| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ТУРУС прил. шариатдин патай ихтияр авай. Гъакъван вири усал хьана жуванбур? Патан къаргъа кьурал кьуна дуванбег? Хъвер вегьезва, гъер вегьезва шеврида Жуван кали ганвай турус гъеридал. З. Къ. Къецел йифди... Бес кьейиди хашпара тирни? Бес кьейидаз хаш багьа тирни? ТуштIа белки капI адаз турус? М. Б. Мейитдин женг. * турус хьун гл., низ вуч низ шариатдин патай кьабулун, ихтияр авайди хьун. - Гила авур дуьаярни кпIар турус хъижедач, -лагьана абуру. А. А. Лезгияр. ТУРУСИКI кил. ТРУСИК. ТУРЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра балугъар кьадай тур ялдайди. Жедай туш ви акьул балугъ, Турчи я вун кьадай балугъ. С. С. ТУРШИ туьрк, прил. 1) анардин тIям авай. Пампасидвай рикI ягъайла, Ваз са турши анар кIандай. Ф. Панпасидивай рикI ягъайла, Ваз са турши анар кIанди. А. Ф. Риза. Гила, амай хуьрекривай рикI ягъайла гудай туршимезе яр-емишарни хьанва, - лугьуз Эсли архайин хьана. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: цуру 2) такIанвал авай, къайи. Ахир и инсанрин ара Турши хьун бес четин тушни. С. С. Бес четин тушни? Синонимар: къайи, цуру. ТУРШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери турши тир гьал; Синонимар: цурувал. ТУРШИДАКАЗ нар. турши тIям хас яз. Синонимар: цурудаказ, цуруз. Антонимар: шириндаказ, ширинз. ТУРШи3 нар. турши тIямда аваз. Синонимар: цурудаказ, цуруз. Антонимар: шириндаказ, ширинз. ТУТ фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гьяркьуь пешер алай тарцел жедай тупIун рикI кьван яргъивал авай ширин емиш. Тутар... гьикьван кIантIани неъ, я руфун дакIвадач, я залан жедач. К, 1985, 31. VII. * тутун тар сущ.; тупIун рикI кьван яргъивал авай ширин емиш жедай тар. Кьуьзуь Къембер буба гьа гьамамрин вилик квай тутун еке тарцин кIаник туькIуьрнавай «ламрал» ацукьнавай. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. ТУТАЖАГЪАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра къулал, пичинал алай кудай къаб кьун патал парчадикай раснавай затI. Тутажагъар куьк, хуьрек кьит. Р. ТУТУН 1 тун глаголдин инкарвилин форма. Кил. ТУН. ТУТУН 2 тут существительнидин актив падеждин форма. Кил. ТУТ. ТУФЛИ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIвачин къапарин са жуьре. - Айна гъилик чемоданни кваз хтана. Адан кIвачерал туфлияр, тандал тIарам булушка алай. З. Э. Муькъвел гелер. Шур ваз, баде, туфлиярни шал. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Абасан кIвачел алай куьгьне туфлиярни патушар я - къацу векьелай цIуьтхуьнна физва. М. В. Гьарасатдин майдандал. ТУХ туьрк, прил. хуьрек тIуьна хук ацIай, иштягь авачир лишан хас. [Эфенди] - ( Миримаз килигиз-килигиз) Аквазвани квез и баркаван гьикьван хъсан чранватIа, и фуа лап тух касдин иштягьни ачухда. Мирим, им чрай устад вуж я? Гь. Гь. Колхоз. Пуд жуьт тух калери ялзавай куьтенди къураматдин чиляй еке ласар акъудзавай. А. И. Самур. Антоним: гишин. * тух(ар) авун гл., ни вуж-вуч тух тир гьалдиз гъун. Кал техуьн я азар са, Квелди ийин кьве мал тух? Ш. Къ. Перт кьуьзуьбур. Ийидай за вунни тухар. Вун накь вучиз атаначир? С. Вун накь вучиз атаначир?. Синоним: тухарун. Антоним: гишин(ар) авун. * тух хьун гл., вуж 1) тух тир гъалдиз атун. ТIуьна, хъвана тух хьайидалай гуьгъуьниз ибур чпин сугьбетрив эгечIна. Ф. Савдагардин. Гишин хьурай ваз, я хьурай вун тух. Х. Х. 2) куьч. шадвилин, гьейранвилин гьиссери кьун. Къвазва нурар гъетерин, Зи тух тежер вилери Гуз экуьвал рекьиз зи ЦицIивални - рикIиз зи. А. Ал. Къвазва нурар... Шадвиляй шехьзавай Аран диде хтанвай мугьманриз килигуналди тух жезвачир. А. И. Самур. Антоним: гишин хьун. ТУХАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; - а, -ин. -рай, -мир 1) тух тир гьалдиз гъун. - Алад, алад, жуван руфунни тухара ана, - лугьуда Тагьира. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) квев бес кьадар гьасилун. Ихьтин еке метлеб авай месэлаяр гьялзавай чкада чи вад хуьр гьукуматдивай техилдив тухариз жедачни? А. А. Лезгияр. 3) куьч. шадвилин, гьейранвилин гьиссери кьадайвал авун. Тамашачийрин вилик гьакъикъи бажарагълубур, гьар садан рикI руьгь тухардай нумраяр акъудун герек я. М. Ж. Сад хьайила рикIер чи... Синоним: тух(ар) авун. Антоним: гишинарун. ТУХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера тух тир гьал. Антоним: гишинвал. Гишин вахтарилай чаз тухвиляй недайди вилик кумукьдай вахтар гзаф жезвай. А. Исм. Эхиримжи къув. ТУХВИЛЕЛДИ нар. 1) тух жедалди. И тавханада Пенкерахъ галаз коньякар хъваз, шоколадар незвай вун кефина тахьайла, бес тамай кIулалди кIарасар гъиз кIвал чими ийизвай Рамзият яни кефина авайди? Я туштIа, тухвилелди ичIи фуни тачагъизвай, ви аялар яни? 3. Э. Рамзият. 2) кьадардиз гзаф. Гьейбат вичин гъвечIи уьмуьрда кIуь-цуруди тухвилелди акунвай жегьил я. З. Э. Скульптор. Синоним: тухдаказ духдал, тухдалди. ТУХДАКАЗ нар. тух гьал хас яз. Синонимар: тухвилелди, тухдал, тухдалди. ТУХДАЛ || ТУХДАЛДИ нар. 1) тух жедалди, каш квахьдалди. Эхирни ихьтин къарардал атана: колхозда кIвалах ийиз чан хкудна лагьана, кIвализ шейни къвезвач, жибиндиз пулни, гьавиляй хизандиз кьецIил-цIийивал, тухдалди фу къазанмишиз патал фида. А. Исм. Зи лацу балкIан. Тухдалди я фу авачиз, я партия гвачиз, мекьи хъуьтIуьн шартIара гзафбур фад начагъ жезвай. ЛГ. 2003, 25. ХII. 2) гзаф. ЭкъечIна абур дагълариз фена. Къацу векьера тухдал къекъвена. А. Мут. ВикIегь Расул. Тухдалди рагъул яд хъвайи Жавгьарат, мекьивални къурхувал какахьна, сарар-сарарал алукь тийиз, зурзазвай. У. Къемберов. Сел. Синонимар: тухдаказ, тухдиз, къвалари чIакь ийидалди, гьакьзамай кьван. ТУХДИЗ нар. гишин тушиз.... инсанар вири сад я. Садбур тухдиз, муькуьбур гишила хьун дуьз туш. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи. Антонимар: гишила, гишиндиз. ТУХМАЧ туьрк, сущ.; ~ди, -да; -ар, -ри. -ра къелемар экъечIардай чка. Синоним: къелемлух, питомник. ТУХТАТМИШУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава: - а, -ин, -рай, -мир; тухтатмиш авун, тухтатмиш тавун, тухтатмиш тахвун, тухтатмиш хъийимир секинарун. Ада кукупIдин жуьре Пенкерахъ галаз девран гьалзава. Рамзият лагьайтIа, Лукьмана гьар сеферда са багьна акъудиз тухтатмишзавай. З. Э. Рамзият. - Яраб ида лап рикIин къеняй, михьивилелди ибур лугьузвай гафар тиртIа, тахьайтIа ада захъ галаз чIагай гафар рахуналди, зун тухтатмишзавайтIа? - фикирна ада. Я. Я. Са фурун вакIар. ТУХУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нефес къачунин-акъудунин орган. Рустамаз гзаф хъел атана, ида вегьена девдин карч кьуна, чIугуна. ЧIугуна, гзаф кIевиз ада са кьуьл эцяна, адан рикI, лекьер, тухулар къецел акъатна, ам кьена. Ф. Де тухулдин тIям вуч я? Вични ни галайдан? Вуна лугьумир гьа, гъвечIи дуст, гишин чIавуз тухулдихъни тIям жеда. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: жигер(ар). * як такурдаз тухулар къалурда мисал 'халисан затI такурди тапан затIуналди алцурариз алахъда' манадин мисал. ТУХУМ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къадим девиррилай инихъ са диде-бубадилай хьайи мукьва-кьилияр вири санлай. Вичин рагьметлу бубадин суьгьбетрай рикIел аламайвал, тухумдин кьилГъази буба - уьмуьрлух хпехъан хьайи кас я, гатара хуьре, хъуьтIерани- Шеки-Ширванда килфетни галаз кьил хуьз жедай. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. Хъикьем хуьряй атана, Кьурагьа ери-бине кутур тухум я. ЛГ, 2003, 4. ХII. ТУХУН 1 гл.; -ухуда, -ухвана; -вах, -ухурай, -ухун, -ухумир; тухун тавун, тухун тахвун, тухун хъийимир 1) са вуж-вуч ятIани са чкадай маса чкадиз гваз ва я галаз фин. Къуьл тухуз вердиш хьайи кьиф... Е. Э. Нехирбан. Къуьл тухвайди сад хьайла, Гьейридилай шикаят мийир... Е. Э. Дуст Ягьиядиз. [Рукъужат] - Элдер стха! Твах жуван вах женотделдиз. Гь. Гь. Адетдин къармахра. 2) ни вуж дишегьли паб яз къачун. - Гада, лагь кван, вуна зун низ тухузва, ваз тухузвани, масадаз? - Вун заз тухузвайтIа, зун икьван пашман жедайни? За вун масадаз тухузва, -лагьана гадади. Ф. Гьуьлуьн руш. Четин тушни, вун тухвайтIа чарада. Е. Э. Аман яр. За абурун хъиляй и гьамамрал парталар чуьхуьз кIвалахзавай Седеф лугьудай паб хкана кIвализ. Садани тухун тавуна амай са дишегьли тир. М. Б. Туьквезбан къе вахчузвалда Небидиз,. Ам Эминан стхадиз къе тухузва. М. Б. Эминан сурал. 3) ни вуч чуьнуьхун. Кимерал са ни ятIани хипер чуьнуьхна лагьайла, и чубанри ва хузаинди, "жер кар туш, бес дуьз угъри ятIа, чи хипер тухурайтIу" лугьуз фурсар ийиз хьана. Э. Бабиров. Йифен чинерар. 4) са вуч ятIани (собрание, конференция, вечер; къанал, рехъ) арадиз гъун. Чаз са ктабдай читателрин конференция тухуз кIанзава. Заз тухудай къайда чидач. Гила зун хъифена, тади ква. А. А. Умуд. Багъдин юкьвай атана тухвана къанал. Ш-Э. М. Пишкеш. Къанавар тухвана кIанда. З. Э. Муькъвел гелер. Къанал тухуз, тесниф ийиз дастанар, Инкъилабдин даяхар я инсанар. И. Гь. Инкъилабдин даяхар. 5) ни вуж сад масадал гьуьжетда ва я къугъуна гъалиб хьун. Имуч-муча къугъуна ада зун тухвана. Р. * вил рекьи тухун, жува жув тухун, зегьле тухун, гафаралди тухун, кицI вацIу тухудач, яб тухун. ТУХУНАЛДИ кил. ТУХУН. ТУШ алакъадин гл. са затI, кIвалах, гьерекат, лишан инкарзавай гаф. ТIварун стха, зид а касдив гъуьжет. туш... Е. Э. ТIварун стхадиз. Зи хва... Ингье, вун дуьньядиз атана. Шарвили туш. Туш вун авчи Пиримни. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. - Зиди, Айнисеханум, деливал туш, шадвилин гьавалувал я! Къ. М. Дагъларин къанунар. Антоним: я. ☼ Инкарвилин суффикс вири дуьшуьшра анжах ч гьарфуналди кхьида. Месела: фидач, фенач, фидачтIа, жедачни... И къайдадик тек са куьмекчи глагол туш акатдач. И глаголда ва адан формайра ш кхьида, месела; туш, туштIа, тушни ва мсб. Лезги чIалан орфографиядин къайдайрин свод. ТуькIуьрайди У. А. Мейланова. -Махачкала, 1998, ч. 19. ТУШИР прил. вич алакъада авай гафуналди лагьанвай затI - кар, лишан, гьерекат алатай вахтунин гьакъикъивал инкардай гаф. - КIвале яраб вуч кар хьанвата? - фикир ийиз, рикI секин тушир гададин. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Антоним: тир. * тушир рекье тун гл., ни вуж дуьз амалривай, гьерекатривай къакъудун, дуьз тушир амалар, гьерекатар ийиз тун. ШейтIанвална, тушир рекье вун туна... Е. Э. Гуьзел яр. ТУШТIА кIус са вуч ятIани инкар авуна кьвед лагьайди теклифдайла ишлемишдай гаф. Гагь заз лугьузва: «Къачумир къатир, Къачу са машин, туштIа яхъ са такси.... А. Ал. Югъди зи... ТУШЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра суьретар чIугун патал ишлемишдай, вич чарчик кужум тийир, къерехриз чкIин тийир, фад кьурадай чIулав ва я маса ранг. Кьуранвай туш дуьз хъхьун патал ам чими яд авай стаканда эцигун меслят къалурзава. ЛГ. 2004. 4. ХI. ТУЬГЬМЕТ араб, сущ.: -ди, -да; -ар, -ри, -ра наразивал, наразивилин гафар, тахсиркарвал. Гьич ван тахьай туьгьметарни гилигда... Е. Э. Гьая тийижир паб. «Гуьзел» лугьудай шиир туьгьметрив ацIанва: гьейрибуруз лугьумир лагьай сир ярдивай хуьз хьанач, ада ам ахъайна. А. А. Етим Эмин. Ам хцихъ галаз анжах суалралдини туьгьметралди раханай. М. Гь. Им къван, имни терез. Синоним: туьнбуьгь. * туьгьмет авун гл., ни низ наразивилин гафар лугьун. Къунши вилаятдин пачагьди, угъри жагъуриз жезвач лугьуз, адаз гзаф туьгьметар авуна. Ф. Халуни хтул. Сулеймана, а Къурбана хьиз, чай хъвадай кесибриз туьгьмет ийизвач. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Туьгьметар ая - къведач кIусни хъел. М. Б. Зун квел шад я. Синоним: туьнбуьгь(ар) авун. Антоним: тариф(ар)ун ТУЬГЬМЕТАРУН гл., аспект, ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; туьгьметар авун, туьгьметар тавун, туьгьметар тахвун, туьгьметар хъийимир наразивилин гзаф гафар лугьун. Пис кас я вун, лугьуда заз, гьайиф, на, Туьгьметарда гьар какатай чкадал. А. С. Чухсагъул ваз. На Забитаз туьгьметармир, кIани дуст я адаз зегьмет... З. Р. Дилбер. Синоним: туьнбуьгь(ар) авун. Антоним: тариф(ар)ун. ТУЬГЬМЕТУН гл., ни низ; -да, -на; -из. -зсша: туьгьмет ая || -а, -ин. -рай, -мир; туьгьмет авун. туьгьмет тавун, туьгьмет тахвун, туьгьмет хъийимир наразивал къалурун. Вуч тади ква -туьгьметзава вирида. Вуч муькIуь я - лугьузва кар чирида. П. Ф. Рубаияр. Къе вуна мад суьгьбетзава, Ахъайзава хьайивал, Мецизни кваз туьгьметзава, Къекъвез рикIе къайивал. Т. А. Къе вуна мад... ТУЬД сущ.; туьни, -туьна; -тер, -тери, -тера гардандин вилик пад ва къене пад. Гьикьван гишинзавайтIани, иллаки чайдихъ туьд суза хьанватIани фу тIуьникай кьил баштан авуна А. А. Лезгияр. Курума и месэла эцигайла, уьгьуь яна туьд ачухарна. А. И. Къиргъин. Синонимар: кIалхан, туьтуьх. * туьд атIун гл. ни нин рекьин, чан хкудун. Ваъ, хуьруьз, валлагь, зун туьд атайтани хъфидач. Б. Гь. Ичин къелем. Синонимар: кил. гардан ягъун. * туьд дакIуна кьий! межд. къаргъишдин са жуьре. Низ хьайитIани ийида къал, Туьд дакIуна, кьурай ви чIал. Е. Э. КафтIар къарийриз. * туьтер атун гл., низ туьд тIадай хума. Ахпа туьтер къведай азардик лапагар телеф хьана. А. М. Лежбердикайни пуд стхадикай. * туьтер кьежирдай затI [шей] сущ. спирт квай хъвадай затI. Вуна, къари, зун рекьиз экъечIдалди вилик, хъсан рехъ хьурай лагьана, са тIимил кьван туьтер кьежирдай шейни са кьезил хинкIал гьазура. Гь. Къазиев. Зегьримар хьайи "3, 62". * туьтер кьежирун зараф., гл., ни ички хъун (тIимил хьиз). Тадивал квез герек я? Бес ф-узатI недачни? Туьтер къежирдачни, я неченик?! Б. А., З. Э. (СтIал Сулейман). * туьтериз кьилав гун гл., ни. гзаф рахун. Садра кимел Севзиди кьилав гана туьтериз. Кь. Ф. Тарифбаз. * туьтуьн хат ||туьтуьнин хат сущ. туьтуьнал кIир хьиз экъис хьанвай чка. Чиргъ алама, - ада деведин мандав хьиз экъис хьанвай вичин туьтуьнин хтунал гъил гьалчна. Б. Гь. Заз эвера. * туьтуьнай фидай кIараб туш мисал 'разивал къачуз жедай, меслят ийиз жедай кас туш' манадин мисал. * туьтуьнал |техвел] кьуьл илисун гл., ни нин рекьидай гьалдиз гъун. Кьазвани девлетлуда кесибдин гъил? ТахьайтIа илисзавани те. хвел кьуьл? А. Гьажи. Хабар це. Синоним: чан къачун. * туьтуьна акIун гл., вуж вуч нин. са нин-куьн ятIани манийвал хьана, кар кьилиз акъудиз тахьун. Саимат халадиз вичин хцин гафарикай хъел атанай. Ибур вуч кутуг тавур ихтилатар я лугьуз кIанзавай, амма гена адан туьтуьна хцин муьгьуьббат акIана. Н. А. Къимет тецигай муьгьуьббат. * туьтуьниз еб вегьин гл., ни нин кьин, чан хкудун. Халкьдин девлет тарашиз, вине кьадай чеб Буьндуьгуьррин туьтуьниз вегьизва къе еб. А. С. Зи бубади. За жуван гъилеривди ви туьтуьниз еб вегьеда. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синонимар: асмишун, гардан ягъун. * туьтуьник твар кваз хьун гл., нин агьваллувал хкаж хьун. Эшреф хуьре гаф ише физвай, лугьудайвал, туьтуьник. твар квай, тIуьнал-хьунал рикI алай, хейлин яшар хьанвайтIани, жегьилвилин квал кумай итим тир. А. Э. Иншаллагь! ТУЬК туьрк, сущ.; -ди. -да; -ер, -ери, -ера кьетIен еридин хъуьтуьл йис. Туькдин месел хьана ярхар, чIугу кьван куьне дамахар. С. С. Фекьийриз. Эй дустар, зи чил квез туьк хьиз хъуьтуьл хьуй, Куь кIвачик са цазни тахьун паталди. А. С. Ша, дустар! Тумавар квайди няниз кьилел туькдин ( пуховый) шал алукIна къаткайтIа, экуьнахъ тумавардин гелни амукьдач. ЛГ, 2004, 15. VII. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 |
| |||||||
|
