| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка С [эс] урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра алфавитдин къанни вад лагьай гьарф. <с> мецин вилик патан ферцин ачух тушир вансуз сес-фонема. Гафарин сифте кьиле, юкьва, эхирда гьалтда: сад, сас, сим, сел, аса, маса, расун. кьас, тIас, мус. СА 1 числ. 1) кьведалай вилик квай кьадар къалурзавай гаф. Са паб гъун важиб, герек я бендедиз. Е. Э. Герек туш. 2) умуми тир. Бес са кIвале авай, санал яшамиш жезвай, чпихъ хшулар авай папани итимди, чара хьанва лагьана сикАрен документар туькIуьрна, кьведани чпиз кIвалер эцигдай чилер къачун, - бес им аламат жедай кар тушни? - лагьана кьил галтадна Къайиба. X. Кьасумов. Будуцриз рехъ гайила... * са акьван нар. гзаф тушир. Са акьван вахт фенач, ам анай кьве къатнавай, юкьвани вечрен ятур тунвай са шуьре гъилеваз экъечIна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: са артух. * са артух нар. гзаф тушир. Вак квай кимивили чи общий кардиз зарар гузва. А кимивал - самокритикадихъ галаз ви са артух мукьвавал тахьуникай ибарат я. З. Э. Муькъвел гелер. И сефер завай са артух гьазурвилер акваз хьанач. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. «Главный ваъ, гьакIан бухгалтервал са артух къекъуьн, фин-хтун квачир кеспи я, гьа кар за ийида, масанрихъ гила зун ахгакьдач», лугьудай ада. З. Э. Рекьер сад туш. Синоним: са акьван. * са бубат нар. тIимил; тIимил хьиз. Анжах гила, рахана, къужадиз гададай са бубат хьиз таниш ухшар атана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гьа са чIавуз аялрин, ажузбурун къайгъуни чIугун, колхозни, мектебни, агьалийрин хатасузвални хуьн са бубат кар алакьдайбурун хиве гьатнавай. ЛГ. 2003, 25. XII. ☼ 1955 - йисан Орфографиядин словарда ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС) са бубат кхьин норма яз къалурнава, 2001 - йисуз акъатай изданида сабубат ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС) яз туькIуьр хъувунва. Чун эвелан ва кхьинра гьалтзавай вариантдин, яни кьве гаф яз ( са бубат) кхьинин терефдар я. Синоним: гъилелай цIар гана, усалдиз. * са бязи прил. тек-туьк тир. - Юлдашар, квез вирибруз малум я хьи, эхиримжи вахтара чи организациядин са бязи членри коммуниствилин чIехи тIвар кьацIурзавай крар ийизва. А. А. Умуд. Са бязи муаллимри, аялри дидед чIалаз артух фикир гун патал, жуьреба-жуьре теклифар гана... X. Шайдабегова. Дидед чIал чируниз артух фикир. Са бязи лезги хуьрерал са шумуд тIвар ала. Кьиблепатан Дагьустанда ихьтин хуьрерин кьадар мадни гзаф я. "Самур" газ., 2002, 28. ХII. * са вахтара (вахтунда)1 нар. са мус ятIани алукьзамай вахтара. Амма са затI куьне рикIелай алудмир хьи, цаварал гьахъ алайди туш! Гьахъ чилерал ала, омни са вахтара кьилел акъатда!. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Къубадавай «Кьуд ял» вацIун тIвар асул лезги гафарикай ( «Кьуд ял») арадиз атанватIани, и топоним масакIа элкъуьриз алахъзава. ИкI хьайитIа, са вахтунда чаз чи лезги чилер эсиллагь чир хъижедач. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Синонимар: гележегда, са юкъуз (къуз). Антоним: са вахтара2. * са вахтара (вахтунда)2 нар. алатай вахтара.... заз ван хьайивал, са вахтара нафт, вацIар хьиз, чилин винелай авахьна физвай. Б. Гь. Вили вилер Са вахтара чилел аватай эвкалиптдин тарцин хьалхъамда лежберди вичин хизандиз кIвал авунай. ЛГ, 2004, 17. IV. 3) алай вахтара. Са вахтара жуван аялвилин гуьзел йисар кечирмишай и авадан чилел за, цIийи лувар акатнавайда хьиз, гьисс ийизва... А. М. Мурк ракъини цIурурда. Антоним: са вахтара1. * са вахтунда кил. са вахтара2 * са вахтундани [макъамдани, чIавузни] нар. эсиллагь (алай, алатай, къвезмай вахтуникай рахадайла). - За ваз лап кIевелай кьин кьазва, зун ви гафунай гьич са вахтундани экъечIдач, дуст кас сикI. Ф. Куьпдик акатай чакъал. СтIал Сулейман... хьанвай агалкьунрал гьич са вахтундани рази жедачир, ам гьамишанда виликди килигдай... З. Э. ЧIехи шаир. Герек, къуллугъдиз чIехи хьана лагьана, са макъамдани абурун рафтарвал, инсанрихъ галаз авай алагъ-салагъ дегиш тежен... Б. Гь. Заз эвера. Гьуьрметлу «Самур» журнал кIелзавайбур, куьн ва куь багърияр са чIавузни тек амукь тавурай. Куьне куьн тек тамир. З. Къ. «Чуьнгуьрдин сим хьиз рикIин дам атIайла...» Зи бала, ваз са чIавузни уьмуьрда, Инсан шехьиз такурай. З. Къ. ТIал. * <са> вил акьалун рах, гл., ни. са тIимил ахвар авун. Ихтияр гайитIа, за исятда ингье, и тIаб кьилик кваз тек са вил акьалда. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Шад руш тир вун. Бес гила вуч дерт ава ви вилера? Йифера на вил акьалдач, Вуч гъам ава кьилера? А. С. Беневшаяр ва вун. Синоним: са вил ахвар авун. * са вил ахвар... сущ. лап тIимил ахвар. Вахт-вахтунда жагьидач тIуьн, Са вил ахвар, я ял ягъун. А. Ф. Дяве. * са вил вегьин гл., ни квез 1) са вуч ятIани жагъурун патал куьруь вахтунда килигун. Малладивни Къуръандиз са вил вегьез тада. И. Гь. Саяд. 2) таниш хьун патал куьруь вахтунда килигун (куьрелди). Вахт аватIа, а зи кIвалахдизни са вил вегь. Р. 3) куьруь вахтунда рикIяй фикир авун. Гьа икI, чун са гьал Беделахъ галаз таниш хьана: адан уьмуьрдиз са вил вегьена, чаз ам алай чка акуна. Къ. М. Рушарип багъдин сирер. Синонимар: вил вегьин, са вил ягъун. * са [кьве нугъ.] вил ахвар авун (ахварун рах.) гл., ни. тIимил вахтунда ахвар авун. Ваз вуч аватIа чидани, Султан, са дизелдин патав чна кьведа акъвазна ийидай кар авач. Вун, ада гьикI кIвалахзаватIа, килиг, за са вил ахварда. А. Р. Салам, эллер!... ина тек амукьай Кьашкьадиз кичIез амукьнач, амма игьтиятни ахьайиз тахьай, ада ракIаривай яргъа пата са вил ахвар ийидай чка хкяна. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: са вил акьалун. * са вил ягъун [вегьин] гл., ни низ, квез куьруь вахтунда килигун. Са вил яна Гьасана Етим хьайи баладиз. А. Ал. Мирдамир. Играмудинани, вичиз вуч меслят къалурдатIа ахтармишзавайди хьиз, абуруз са вил яна. Я. Я. Са фурун вакIар. - Чидач, - руша яхун къуьнер чуькьвена. - Чи пIинидин тара, - ада са вил гъаятдин пипIе авай пIинидин зурба тарциз яна... Гь. Къ. Магьини Дилбер. Синоним: са вил вегьин. * са виляй (вилихъай) килигун гл., вуж низ-квез артух кваз такьун, такIанвал аваз килигун. Ричаб, вуна инсаф рикIел гъидачир, Вун дуьньядиз тек са виляй килигдай. Гь. Къ. Ричабаз. - Абуру ваз кичIерар гуда. Гьелегьар кьада, эгер акакьайтIа, къисасни вахчуда. Вири ваз са вилихъай килигда: къекъечI, фитнечи къвезва лугьуда. А. М. Къайгъудар. * са вуч ятIани сущ. тайин тушир са затI. Абас са вуч ятIани акурди хьиз, мукъаятдаказ, лап явашдиз алай чкадилай къарагъна. М. В. Гьарасатдин майдандал. * са вучтин ятIани прил. тайин тушир. Вахтуни чуру авунвай чарарин ял акъатна. Хвани, са вучтин ятIани аламат вилив хуьзвайди хьиз, килигиз акъвазнавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. * са гафуналди нар. гзаф рахунар тавуна. Са гафуналди, «Садвили» халкьдин тарих, культура, чIал ва лезги чилерни тIебиат хуьн паталди ватанпересвилелди кIвалахзава. М. М. Кьибле пата гурзава. Са гафуналди, мугьмандиз а дишегьлидин михьи мешребвал акурла, адан кIвалин селигъа акурла, аданни итимдин арада авай гьуьрмет акурла, мугьманди рикIяй лагьана... А. Муграгъви. Ажалдин хура. * са герен(да) нар. тIимил вахтунда. Жегьил дишегьлидин вилерикай са геренда къариблух чка ва таниш тушир инсанар карагна, накь конференциядал Алимкентдин школадин адресдиз авур кьван критика адан рикIел хтана. А. А. Умуд. - Жув са герен акъваз хъия, са гъвечIи ял ягъа жуваз, ахпа алад, - лагьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Са геренда акъвазна, чинеба хьиз инихъ-анихъ килигна, куьчеда касни авачирди тестикь хьайила, "Яраб гудермес абуру квез лугьузватIа?" - хиялрик кваз, ам кIвализ хъфена. М. Б. "Жигули". Синоним: са гъвечIи. * са герендилай нар. тIимил вахт алатайла. [Загьидат] - Бес ваз хабар авачни, ФатIимат са герендилай гъуьлуьз тухузвайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Са герендилай адал ичIи чка амукьнач. М. Б. Спелар. * са гуьлледи кьве къуьр ягъун гл., ни са кIвалахдалди кьве нетижа къачун, кьве нетижадив агакьун. Гьа йифиз урус кьушундикай чара авуна чинеба Эрдебилдин патав ракъурай дестейри шегьердай катзавай туьркверин аскерар чпихъ галаз Астарадиз хкана ва анайни тадиз кеферпатахъ. -туьркверин гъиле авай вилаятрихъ ракъурна. Им са гуьлледив кьве къуьр ягъай гьисаб хьана. З. Р. Гьажи Давуд. * са гъапа авай (гъапавай рах.,) числ., вужар кьадардиз тIимил. Ксуз женни тIурфандин сес япаваз, Ванзавайла чилел вагьши кьузгъунри. Вьетнамдин халкь са гъвечIи гъапавай Тахсир квачиз къирмишдайла кьузгъунри. Х. Т. Акъатзава ялавар. Синоним: са капаш. * са гъвечIи нар. тIимил вахтунда. Ша са гъвечIи чун инсанар авачир хелвет дерейриз, къацу векьни хъипи цуьк авай яйлахриз, кьакьан дагълариз фин. Ф. Зиянкар жанавур. - Жечни, Цуьквер, са гъвечIи заз яб гайитIа! - ам рушан вилик атана. А. И. Самур. - Жув са герен акъваз хъия, са гъвечIи ял ягъа жуваз, ахпа алад, - лагьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: са герен. * са гьихьтин ятIани прил. тайин тушир лишанрин. Гададиз акI я хьи, на лугьуди и квалди вичин бейнида, рикIе са гьихьтин ятIани, тайин тушир тамарзлувал, къарихвал твазва, ам къвердавай вичин гьиссерин, вичин дердерин есирда гьатзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. * са жерге нар. кьадардиз гзаф. Са жерге шиирра шаирди хизанда тешкил жезвай ахлакьдинни марифатдин важиблу месэляр къарагъарзава. ЛГ, 2005, 24. Ш. Синоним: са хейлин. * са жизви нар. тIимил.... за вичиз чухсагъул лагьайла, адан чиник са жизви серинар акатна ва ада, гьайиф чIугвазвайда хьиз, хълагьна.. З. Къ. ШейтIандин веледар. Я а кардан наразивал авуна къаридин сивяй заз ван хьанач. "Вич гьа алай чкадал сагъ хьуй, зун са жизвини бейкеф туш", - лугьудай. Н. М. Жандар Магьамай. Анжах и сеферда а сес къецел акъатначир. Ам гьакI, сив са жизви ачух хьана, амукьна. М. С. Дуст. * са жизвидилай нар. куьлуь-шуьлуьдилай. -ЧIурукIа элкъвейла, хата са жизвидилайни жеда... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз * са жинсинин членар ктаб, сущ. предложенида са члендиз талукь ва са суалдиз жаваб гудай са шумуд членар. Предложенида са гафуниз табий, адахъ галаз сад хътин алакъада авай, чпи са суалдиз жаваб гудай кьвед ва я гзаф членриз са жинсинин членар лугьуда. А. Г. Гуьлмегьамедов, Гь. И. Мегьамедов. Лезги чIал. Бязи писателри гзафни-гзаф яргъи, сложный предложенияр, са жинсинин членар гзаф квай предложенияр ишлемишда. Н. А. Литературадин хрестоматия. * са жуьре хьун гл., вуж наразивилин гьиссери кьун. Хъуьруьнарзавайбур, гайи саламни такьуна, кIуфук зарафатдин хъвер кваз, кимелай хъфена. Фяледиз са жуьре хьана. А. И. Самур. Зун акурла, ам вичин вилерихъ агъан тийиз, чIал кьуна акъвазна ва ахпа явашдиз виняйгъуз стулдал ацукьна. Зак теспача акатна. Зун адан гьалдин гъавурда акьунвачир ва мугьман икI кьабулуник зи рикI са жуьре хьана. А. М. Мурк ракъини цIурурда. * са затI 1 сущ. манасуз затI, шей. Дуьньядин мал са затI я хьи чкIидай. Е. Э. Къавумдиз. * са затI 2 сущ маналу, тарифдиз лайих затI, шей. Кьиникь са затI туш хьи акьван... Е. Э. 1877 - йисан бунтариз. Уьмуьр са затIни туш хьи вахт авачир. Е. Э. Бахтсузвал. - Къужа туш гьа, са затI я: Вуна зун михьиз жегьил хъийида гьа. М. В. Гьарасатдин майдандал. * са кап фу сущ. чранвай элкъвей фуан кьуд паюникай са пай.. Руфуниз кIанзавайди техилдин са кап фуни гъеридин са кIус я. А. А. Лезгияр. КIвалахдилай хтана, нисидихъ галаз кIвачин кьилел са кап фу жакьвана, Мусабег куьчедиз экъечна. Б. Гь. Са кIвале. * са капаш [гьаб] рах., нар. са капашда авай кьван тIимил. - Эй гишин, мекьи солдатар? Квез чидан, ятIа куьн вужар? -Са капаш истисмарчийрин менфятдиз ийиз къуллугъ. А. Ф. Дяве.... ина са капаш кьван авай чкада, кIуьд дагъдин чиник кIуьд хуьр ква. А. А. Пад хьайи рагъ. Са куруна авай хъчарал абур галкIун патал са капашдавай гъуьр алахна, ийидай са хара чIатIар - текьин патал чараяр... З. Ф. РикIелай фидач. Синоним: са гъапавай. * са капуни вандач мисал 'кьилдин кас къуват туш' манадин мисал. * са карни тахьай хьиз нар. хьанвай кардиз лазим къимет тагана. - Азар я ман, галукьна маларихь, - гьич са карни тахьай хьиз жаваб гузва Имиралиди. М. В. Гьарасатдин майдандал. * са кас сущ, са вуж ятIани. Эгер дуьшуьш хьанайтIа са кас анал, Жузачир за а касдивай ярдин гьал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Гьич са касдиз кьве паб тахьуй дуьньядал. Е. Э. Кьве паб. Са кас кечмиш хьайила, вири хуьр, мугьманар гьа и кимел атана, дуьа ийидай. ЛГ, 2003, 4. ХII. * са кикел акъвазарун рах., гл., вуж ни вичиз кIандайвал авун, ийиз тун. - Ни? Мирзе халуди? Ада, хуьруьнви, зунни вун хьтин виш жегьил са кикел акъвазарда. З. Гь. Лезгийрин риваят. * са куьнайни туш сказ. кIусни фикир желб ийидай затI туш. свас гваз хуьквезвайдакай хабар гуз тфенгар язавай чамарарни, хуьруьн куьчейра чамарзавай атлуярни, абуруз тамашзавай жемятарни адаз са куьнайни туш. М. В. Гьарасатдин майдандал. * са куьникайни тахьун гл., вуж эсиллагь гуьзлемишзавай нетижа, хийир тахьун. - Я стхаяр! -лагьана ада, - куьне фикир це садра, икьван харжияр авуна, зун са куьникайни хьанвач. З. Э. КУТВ-диз фена. * са кикел (кикерал) хьун [акъвазун] рах., гл., вуж жуван фикирда авай ва я масада лагьай кIвалах тадидаказ ийиз гьазур хьун. И ихтилатрихъ яб акалай Ярмет Бакудиз физ кIанз са кикел хьана. З. Э. РСФСР-дин лайихлу духтур Сафаралиев. Надирахъни тIуьгъуьндин тварк галукьна. Ам месе гьатна хейлин вахт тир. Надир Вич вичел аламачалда лугьуз Майсаратал хабар агакьзавай. Ам адал кьил чIугваз физ кIанз кикерал жедай. З. Э. Уьмуьрдин гелер. Синоним: са кIвачел акъвазун. * са къатда нар. акъваз тавуна. Ина адаз акурди маса шикил хьана: еке гьаятдин пата эцигнавай скамейкадал са гададихъ галаз ацукьнавай Айнади, ара-бир сас экъисиз, са къатда ихтилатар ийизвай. З. Э. Муькъвел гелер. Са къатда япал къув ягьзавай гару живедин к]аник чуьнуьх хьанвай баябан чуьлдик перишанвал кутазва. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. Самурдин там официальнидаказ тIебиатдин памятник, милли парк яз малумарнаватIани, ам са къатда тергзава. ЛГ, 2003, 22.II. ☼ 1980 - йисаралди ( кил.: ММ. Г. ЛЧЮС, 1955; М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964) сакъатда, 1980 - йисара (кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989) са къатда, ахпа ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 2001) сакъатда кьабулнава. Чи фикирдай, са къатда кхьин дуьз я. * са къвала ял аваз рах., нар., вуч авун хуш авачиз, хъел кваз, нарази яз. Дустунин хатур хаз такIанз хьана, Селимат са къвала ял аваз фена. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. * са къуз рах., нар. 1) гагь. Са къуз ракьар, са къуз цифер, Лацу хъуькъвер, чIулав зилфер... Е. Э. Картарикай вич я лачин. 2) са мус ятIани. Чарадан девлетдал пехил жемир куьн, Эхирни са къуз жегьеннемдин цIа куда... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * са кьадар нар. тIимил тушир кьван. Са кьадар вахтар фена. Ф. ЦIицIали. Ада, ктаб къачуна, ахъаяйла, заз адан са кьадар чарар амачирди акуна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синонимар: бегьем, гзаф, хейлин. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 |
| |||||||
|
