихъ, шегьредихъай, шегьредихъди. КьетIенвилер || "Самур" газ., 2002, 21. VI.

ХЪ граммат., преф.; глаголдик гьерекатдин тикрарвад къалурдай мана кутадай аффикс. Префиксар хь, х глаголрихь, арада артухан маса гьарф авачиз, акал жеда, месела: фин - хъфин, хъфида, хьун - хьхьун, хъжеда ва мсб. Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин свод. ТуькIуьрайди У. А. Мейланова;

ХЪАЛХЪАМ сущ; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарцин танда члафдин чкадал къведай тIекв, буш чка. Са куьнуь, кул авуна, катнава ва а кулуни вичиз кIукI кьурай чуьхвер тарцин хъалхъамда цIийи чка кьунва. А. Фет. Проза жанлуди хьайила.... чилел аватай эвкалиптдин тарцин хъалхъамда лежберди вичин хизандиз кIвал авунай. ЛГ, 2004, 17.1 V. 2) куьч. инсандин чина вил(ер) авай тIекв, кьацI. ЧIул хьиз, арабада яргъи хьанвай Буба къарагъиз акурла, вилер хъалхъамрай къецел акъатиз гъазур хьанвай фекьи, кьилел гьал атана, балкIандилай аватна. Гь. С. КIири Буба. 3) куьч. кIвалах тавуни ва я нетижасуз кIвалахди мярекатрин планда твадай гьал. - Чи планда хъалхъам ава. План бегьемарнавач. Чун кьулухъ галамукьзава, Чахъ лазим тир темп авач... ~ Чна хъалхъам терг ийида, - лугьуз хкажна гъилер. А. Ф. Зарбачи Гьасан.

ХЪАЛХЪАС: * хъалхъас къиб сущ. вич кIарабда аваз, кьилни тум хурлинкIдинбуруз ухшар, гъвечIи кIвачер квай, хур чиляй галчIуриз-галчIуриз фидай гьайван. Адан шикил хъалхъас хъипрел акьалдарна цлал алкIурна. К. К. Шаирди лагьанай.

ХЪАМА 1 * хъама бармак сущ. еке ва куьгьне бармак. Хъама бармак кьилел, гъиле кIир галай чумахъ. И. Гь. Шалбуз дагъдин... Гагь чпин цифедик акатна, квахьна, гагьни, рагъни хкат хъувурла, - хъама бармакрай бугъ акъатна. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

ХЪАМА 2 рах., сущ; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьуьзуь итим. - Ада лап акьуллу кар авуна. Цуьк хьтин руш кьуьзуь хъамадиз гуз, гьамни кар яни? З. Э. Муькъвел гелер.

ХЪАМАШ в., сущ.; -а, -а; -ар, -ри. -ра акьулдиз, фагьумдиз бегьемсуз, абурсуз эркек.

ХЪАПА: хъапа-хъап нар. садлагьана, хабарсуз. Абур чеб-чпел хъапа-хъап гьалтна. Р.

ХЪАпI сущ.; -апIуни, -апIуна; -пIар, -пIари, -пара руфуна кIватI хьана сивяй акъатдай газ(ар).

* хъапI атун гл. руфуна кIватI хьанвай газ(ар) сивиз атун.

* хъапI ягъун гл. руфуна кIватI хьанвай газ(ар) сивяй акъудун.

ХЪАРХЪ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара винел чкал аламай кIерец. Хъархь. Рекьин къерехра Хъархъун ва маса къелемар акIуриз са шумуд йис я. К. 1985, 31. VII.

* хьархъу(н) тар сущ. кIерец тар. Багъдин юкьни юкьвал лап пуд мертебадин кIвалер кьван кьакьан хъархъу тар авай. А. А. Лезгияр. Черновцыда хъархъун тарарилайни еке, чIуру шабалатдин тарар авай. Ш. Шабатов. «Лезги Чапаев».

ХЪАХЪ нугъ., сущ.; чилин менфятсуз гьал. Вучиз зи рикI цуру хьанва, хъахъ гьатна? Р. Магьмудов. Вучиз зи рикI...

ХЪАЧ сущ.; -чади, -чада; -чар, -чари, -чара 1) куьруь дувул галай, пеш алай набатат. Чи чкаяр дуьзни я, цик квай никIерни ава, гьич тахьайтIа, чуьлда хъач, тама кицикарни ава. М. Б. За бананар недач. Эй Худда-а! Зи душмандиз агалкьун гумир! Къуй адан несилар, цуьк акъудна, бегьер гъиз тахьай, къавун чIередал экъечIай хъач хьиз, шуьткьуьрай! М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) недай ва хуьрекдик кутадай къацу пешер. Гьажи, сивяй туш - макьам ягъиз-ягъиз, "гъилевай синидал бугъ алахьзавай гьуьндуьшка, къайи гьекьеда авай гьерекьдин путулка, гьахьтин гьекь алай кьве "Рычал- яд", къацу хъчар, фу ва пуд рюмкани пуд истикIан алаз, Багъдин пипIе авай столдихь фена. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка * некIед хъчар, недай хъчар, чIуру хъчар.

* хъач авун векъи., рах., гл., ни ахлакьдив кьан тийидай амалар авун. Вилик физвайдахъ галкIуриз кIанз кIвач, Ийида шаир критикди хъач. И. Гь.

* хъач-мач рах., сущ... чиляй экъечIнавай гьар жуьредин хъчар. А чIуру хъач-мач артух. хьайила, абуру вуч ийидайтIа, чидани квез? Б. Гь. Заз эвера. Заз акI я хьи, халкь авур Халикьди инсанар кашакай къутармишун патал дяведин йисара хъач-мач буларна. З. Ф. РикIелай фидач. Синоним: хъач-хъуч.

* хъач-хъуч рах., сущ. чиляй экъечIнавай гьар жуьредин хъчар. За къерехра хкаж хьанвай хъач-къучдин валарик явашдиз кьуьл галукьарзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: хъач-мач.

* хъчад афарар сущ. къени хъчар туна чранвай афарар (лезгийри рикI алаз недай). Суса хъчад афарарни чразва Чехирдини гузва чилин ширинвал. А. С. Вилик жерге. Гьам Балыкесирда, гьамни хуьре лезгийри гзаф дадлу афарар, хинкIар, хешил, пичIекар чразва. Къадир халудин папа мугьманар паталди хъчарин афарар чранай. Р. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъара авай жуванбур У «Самур» газ.. 2002, 25.12

ХЪВАДАЙ 1 хьун глаголдикай хьанвай причастие. Кил. ХЬУН.

ХЪВАДАЙ 2 прил. 1) хъун патал ишлемишдай. Салман, чна Аронакай вучзава, чи вилик недай хуьрекни хъвадай чехир хьайила? С. Гь. КIири Буба. Макьа бадеди гьамиша кимел алай итимриз. аялриз хъвадай яд гудай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) ичкидал рикI алай. Хъвадай юлдаш галай рехъ Аллагьдин патай жаза я. Р.

ХЪВАЗ, ХЪВАЙИ, ХЪВАЙИДИ, ХЪВАН хъун глаголдин формаяр. Кил. ХъУН.

ХЪВАЛАХЪ сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри, -ра нажахдалди кукIварзавай кIарасдилай алатдай кIелечI кIус. Э-эгь, -лугьудай Магьмуда вичин къезил гъил, хъвалахъ хьиз, метIел гьалчна, - и девир гъахьтинди я; далу галайбуру, жибинар дулу тирбуру амайбуруз чIехивални ийизва, абурун гьисабдай чпин крар мадни виликни тухузва. А Исм. Алукьдай ахвар. Синоним: талаш.

ХЪВАНА хъун глаголдин алатай вахтунин I форма. Кил. ХЬУН.

ХЪВАРЦ сущ.; -цра, -цра; -рцар, -рцари, -рцара кIвалин джин хьтин затI (мавгьуматрин нагъилри къалурзавайвал). Хъварц акур кас авайди туштIани, адакай вири рахада. Р.

* хъварц акьалтун гл., ксанвайла, нефес бес тежезвай, нефес кьур гьал гьиссун.

ХЪВАЧ 1 хьфин глаголдин эмирдин форма. Кил. ХЪФИН.

ХЪВАЧ 2 хъун глаголдин шаклувал къалурдай форма. Кил. ХЬУН.

ХЪВЕР сущ.; -ди, -да; -ер, -ери. -ера шадвилин ва я ягьанатдин гьисс акатайла, чини, пIузарри ва вилери кьабулдай кIалуб ва я сивяй акъатдай шадвилин сес(ер).... ам (Омар Хайям. - А. Г.) кIелзавай гьар садаз, зурба шаирдин, лирикдин, гуманистдин ва философдин чIаларай хсуси хъверни шел жагъизва. "Самур" журн., 2005, №1, 67ч. Хъвер ви рикIин илчи я, хва, гьар рикIинихъ ракъурмир ам. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. КIуфук мили хъвер кваз, кьилни хкаж тавуна тадиз жаваб гана. З. Э. Муькъвел гелер. Амма са гьихьтин ятIани къастлувилин гьиссерив ацIанвай адан и эйбежер суфатди кичI ваъ, ламралай эвичIай Савзиханаз вучиз ятIани хъвер гъизвай. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* хъвер авун гл. 1) ни шадвилин гьиссерин сес(ер) акъудун. - АтIа хуьревай зи хванахани килигнай, - ягьанатдин хъвер авуна, вичин макъар хьтин чIехи сарар къалурна ЦIаруди. Б. Гь Заз эвера. - Аквазва ман, журналист хьиз, блокнотни ручка гваз дезгедихъ гала, - мили хъвер авуна ада, Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) ни нел-квел жув вине кьуна са вуж-вуч ятIани агъуз тирдай кьун. За инсандал ийидач хъвер, рикIиз гьайиф тахьун патал. СА. За инсандал ийидач хъвер... Синоним: хъверун.

* хъвер акатун гл. ник шадвилин гьиссерин сес(ер) акъатун, Жемятдик хъвер акатна, хтулдини чувалдин сив ахъайна. Ф. Халуни хтул. Гьикьван Абас ажугъламиш жезватIа, гьакьван адак гужлуз хъверни акатзава. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ХЪВЕРУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, ~ин, -рай, -мир; хъвер авун, хъвер тавун, хъвер тахвун, хъвер хъийимир шадвилин гьиссер къалурдай сесер акъудун. Гьар акур кьван хъвериз къваздай кIани ярдин вилериз кьий. Ф. Гьа инал сикIре элба-эл са фендигарвал туькIуьрна, пIузаррикай хьиз хъверна. Къ. М. Дущмандин тум. - Гила хъвера-а! Хъвера! Ваз хъуьрез чидачни, кIвал чIур хьайи кас! Р. Гь. Зи ирид стха. Регъуь я гададиз, - вилер чуьнуьхзава, са уьтери хъверзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: хъвер авун, хъуьруьн. Антоним: шехьун.

ХЪВЕХЪ сущ.; -уькъве, -уькъве; -уькъвер, -уькъвери, -уькъвера чинин са пад (япалай нералди, цIвелелай рекъвелди). Хъуьхъвел къара бирчек. Е. Э. Зи азиз. Вакай гьикIан икьван иер: Лацу хъуьхъвел бурма цIвелер... Е. Э. КIан я. Ивиламиш хьанвай, цIай кьуна кузвай хъвехъ ягъай шофердилайни заз жувакай пис хъел авай, кIвачи-кIвачи хъфенач лугьуз. М. Б. Шапка. Синоним: пIаркIв ( нугъ.)

ХЪЕЛ сущ.; -иле, -иле; -илер, -илери, -илера са нелай-квелай, никай-квекай ятIани арадал атай наразивилин, такIанвилин гьисс. Душманриз инсаф тийидай, дустарикай хъел тийидай, Живедлайни гел тийидай Гъахьтин сиясат ава чаз. С. С. Еке къуват. Синоним: ажугъ.

* хъел атун [акатун, куткун] гл., низ никай-квекай наразивилин гьиссери кьун. Шарвилидиз атана хъел Атана хъел чухвана цIвел Ф. Шарвилидикай риваят. [Къурбан]. - Зун, хъел атайла, экв аквадайди туш гьа, завай акъудна ви кьилиз са къеме вигьин жеда гьа. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Селимаз хъел атанач, ада ягьанат кваз лагьана: -Хъел атун вич тахсирлувилин лишан я. А. А. Умуд. Бахсудаз уьмуьрдани татай хьтин хъел атана. З. Э. Муькъвел гелер. РикI гзаф михьи инсан тир зи баде. Хъел атана ягъайтIани, адан гъили зеррени тIардачир. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Минет хьуй квез лап кIевелай, зи манийрихъ яб акала, Забита квез ачух лагьай гафаркай хъел къвемир, рушар. З. Р. Рушар. Хъел акатай минбашийри ам фагьумсуз хан хьиз тахтунилай алуднай. З. Р. Гьажи Давуд. Туьгьметар ая - къведач кIусни хъел, М. Б. Зун квел шад я. И кар гьайиф жезва Велиметаз. УстIаррикай бегьем хъел къвезва. Ада абуруз себ гузва; «Гъуь-уьл-ля-ягъа-ар-р-р!» М. В. Гьарасатдин майдандал. - Амма адаз хъел татанвайди, я хъел адаз текъведайди, ахьтин хесет адак квачирди заз чизвай. 3. Гергерви. Бакъарей Бакъуракай нагъил. Синоним: хъел авун. Антоним: хъел элекьун.

* хъел атайтIа, яд хъурай! мисал 'са низ ятIани хъел атуникай чаз са къайгъуни авач' манадин мисал. Зун рахазвач. Мад вучда, Хъел хьанатIа, Са кьве ведре яд жагъида, Хъухъ жуваз! А. Ал. Дустуникай баллада.

* хъел гъун гл., ни-куь низ наразивилин гьиссери кьаз тун. [Къурбан]. -Лагь... лагь... лагь... Къабандин руш, за ваз лагь лугьузвачни. Заз хъел гъимир гьа, яъ... яь... яъ... яъ! Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синонимар: хъел кутун, чандик цIай кутун.

* хъел хьун гл., вуж нихъ галаз сад, масадакай хатур амукьна, адахъ галаз рахан тийиз хьун. Куьз хъел хьана, чан къарагуьз? Е. Э. Къарагуьз. Хъелзавайбур, куь рикIер тадач куз, Баришугъда куьн, умуд кутур зак. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Дустаривай садрани хъел жерид туш вун... А. С. Чи мани.... бубани хъел туштIани, туькIуьнни авунвач. А. А. Лезгияр.

* хъел кутун гл., каузат., ни ник: масадакай хатур амукьна наразивилин гьиссер арадал гъун. Вун гъана хьана шумуд йис, Ийиз на заз ихьтин силис? Хъел кутамир вуна зак пис. Хъуьруьрмир чал къуни-къунши. С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. Синонимар: хъел гъун, чандик цIай кутун. Антоним: хъел элекьун.

* хъел элекьун гл., нин масадакай авай наразивилин гьиссер амукь тавун. Гьамидан хъел элекьнавачир, Салегъни гъиляй къаб аватай хьиз, вич-вичивай къакъатнавай, А. А. Пад хьайи рагъ. Зи хьел яваш-яваш элекьна Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Антоним: хъел атун [куткун].

ХЪЕЛУН гл., ни нивай-квекай; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хьел авун, хьел тавун, хъел тахвун, хъел хъийимир никай наразивал аватIа, адав рахун тавун. Тахсир Къиличан хивез вегьей иесиди мад адав балкIанриз килигиз тун хъувунач. Къиличани хъелна, мад адаз кIвалах хъувунач. А. И. Къиргъин. Синоним: хъел авун.

ХЪЕМЕ 1 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гъвечIи хенжел.

ХЪЕМЕ 2 нугъ., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къулан фу. ЦIун кIвализ фена, акадин кьве хъемехъ чантада туна ам ксана. Йиф кумаз къарагъай Къаюм чантани къачуна, чинеба рекье гьатна. З. Э. КУТВ-диз фена.

ХЪЕМП сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера чIухлумпI тарцин тандикай авунвай ва вичин къене маса тIвал туна, целди цIиртIер ягъиз аялар къугъвадай затI. Синоним: шакъундах.

ХЪЕМП(АР) сущ. чуьхверрин сорт.

ХЪЕН сущ.;, -ди, -да; -ер, -ери, -ера 1) кьакьан затIунин таъсирдикди ракъинин нурар ават тийизвай чка.... ам таран хъендик вацраз ухшар хьана аквазва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Лацу цуьквери басмишнавай, дагъдин хъендик квай этегда живедин маргъалар авайди хьиз аквазвай. З. Э. Булахдал. 2) аватзавай экв кIев хьуналди арадиз къведай са уьтери шикил. Ацукьай, я хъфидай тегьер тахьанвай арада хъен хьиз Султан атана акъатна. А. А. Лезгияр. Чи патариз хъфизвай машинар акъвазардай чкадал агакьдалди, зун рекьин къерехра авай гуьзгуьдин туьквендин цларай жуван хъендиз килигзавай. М. Б. Шапка.

* хъен вегьин гл., ни нел, квел айиб кутун. [Юсупов]. -Абурун тIварарал завай хъен вегьез жедач. Келбихан лагьайтIа, за ви патав лап къе гваз хкведа. А. Аминов. Шуьшедал гелер.

* хъендай фин гл., вуж нин аксивал авун. Заз килиг, эгер вун мад Сулейманан хъендай хъфейтIа, чна ви хамуниз кьел яда, чир хьухь. Б. А.. З. Э. СтIал Сулейман.

ХЪЕНЧI сущ.; -и, -ин; -ёр, -ери, -ера махсус жуьреда канвай чеб.

ХЪЕНЧIИН (ХЪЕНЧIИНИН) прил. махсус жуьреда канвай чепедикай раснавай. Ада халудин сусаз лагьана: "Булахдал алай тарцикай халудин жендек куьрсарнава; вун яд гъиз фидайла, хъенчIин квар къачуна алад, яд цана кIула хкьадайла, вегьена хух, ахпа ваз кIандай кьван шехьа". Ф. Халуни хтул. Ченбердикай гъил хкатна. Ягълу кваз цIарцIар гузвай хъенчIинин цIиб алай гъил футболдин туп хьиз аквазвай. З. Э. Зулун пеш. И кIвале къенин аямда жегьил несилриз чпин тIварарни течизмай затIар: ... сар эвядай регъ, гъилин регъв, чхра, цIвелин тIваларикай хранвай кьве кутIал... цла туькIуьрнавай такIарин кьацIарал хъенчIин гичинар, кутарар, тIачун чуква... авай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Ингье тамун кукIушрикай хъенчIин квар хьтин яру варз пайда хьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гьар са хизанда хъуьтIуьн суьрсет яз кIватIнавай, гьазурнавай цIуд рипейралди кIерецар, шуьмягъар, ракьиник, тIанурра, акайра кьурурнавай чуьхверрин гуьрер патар, ичин патар, хъенчIинин каркунра цик кутунвай кицикар, ичер ва гьакI маса емишар жедай, С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ХЪЖЕДА, ХЪЖЕЗВА хьхьун глаголдин формаяр. Кил. ХЪХЬУН.

ХЪИВеГЬУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; хъивегь авун, хъивегь тавун, хъивегь тахвун, хъивегь хъийимир 1) са вуч ятIани са тIимил кьакьанвал авай чкадай квез ятIани мад вегьин, гадар хъувун. Математикадин учитель Гьуьсейнова гъилевай мел доскадин агъа пипIик кукIурнавай кьватидиз хъивегьна. А. А. Умуд. 2) эцигун, эхцигун, вахкун. ЦIил складдиз хъивегьна, чувал -машиндал. Р. 3) кьисас яз гатун хъувун. За адаз кьвед хъивегьна. Р. 4) рах., зар., ни ички хъун. За ви рикIел чун, лежберар, кесибар, аламач жед лугьузвай, валлагь... Давай хъивегьин, ширтна... А. Гь. ТIварун стхаяр. Хъивегьзава гадайри, Юкъуз, йифизни. А. С. Гадаяр, иблис ва спирт. Чун хъивегьиз фида куьгьне духандиз... И. Гь. Гьар сад амаз. Иванован ва Жигунов лугьудай рабочийрин хъивегьунал гзаф рикI алай. К., 1988, 11 XII. Агьмедани, гьар хъивегьайла, "тIиримар" язава. М. Б. «Жигули». Синоним: хъун (ички).

Страницы: 1 2 3 4
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz