| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка МАГЬСУЛДАР 1 фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра лежбер, магьсул(ар) битмишарунал машгъул кас. МАГЬСУЛДАР 2 прил. техилар цазвай, техилар битмишарзавай. * магьсулдар майишат сущ. техилар цунал машгъул майишат. МАГЬСУЛДАРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) магьсул битмишарзавайдан зегьмет, техил битмишарун тирвал. И йисуз магьсулдарвиляй колхоздин менфятдиз 59338 манат пул атана, план 67 центнер яз, гьукуматдиз 206 центнер техил вахкана. ЛГ, 2004, 8. V.2) техил битмишарун, кьил алай магьсул битмишарунал машгъулвал. Багъманчивал, уьзуьмчивал, малдарвал, магъсулдарвал Мегьарамдхуьруьн райондин майишатрин кьилин хилер я. ЛГ, 2000, 21.III. Бубайрилай кьулухъ саларбанвилелни магьсулдарвилел машгъул... Малла Мегьамедаз гьич кьарай авачир. ЛГ, 2004, 22.I. МАГЬУТI фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIичI авай сун яцIу парча. МАГЬУТI прил. чIичI авай сун яцIу парчадикай тир. Даим сомпопов чай, Магъут чухва, ластик валчагъ. С. С. Фекьияр. Алпан бегдин буйругъдалди Уьзденаз, авур маса мехъерин паярилай олова яз, кьилди вичин патай багьа вили магъут чухвани багъишна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. МАГЬФЕ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра мейит къуьнерал кьуна сурарал тухудай алат. Кесиб касдин мейит сурал магьфейра ( а)ваз тухуз хъайтIа, Адак къуьн кутадай бенде жагъич, валлагь, Кесибвал кьий. Е. Э. Кесибвал кьий. Вучиз чилел артух жезва магъфеяр? А. С. Руфунал залан дишегьли. МАД 1 нар. 1) артух, пара. - Куьн гъахъ я. Квез Мирзеферакай хабар авачир. Квез и йикъара мад хабарар агакьда. М. Гь. Гезентидин эхир. Алай йисуз чи республикада "Дагъустан" тIвар алаз урус чIалал мад са журнал акъатда. "Самур" журн., 2002, № 23. 2) виликандал, тикрар хъхьана. Мад са суал мецел атай Самурдиз за гьарайнай: - Чи пакад югъ гъихьтинд жеда, Чаз чир ая, Самур ба. Н. Сам. Самур. 3) эсиллагь, ерли. [Рамазан]. Бакудай хтай чи юлдашри, Урусатда мад пачагь, беглер, ханар амач лугьузва. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Мад анай зи кьил акъатнач. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. * хьайид хьана мад. * мад ва мад нар. лутьузвай фикирдин кьетIивал къалурдай ибара. Гьа чIавуз заз мад ва мад яшамиш жез ва мадни гзаф Халисадал ашукь жез кIан жеда... М. В. Гьарасатдин майдандал. * мад вучда кIус рахазвайдан фикир кьилиз акъудиз тежезвайди къалурдай ибара. Заз вакай зи кIвале еке кас ийга кIанзавай. Мад вучда? Вири таб я, кьисмет гъахъ. С. Ярагъви ашукь Уьзден. [Къизилгуьл]. Мад вучда, чан Шабан стха, жегьилрин кефи хана виже кьведач. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. МАД 2 кIус лугьузвай фикир гужлу авун патал ишлемишда. Я къунши, вун заз, эхир, са затIни къалурзавач. Мад акI устIарвал чириз жедач гьа! -лагьана. Лезги халкьдин махар. Гила мад Зарият гьиляй ахьайна виже кьведач. Лап эл-адет тирвал са мехъер гила за Къурбаназ ийин хьи. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Бегаян кайванидиз, са вахт алатайла, вичин итим бегенмиш яз амукьнач. Вучда кесибди, мад кайвани рекьиз жедач хьи адавай. Эхирни ам шикет ийиз юзбашидин патав атана. К. К. Лап хъсан адетар. - Векьер ягъиз башламишдайла, за са гьер тукIунай. Мад квез чизва хьи, ам гьихьтин залан кIвалах ятIа. Н. Шихнебиев. КIвалин референдум. Мад Алидар, аялар чаз школада аквазвайди я, ви гьал-кеф гьикI я? КIвалахрал физ-хквезвани? Н. Ибрагьимов. Сирлу межлис. Чун рикIелай ракъур тавунай ваз чи хизандин патай еке чухсагъул! Кагъазда мад вири гафар кхьиз жедач. А. М. Мурк ракъини цIурурда. КIек-верч, са кьуд-вад лапаг, къарамалар хвейила, пис яшамиш жедач. Мад Вагьаб ахьтин еке дердияр амай кас туш. М. В. Гьарасатдин майдандал. МАД 3 союз эгер. Лацувилиз лагьайтIа мад, Гатун чими рагъ я ханум. Е. Э. Ханум. Хабар кьуртIа мад чи гъалар, Сагъ-саламат я аялар. С. С. Самурска Нажмудиназ салам-дуьа. Чи хивевай кьилин буржи мад ятIа, Къуй лекьер къвез ацукьрай ви къуьнерал. Х. Х. Къуй лекьер къвез ацукьрай ви къуьнерал. [Мегьамедбег]. Иламран хва мад гила гатун тавурла, бес мус гатадайи я... Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. [Садикьбег]. Бес тахьана вучда. Гзаф дарух хьанва зун. Ша хъфин. [Абидбег]. Мад акI ятIа, чун ахлахьин, дустар, жанаби Мегьамедбег. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. МАД 4 арал., эхирни-эхир Заз чизва, куьна хъсан, атирлу чаяр жедайди я. Мад, чаз авайдал рази хьухь... А. М. Мурк ракъини цIурурда. МАДАРА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, ~йри, -йра са вуч ятIани кар ийидайла, бажитвал, тIимил харж. * мадара авун гл., ни вуч тIимил харж авун. Квез йикъа гьар садаз са флягадавай, деведин цацар кваз рганвай, яд гуда. Гьам, мадара ийиз, хъухъ. А. Къ. Аскервал башламишай югъ. Вилик вахтара дагъдин хуьрера цIай-кIарас мадара авун патал хъуьтIуьн вахтунда ракъинал ( гуьнейрик) ацукьдай... ЛГ, 2003, 4. ХII. Синоним: кьенят авун. МАДАРАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера мадара авунин гьал. Синоним: кьенятвал. МАДАРАВИЛЕЛДИ нар. мадаравал хас яз. Синоним: кьенятвилелди. МАДАРАДАКАЗ нар. мадара авун хас яз. Синонимар: кьенятвилелди, кьенятдаказ, кьенятдиз, мадаравилелди. МАДНИ нар. авайдалай гзаф яз. Иллаки Кьасумхуьруьн дустагъханадал мадни инсаф ат'. ай кьаравулар эцигнавай. А. И. Самур. Михьи гьамга хьтин цин винел, кфадин куркуррин арада балугъарни тектек лацу циферин гапIалри вплывал мадни артухарзавай цавал куькIуьзвай гъетериз ухшар тир. А. Исм. Алукьдай ахвар. Сифте гьам кIвалахда, гьамни куьчеда тIимил дустарин, арада авай Сулейман революциядилай кьулухъ вич хьтин кесибрин чIехи жергейрик акатуни адан дустарин ара гегьеншарна, шаирвилин гьуьндуьрвал мадни хкажна. А. Гьажимурадов. ЧIехи шаир. Синоним: генани. МАЖАЛ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кар кьилиз акъудун патал авай вахт. Кьве чин акьалтнамаз вичал, Ришвет къачуз, тагуз мажал... С. С. Девлетлуяр, чиновникар. - СакIани мажал хьанач. За исятда гьазурда, ТIимил кьван сабур хъия? А. И. Самур. Бязи вахтара кIвалахрин гьиляй хайи ватандал кьил чIугвадай мажал жагъин тийиз хейлин йисар физва. ЛГ, 1996, 21. VI. Захь гьуьлуьз фидай мажал авани, чан вах? Инал къав гьалдай тевле алама, куьра хадай кал ава, анал кьуьртIуь верчериз какаяр кутуна кIанзава... С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) азад вахт. Мажал авачирвиляй яни, вуч ятIа, гьар сад вич-вичиз тир; дуьз лагьайтIа, мажалар жедай вахтни тушир. А. А. Умуд. Гьаятдавай тIанурдиз Авач къе мажал, Фу чразва гъуьруькай Тамам са шишал. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Виш Сочиди и там звез ийидач. Мажалар хьайила, са кьил чIугваз ая. З. Гь. Ахварай авудай аваз. * ажалдиз мажал авач. * мажал вугун гл., ни-куь нив тайин са кар кьилиз акъуддай вахт хьурун. Акьуллудаз тагуз мажал Кьилди са дуван ийида. С. С. Гьарда вичикай са дуван ийида. - Къайитмаза, вичин хьар хьтин ахъа сивик мили Хъвер кваз рахаз, Собирав мажал вугудачир. З. Э. Рекьер сад туш. МАЖАЛДИВ || МАЖАЛИВ нар. 1) мажал кьайила, азад вахт хьайила. - Де хъсан я, ЦIару, чIурарин, яйлахрин месэла чна са мажалдив гъял хъийида. Гила цIинин апафдин къайгъу авуна кIанзава. Б. Гь Заз эвера. 2) тади квачиз, яваш-яваш. Абур мажалив ийидай кIвалахар я. Р. Синоним: мажаликди. МАЖАЛИКДИ нар. тади квачиз. - Мугьмандихъ галаз куьчедин гьаятда ваъ, хва, мажаликди кIвале аиукьна, суьгьбетна кIанда, - лугьуз ада къаридив суфра экIягъиз туна. ЛГ, 2003, 16.I. Синоним: мажалдив || мажалив. МАЖАРА араб, сущ.: -ди, -да; -яр, -йри, -йра рикI аладардай, амма хатавал квай кIвалахар, гьерекатар. Вичин юлдашрин патав хквез кIан тийизвай ва мажарайрихъ вил хьанвай аскер йифен лап геж вахтунда акъваз тавуна язавай шад макьамар ( милли макьамар, уьзбекрин авазар) къвезвай патахъ фена. А. Къ. Сад лагьай мехъер. МАЖБУР араб, прил. Арандай хкай стхад хцинруш, етим Суварни, ада... вичиз кьуьзуь кьилихъай къуллугъ авунизмажбур са кас яз гьисабзавай. Гь. М. Хуьре. Им мажбур кIвалах яни? - Ваъ, чна хушуналди ийизвайди я, - вилерин пипIера биришар гьатзава Хелеф халудин, ам хъуьрезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. * мажбур авун гл., ни-куь гужуналди са вуч ятIани ийиз тун, гужуналди хиве вугун. И карди зун а девирдиз, авамвилиз датIана лянет авуниз мажбур авунва. А. Ф. Лянет. * мажбур хьун гл., вуж, вуч авуниз са вуч ятIани кьилиз акъудун хиве гьатун. Амма Бакудиз агакьайпа, пул тIимил гумаз акуна, гьана акъвазуниз мажбур хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Чунни, амай юлдашар, чуьнуьх хьуниз мажбур хьана. Исятда шегьерда авайди ягъункьиникъ я. А. И. Самур. - Белки касдиз гьакI бегенмиш я жеди. Амма зун фикир авуниз мажбур хьана. З. Гь. Чкадив агакьай цуьквер. Ризкьидин суьрсет хизандиз Зб вацра бес жезваг;, амай вахтунда абур кьил хуьн патал масанриз, арандиз, шегьерриз кIвалах жагъуриз физ мажбур жезвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.... Бедирхан, чуькъни тавуна, кьуд лагьай юкъуз яцар галай гъелер ракъуруниз мажбур хьанай. М. Б. Балаш бубадин азан. МАЖБУРИ прил. жуван хуш авачир, буржи тир. Аялри, са бубат кIвачери чил кьурла, ам гьатта са вацра кьван ЦIехуьлрин муькьуьн кьилиз мажбури бигердизни фенай. К. К. КIел Ибрагьим дидедин. МАЖБУРИДАКАЗ ктаб, нар. мажбур яз, хушуналди тушиз, гужуналди Мажбуридаказ чи хуьряй пуд кас алкоголдикай сагъар хъийидай рольницадиз ракъурнава. К, 1985, 14. VII. Дагъустандин граждан мажбуридаказ медицинадин рекьяй страховатунин республиканский фондуни республикадин ветерандин госпиталдиз 50 агъзур манатдин пул чара авунва. ЛГ, 2000, 22. VI.... дидед чIаларин тарсариз талукь месэлаяр гьялун тIалабунин къарар кьабулна... Дидед чIалан тарсара школадин вири аялри мажбуридаказ иштарак ийин. X. Шайдабегова. Дидед чIал чируниз артух фикир. Антоним: хушуналди. МАЖБУРНАМА сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра чарасуз тамамарун лазим тир, адет яз, кхьена гузвай гаф; хиве кьун. Пленумди рейсадвилелди Самур районда 2400 гектардихъ агакьна багълар кутун патал мажбурнама хиве кьуна. А. А. Лезгияр. МАЖБУРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; мажбур авун, мажбур тавун, мажбур тахвун, мажбур хъийимир жуван ашкъи авачиз са кар кьилиз акъудиз тун. - Дугъриданни, шикил килигуник квайди тир. Ада Керим хъуьчIуькай фадлай гъиле хкьун тавунвай блокнот хкудуниз мажбурна. Б. Гь. Заз эвера Кат-калтугунар, идаз-адаз даш-баш гунар гьисаба кьуртIа, гагь-гагь ишинайдалай кIвахайди гзаф жезва. Ихьтин келимайралди ваз вун писатель я лугьуз кIанзава! Гужуналди вун ни мажбурзава! Гудач ман! Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз Гьуьрметлу редакция, - кхьизва Хив райондин Хъукьварин хуьре яшамиш жезвай Мирзалиева Зарифади, - шикаят авуниз зун чи райондин кьиле акъвазнавай чIехи ксари мажбурна. ЛГ, 2003, 4, XII. МАЖИБ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалахдин гьакъи, са гьихьтин ятIани кIвалах кьилиз акъудайла, зегьметдай гудай гьакъи. Жегьил рабочийди сифте къачур мажибдикай амукьайдахъ кIвачин къапар герек тир къабтIурни месяргъан къачун къетI авуна. З. Э. Муькъвел гелер. Им районда гьакъикъатда пенсияр, мажибар ва пособияр къачузва 8902 кас авачирбурун жергеда тунва лагьай чIал я. Гележегдихъ къачузвай камар. ЛГ, 1999, 1.1V. Мажиб гунин эглешвилер амазма. ЛГ, 2003, 13. ХI. Тажуб жедай кIвалахни туш. Девир четинди, кьулайвилер къвердавай кьит, мажибар тIимил, гьуьрметар квахьзавайди хьанва. ЛГ, 2003, 4. XII. 2003 - йисан нетижайриз килигна, республикадин амай дагълух районрилай тафаватлу яз, Ахцегъ районда зегъметчийриз, юкьван гьисабдалди, виридалайни кьакьан мажибар ( 2350 манат пул) ганва... ЛГ, 2004, 15. VII. МАЖУСИ || МУЖУСИ араб, т-б, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гзаф гъуцариз икрам ийидайди, бутриз икрам ийидайди. МАЖУСИВАЛ араб, т-б, сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера мажуси диндиз икрам айидайвал, мажусидиз кутугайвал. МАЗАРАТ араб, т-б, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мурдар хесетар квайди, алчахвилер ийидайди. Агь, мазарат! ГьикI гъана и хабар на? Л. А. Я залум цIай. МАЗГЪАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къайдада туна туькIуьрнавай кIарасрин цIай. МАЗДИ || -МАЗНИ суф. глаголдин вахт къалурзазай формайрихъ ( ксана, фена, хъвана) ва я мурадвилин формадихъ ( ксуз, физ, хъваз) акал хьуналди сказуемое тир гафунилай вилик хьайи ( ксанамазди, фенамазди, хъванамазда, ксузмазди, физмазди, хъвазмазди) гьерекат къалурдай суффикс. Гъани хандин дестеяр сад-садан кгуьгъуьналпаз вацIун а патаз экъечIзамазди я Аллагь", "я Аллагъ" ванер кьилеллаз абуру дагъвийрал гъужумайла, Сурхай хандин кьушундин пер хана. З. Р. Гьажи Давуд. Синоним: -валди. МАЗЛУМ 1 араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра зулум, азаддиз яшамиш жедай мумкинвал авачир гьал. МАЗЛУМ 2 прил. инсафсузвилик квай, азаддиз яшамиш жедай мумкинвал авачир. Кесиб, юхсул, факьир, мазлум халкьариз Ажеб хъсан, ширин, гуьзел къар хьана. Х. Т. ЧIехи Октябрдиз. МАЗУ фарс, прил. куьк тушир, кIараб квачир. * мазу як сущ. куьк тушир, кIараб квачир як. МАЗУЛА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вахт-вахтундилай, адет яз, кьилин са пата гьатдай пис тIал. Кьиле мазула ава, кьил пис тIазва. Р. МАЗУТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIулав нафтIадикай бензин, лацу нафт хкудна амукьаяр. Мазутдайни нафтIадай хьанвай зи фуфайкади садра цIай кьада! Гьихьтин чIехи шем хьана закай! М. Ж. «... Фу гайди я гьамиша». - Газовикри, виликамаз хабарни - тагана, газ атIана, - лугьузва консервиярдай заводдин директор Акиф Агиурбегова. - Ихътин кар ийизвайди чир хьанайтIа, чна мазут кьванни гьазурдай. ЛГ, 2004, 12. VIII. МАй урус, сущ.; -иди, ~йда; -яр, -йри, -йра 1) йисан вад лагьай варз. Къвезва чилин няметар: Помидор, афни, Хипен ниси, майдин вирт, Гамишдин гъери. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Чав и алатай майдин вацра Москвадай нубатдин са шад хабар агакьна. И сеферда ам, лезгийрин бажарагълу шаир Мердали Жалилов Урусатдин писателрин Союздин членвиле кьабулунихъ галаз алакъалу я. «Самур» журн., 2003. 2) куьч. шад вахт. ХьайитIани зи суфрадал кьарматIар, Вун галайла, уьмуьр май я гьамиша. А. Ал. Заз герек туш... Са вахтара лугьудай на: Вун зи уьмуьр. вун зи май я»... А. Ал. Хумай. МАЙВА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра салан емиш ва хъчар. Муькуь чIал колхоздиз талукьди я. Колхоздикай лезги чIалал туькIуьрнавай маса чIалара хьиз, инани шаирди лежберриз колхозда сад хьуниз, ана хъсандиз кIвалахуниз, бул ва хъсан мейвайрин, техилдин ва памбагдин бегьер битмишаруниз эверзава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Зулухъ геж, мекьивилер жедалди са шумуд югъ амаз, салара къаяриз дурум гудай майвайрин: газардин, чичIекрин, чугъундуррин,. салатдин, шивитдин, редискадин тумар цада. ЛГ, 1998, 26. IX. Яру цIаяр хьтин памадурар, къацу векьер хьтин афнияр, чичIекар, хъчар ва мадни маса майваяр булдиз алай анал. А. Исм. Алукьдай ахвар. Эгер вахтунда чкайрал майваяр кьабулдай, пунктар ачухайтIа, ' абур и инжиклувиликай хкатда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. ☼ 1955 - йисалди орфографиядин норма мейва тир ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС), 1964 - йисалай майва кхьин кьабулнава ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г, У. А. М. ЛЧЮС, 1964-2001 ). Чи фикирдалди, эвелан норма а гаф лезги чIалаз къведалди вич авай азербайжан чIалан форма хвена кхьин бинедиз кьабулнавай, гуьгъуьнлай - а гаф кхьин лезги чIалан рахунрив мукьва авуна. МАйВАЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра майвайрин рекьяй пешекар. МАйВАЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; илер, -илери, -илера майвайрин рекьяй пешекарвал. МакIвачивилин звенодин членар гьахъ тирди субут хьана. ЛГ, 1985, 12. IХ. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 |
| |||||||
|
