Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


Я 1 [йа] урус, сущ.; -ди, -да; -Пар, -йри, -йра алфавитдин яхцIурни вад лагьай гьарф. 1) гафуна вичелай слог башламиш жедайла, гьакIни ачух гьарфунилай кьулухъ кьве сес къалурда: [йа]: яб -[йа]б, къаяр - къа[йа]р. 2) са бязи гафара [а]динни [э]дин арада авай [аь] сес къалурда, месела: сят, вяде, дяве. Эмирдин формада ядинни ядин арада авай са жуьре ачух сесинал акьалтIнавай глаголрин группа эхирда я аваз кхьида. Я гьарф ихьтин глаголрин гилан, алатай ва кьвезмай вахтарин формайрани кхьида... Месела: кя, кямир, кяна, кяда, кязава, эця, эцязава, эцяна, эцяда ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод туькIуьрайбур: Гаджиев М, Алкадарский А. К.

Я 2 куьм. гл. са кар, вакъиа хьайиди, тирди, тестикьардай гаф. Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туькезбан. Е. Э. Туькезбан. ГьакI я, девлет кIвачерик квай кас виридалайни къуватлу я. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. - гьар вуч ятIани, гьамни гьакь я, гьамни лайихлу пенсионер я... Ам тек инсан я, гьамни рикIелай ракъурмир. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. Антоним: туш.

Я 3 кIус асул падежда авай существительнидихъ галаз ишлемишнавайла, ам тамамдаказ авачирди, тахьайди, инкардайди къалурдай гаф. Я Шекида, я Ширванда, я Хизрида, я Нуьгеда, Белки, гьич жеч ихьтин емиш. Е. Э. Чуьхвер. Я югъ чидач вичиз, я йиф. С. С. Гьарда вичикай хан ийида. Я балкIан авач, я алкIидай яц, Я кьурадай багъ, я такьадай вацI. Х. Х. Рехъ алатнавай... Синоним: не.

* я Аллагь кIус са низ ятIани писвал ва хъсанвал гун Аллагьдивай тIалабдайла, ишлемишдай ибара. Ам яратмиш авур касди Вич, я Аллагь, лал авурай. Е. Э. КафтIар кьаридиз.

* я гуж тахьайди рах., обр. дишегьлияр сад-садав рахадайла, ишлемишдай ибара. Я гуж тахьайди, чаз и ник куьтягьиз кIанзава. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

* я гьая, я пая мисал 'алакъадин месэлаяр я намусдалди, я дяведалди гьялда' манадин мисал. Я гьая, я пая, - лугьузва халкьдин мисалда. Ана лугьунар ва гъавурдик кутунар гзаф хьана. Амма классдин душмандиз тIимилни ван хьаначир. З. Э. КУТВ-диз фена.

* я хва кьей кас рах., обр. мягьтелвилин ва я такIанвилин гьиссер аваз рахадайла, ишлемишдай ибара, Я хва кьей кас, - лагьана Бубади, зун вахъ цаварал къекъвезвай, вун заз чилерилай жагъана хьи. Тадиз эвичI садра арабадай. Къ. Къ. КIири Буба.

Я 4 кIус нив рахазватIа, адан фикир желб авун патал ишлемишдай гаф. Къвез хъфида вун булахдал, галаз таяр, я, бахтавар. Е. Э. Я бахтавар.

* я киф атIайди рах., обр. дишегьлийри, чеб-чпив рахадайла, къаргъиш яз ишлемишдай ибара. -Дах, дах, - лугьуз, руша адан кьил юзурзавай. Рушай гьарай акъатна. Вуч хьана, я киф атIайди? - дидени, муькуь рушни акъат хъувуна. М. Б. Футболист.

* я кьарай атIайди (атIайбур) рах., обр. итимар, сад-садав рахадайла, ишлемишдай ибара. - Я кьарай атIайбур. югъ нисини жезва... Са кьас фу недалди. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

* я Сад Аллагь! межд. мягьтелвал, наразивал, шадвал къалурдайла, ишлемишдай ибара. Я Сад Аллагь, кьенин югъди зи вил рекьи тухузвай, пакамахъ кIвалер михьдайла, мугьманхашни акуна. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

* я хвайди нугъ., обр. тай-туьшдихъ галаз рахадайла, адан фикир желб авун патал ишлемишдай гаф'. - Урус Абас адан хуьруьнви гьикI жеда, я хвайди?-суал гана масада. З. Э. КУТВ-диз фена.

Я 5 кIус сад-садан къаншарда авай манайрин предложенидин членар алакъаламишзавай гаф. ИкI чидайтIа, зун фидачир, Я фейила, чин гудачир. Е. Э. Мугьмин тун тавур папаз. Я гьакъикъат, я шариат, я тIерикъат Гьинава? Е. Э. Гьинава.

* я йифиз (йифен) ахвар авач, я юкъуз (йикъан) кьарай 'эсиллагь маса кардив эгечIдай мумкинвал авач' манадин ибара. Гуьлназаз я йифиз ахвар авач, я юкъуз кьарай. И. А. Гуьлназ.

* я тахьайтIа союз къаншарвал къалурдай ибара. ГьакI ятIани, амукьайла субайдиз, Я тахьайтIа, гъетрехъ галаз, вили тир, Цавариз ваъ, дишегьлидиз лайлай хьиз, Лугьузва за: « Чухсагъул ваз, кIаниди!». А. С. Чухсагъул ваз. Ваз са шешел къизил кIандани, я тахьайтIа са шешел акьул? - Акьул. - Гьарда вичиз авачир затI тIалабир кьван. "Самур" газ., 2002, 19. Ш. Синоним: я туштIа.

* я туш [туштIа] союз къаншарвал къалурдай ибара. Сифте килигайла, ам Бакуда, я туш Тифлисда янавай шикил хьиз жезва. ЛГ, 2003, 25. XII. Дагъустандин ва Россиядин гъакимри Азербайжандин гьакимрихъ галаз кьве патазни хийир жедайвал, икьрардал атана, меслят авуна, чи товар Азербайжандин базарриз ахъа авуртIа, я туш келемар кьабулдай пунктар ачухайтIа жедачни бес? ЛГ, 2004, 5. VШ. Белки, Велимета анал чпин тухумди чIугур зегьметар аннамишзавай жеди. Я туштIа, бязибуру хьиз, адани чпин никIел дамах ийизвай жеди. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: я тахьайтIа.

* я тIиб <кIаник>, я тIаб <кIаник>! межд. «хьайиди ана жеда» манадин ибара. Сятдин кьвед хьана. «Я тIиб кIаник, я тIаб кIаник!» -лагьана, Махсуда сиристав яна. Ахпа фарсункаяр туьхуьрна. З. Э. Муькъвел гелер. -Ваъ, акI жедач, - рахана Камал вич-вичик, буругъдиз гьахьиз-гьахьиз, - садра килигна кIанда. Бубайри лугьудайвал, я - тIиб, я - тIаб. Б. Гь. Вили вилер.

* я чухулди, я азулди мисал 'я гзафди, я тIимилди' манадин ибара. Вучиз агъанал алай совхозда инсанар чеб кеспидал ракъуруниз минетчи жезва? Вучиз лагьайтIа вацра кьве сеферда адан гъилиз векьрекьдайбур къвезва. ТахьайтIа вуча? Фена кIвалахал хтана. Фена. Хтана. Гьан, кхьихь зегьметдин йикъар, къе кхьихь, пака кхьихь, муькуь къуз кхьихь... Са вацра кхьихь. Са йиса кхьихь. А кьиле ахпа я чухулди, я азулди. Б. Гь. Къарид руш. {азерб.: я чох олды, я аз олды}.

ЯБ 1 сущ.; -пу, -па; -пар, -пари, -пара инсандин ва я гьайвандин кьилин кьве пата вич шкьуьнтдин къабухдин кIалубда авай вири жуьрейрин ванер кьабулзавай орган. Яб авачиз ван жериди Вун я хьи... Е. Э. Иллагьи. - Эгер мад гьа сифте хьиз ТахьайтIа, - ЦIаруди гьакIани шалам кьван вичин яб кьуна чIугуна, - за эй яб атана гадарда. Б. Гь Заз эвера. Вун лал хьунихъ хьанва цIигел. Къабулзамач япу сесер. С. А. Зун чIалахъ туш. * ламран япар, кьифрен япар.

* яб атIайдаз тум къекъуьрдай кицI сущ. жуваз зиян гайидаз ялтахвал ийидайди. Вун тек туш, ваз ава са дуст дуьньяда - Амни - кицI, яб атIайдаз тум къекъуьрдай. И. Гь. Рубаияр.

* яб гун [акалун, элягъун! гл., ни низ-квез [нихъ-квехъ, нел-квел] 1) лугьузвай гафар, ийизвай ихтилат жував агакьарун. Гьа и арада пачагьдин хци рикIинихъай рушан суьгъбетдихъ яб акалзавай кьван. Ф. Бибихатун. Яб телягъиз, уьркуьтмиш жез фимир вун... Е. Э. Кьил хураваз фимир вун. - Чан хва, за ваз гила са гьвечIи эхтилат ахъайда, вуна яб це, хьайи кар я А. Ф. Лянет. Эхь, эхь. Заз ам абурал ашукь хьана кIанзавач. Яб це, ваз тажуб жемир, захъ яб акала. Ваз рушар гьихьтин намуссузар ятIа чидани? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Гила яб це, заз вахъ галаз Ийидай са суьгьбет ава. ЧIал гъеле ваз чидачтIани, Вилера ви дикъет ава. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Телефонди зенг яна. Махсуда - трубка къачуна яб акална. З. Э. Муькъвел гелер. Ваз хъел къвемир. Захъ яб акала... А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 2) сада ийизвай теклифдал амал авун. Чи хуьре фекьи вич амач. Куьгьне хуьре амаз Милавердиди фекьивал ийизвай... Амма адаз яб гудай касни хьанач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Минет хьуй квез лап кIевелай, зи манийрихъ яб акала, Забита квез ачух лагьай гафаркай хъел къвемир, рушар. З. Р. Рушар. 3) фикирда хуьн. Эхир лампа жагъана, Вични къадим замандин, Садани яб тахгана Гадарнавай айвандик. А. Ал. Экв халу.

* яб денг авун (денгун) гл., ни-куь ванцелди, ихтилатралди инжиклу авун, икрагь авун. Хиросима, Багъ, Жегьил паб, Шезва, жезвач накъвар кьаз. Самолетри денгзава яб, физва мадни яракь гваз. А. Ал. Хиросима. Аялри сифтедай гьа мус хъфида чун лугьуз япар денг авунайтIани, ахпа Тамаман буйругъдин ван галукьайдалай гуьгъуьниз мад хабар кьан хъийизвач. Гь. М. Ирид къаш. Синонимар: яб тухун, япай акъудун.

* яб кьун гл. 1) ни нин хабар гун. Гада хьана лагьана, ада дидедин яб кьуна. Р. 2) ни нин. туьгьметар авун, айибар гъун. Амма рушан яб кьадай кас авачир. З. Э. Трактористдин мехъер. 3) табийрун. Кьаз жеда хьи фашизмдин яб завай Акъудна хьиз Къисасдин терс гапурар. А. С. Ленинан вилик. Гьикьван чиркер рикIин хци чукIулдив Уьмуьрдилай алудна яб кьуна за. Ш. Къ. Пехил туш зун чара касдин бахтунал.

* яб тагун кил. яб гун.

* яб тухун гл., ни, куь нин ванцелди, ихтилатралди инжиклу авун, икрагь авун. [Ремихан] - Я кас, эхир зи Яб тухун тийин вуна! Гзаф лагълагъар ямир, паб, а ихтилатар акъвазара. А. Аминов. Вун накь вучиз атаначир? Синонимар: яб денг авун, япай акъудун.

* яб це! обр. ихтилат башламишдайла ва давамардайла, масадахъ галаз алакъа хуьн патал ишлемишдай ибара Яб це. Ваз чна шумудра жувахъ галаз хзанар тухун тапшурмишна. Вучиз тухванач? Лагь садра! А А. Лезгияр.

* яб элягъун кил. яб гун.

* яб ягъун кил. яб гун.

* япа кьун нугъ., гл., ни вуч; фикир гун, фикирда кьун. Адан чIуру амалрикай виридаз малум туш. Малумбуруни япа кьазвач. Къ. А. Лацу марал. Лагьай гафар кьуна япа, КIевиз яхъ на гьатайди тупIа. Х. Т. Мухбирдиз.

* япа(ра) цун гл., ни вуч лугьузвай гафар масадав агакьарун. Тектек гафар метлеб зурба, Цуз на и юлдашрин япа. С. С. Чи партиядин рекьиз.

* япай акъудун гл., ни, куь нин инжиклу авун, икрагь авун. - Види мани туш, - лагьана кIекре, -япай акъуддай гъакIан къуркъур я. Ж. Къибни кIек. Синонимар: яб тухун, яб денг авун.

* япай чIар акъудайди хьизни хьанач гьал кьилел атай пис кардикай эсиллагь хабарни авачирдай кьур гьал.

* япал кIуф [сив] эцигна нар., вуч авун 1) масадбуруз ван текъведайвал (лугьун). Им акур Банбубади зи кьуьнелай кьуна, япал сив эцигна хьиз, лагьана: - Салман птул, мукъаят хьухь. Къ. М, Птул руш. 2) мукьуфдалди, рикIивай. Абур за ваз, азиз кIелзавай кас, япал кIуф эцигна лугьуда. Вунани, ваз минет я, гьа икI япал кIуф эцигна масабуруз лагь. З. Э. Директива кардик.

* япалай(ни) тавун гл., ни вуж-вуч фикир тагун, кваз такьун. Руша и ихтилатар япалайни ийизмач, на лугьуди ясдин и луькIуьнар гьар йикъан хкетар я. Гь. М. Гьасрет етим яни? Дуьз акуртIан Гафар ягъи, Гьич япалмир - Тапарзава. Н. С. Шарвилидин веси. -Вун стIалжем жеда гьа, - пудра лагьанва папа. Квасади адан гафар япалайни ийизвач. М. Б. Футболист.

* япар акъажун гл., ни нин тадияр гун, туьгьметар авун. Къанмазали къариб кас я, Лугьуда ваз деве вуч я? За кьве тупIув хкажда, На лагьайтIа жери кар туш! Къведа хъел. Вич чилел алаз Вацран япар акъажда. Н. Шабанов. Къанмаз.

* япар алай [квай] бармак сущ. мекьи вахтунда япар, хъуькъвер чимиз хуьдай, кIевдай кIусар галай бармак. Са нин ятIани япар квай бармак стулдин кIаник аватнава. А. А. Лезгияр. ЧIулав бармак япар галай Къе аялдин кьилел алукI... С. А. ЧIехи бубадин къайгъуяр.

* япар вегьин гл., ни гъарикI хьун, зайиф хьун. Заведиш акъудунин гьакъиндай приказ Темирхан Шуьредай рахкурдайвал я лугьудай хабарни акъатна. Жанаби заведишди вичин япар вегьенвай. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: япар куьрс хьун.

* япар куьрс хьун гл., нин пашман хьун, сефил хьун. Сусахъ, аялрихъ галаз хьиз, Мегьамед вичин къунши Шакъулидихъ галазни къужахламиш хьана... Амма Бала-къадаш ( амни хуьруьнви я) атайла, ам кIвализ ахъайнач. Бала-къадашан япар куьрс хьана. Р. Гь. Са нянихъ. Синоним: япар вегьин.

* япар хкажун гл., ни 1) игьтиятлу хьун, игьтиятлу авун. Фекьиди хкажна япар. Тадидаказ кьада хабар., Х. Т. Малла Иса. Са кар мадни ашкара тир: накь хуьруьз чкIай хабарди инсанрин япар хкажнавай. Анжах гуьзлемишзавай абурук кIусни рахун-луькIуьн квачир. З. Э. Йифен тIурфан. 2) гьазур хьун. РакIарай, тухузвай свасар хьиз дигай парталар алукIна, гьа и эверун гуьзлемишиз «япар хкажна» акъвазнавай хьиз, тади кваз, сад~садалай гуьзел пуд руш далбадал кIвализ атана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* япар яру хьун гл., нин регъуь хьун. Пакад юкъуз векил вичин кIвалахдив эгечI хъувуна. - ГьикI хьана, ахтармишнани? - хабар кьуна адавай идарадин рукоеодителди. - Эхь, ахтармишна, -жаваб гана векилди ва и арада япар яру жез башламишна. Б. Гь. Ширин чайдихъ галаз насу.

* япара памбагар тун гл., ни нин яб гуз кIан тахьун. Амма куь вилерал хъцIур акьалтнава, япара памбагар тунва, И. Къ. Смоленский чилел.

* япара цун гл., ни нин са вуч ятIани лугьун, фикирда тун. Ахпа Бакъарей Бакъурай жегьилрихъ галаз чинебани рахадай. Са-садахъ галаз. Кьилди-кьилди. Гьардан япара цадай: «Вун виридалайни зурба я. За чIехидаз ви патахъай лагьанва» 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил.

* япарал залан [агъур] прил.,; вуж писдиз ван къведай. - Ваз ван къвезвани, дишегьлийри гьикьван хъсандиз манияр лугьузватIа? - Аллагьдиз шукур, зун гьеле япарал агъур хьанвач. Я. Я. Нурар ва хъенар. – Ва-аъ. - кIевиз рахазва гада, гуя Абас япарал залан кас я, адаз ван текъвез кичIезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. 95 нумрадин аялрин бахчадай, япарал залан аялрин интернетдай, кесиб хзанрай тир вири санлай 40 аялдиз мергьяматлувилин тIуьн гана. ЛГ, 2004, 30. IХ.

* япувай тIветI фейиди хьизни тахьун гл., низ вуч гьич са къайгъуни тахьун, хьайи карди са къайгъударвални гъун тавун. Амма адаз и кар гьич япувай тIветI фейи хьизни тушир. И. Къ. Смоленский чилел.

* япуз гьатун кил. япара гьатун.

ЯБ 2 сущ., текв. кь.; -па, -па инсанар тек-туьк фидай са чкадин къерех. Са бязибурун кIвалин япа кицIни жеда, кацни. Р. Синоним: пIипI.

ЯВА фарс, прил. 1) масада вил авай, масадахъ гачаз ашнабазвал ийиз кIандай. Бирдан Рамиза... жизви атIугъна, тим-тик хъхьана ва лацар экъис жедайвал вилер ахъайна, рикIин цIай кьейи ява дишегьли хьиз, яншахдиз хъуьргна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) къайгъу авачиз, дерди авачиз уьмуьр тухузвай. Шагь-Бубадини тавур аман-минет хьанач. Зани жувавай жедай кьве гаф а ява хциз лагьана. Акатнач чи гафар адак. А. Къ. Нехирбанни. лекь.. 3) гьамишалугьвилин гьисс авачир.... и зирзибилрин юкьва кьил секинвиле аваз ява уьмуьр тухузвай кицIерик акваз-акваз кьалабулух акатна. А. Исм. Эхиримжи къув. 4) т. б. ичIи, затI авачир. Вични архайин жедай, ява гъил яргъи авур дидени. А. А. Пад хьайи рагъ.

* ява керекул сущ. гьамишалугьвилин гьисс авачир кас. Ваз гила зани, вуна хьиз, хайи юрд тергна кIанзавани, ява керекулди ийидайвал?. М. Гь. Им къван, имни терез.

* ява хьун гл. чIуру рекье хьун. Хьун хьсан туш акIа ява. Е. Э. Нехирбан. Рекъибдин мецелди жемир вун ява. Е. Э. Гуьзел яр. Зи душмандин мецел жемир вун ява. Е. Э. Гуьзел яр.

ЯВАВАЛ сущ.; -или, -иле; -шер, -илери, -илера ява тир гьал. Явавал тIебиатдин лишан туш., гьар садан вичин зайифвал я. Р;

* явавал авун гл., ни дишегьли итимрихъ галаз, итим дишегьлийихъ галаз эдебсуз амалрал машгъул хьун. Синонимар: пажвал авун, къагьбевал авун, чалкечирвал авун., шевривал авун.

ЯВАВИЛЕЛДИ нар. явавилин хесетар хас яз. Явавилелди и дуьньяда жедалди, явашдиз маса дуьньядиз фин хьсан я. Р. Синонимар: къагьбевилелди, чалкечирвилелди, шевривилелди.

ЯВАДИ сущ.; -а, -а чIуру, чиркин рекье авайди. КIанда лугьуз ихтибармир явадал. Е. Э. Ашукь жемир явадал.

Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz