| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ТРОТУАР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьчедин кьве къерехдай инсанар къекъуьн патал къир цана, къван туна ва я маса затIуна раснавай рехъ. Алатай юкъуз ва йифиз марф къвана, гила югъ лап чин ачухди тиртIани, гьеле тротуардин асфальтдин буш чкайра-лекъвера ятар акъвазнавай. А. Фет. Жамидиникай суьгьбетар.... заз чизвай, эгер зун исятда тротуардал, инсанар физвай рекьел, алукьайтIа, куьчедай физвайбур вири, залай кам ягъиз, фида. 3. Ф. Элясна фимир. ТРУБКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра телефондай рахадайла, япал эцигдай алат ва я къен буш турба хьтин тадарак. Телефонди зенг яна. Махсуда трубка къачуна яб акална: З. Э. Муькъвел гелер. Гуьселемаз ведре къачуна къажгъандиз яд цаз кIан жеда. Телефонди зенг ийида. Ада трубка хкажда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. ТРУСИК ( ТУРУСИКI рах.) урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра итимрин шалвардин кIаникай. дишегьлийрин перемдин кIаникай адукIдай метIелай виниз яргъивал авай партал. Абуру са гуж-баладивди партал дегишарна. Квасадиз виридалайни шалвар чIугвадайла турусикI алатиз кичIезвай... М. Б. Футболист. [НацIамур]. Милицадиз чна вун гуда, хъеме гвай экстремист! ( Хъемени къахчузва -Хиббадал са трусик аламукьзава). Ф. Б. Филиал. ТРЮМО урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра цлан, буйдин гуьзгуь. ТУБА араб: * туба авун гл., ни вуч са кар ийидач ва я мад хъийидач лагьана жува жуваз гаф гун, хиве кьун. Гьа вахтунилай инихъ ада гужлу кьушун гвачиз, бегьем гьазурвилер такунмаз душмандин хуруз экъечIун туба авуна. З. Р. Гьажи Давуд. Амма ина къе дем ава Шашлик кьаз тупIа. Гьич садрани инал завай Ички жеч туба. А. Ал. Андреян булах. ТУБАСТАФИРУЛЛАГЬ! межд. 'авур кIвалахдилай ва я лагьай гафарилай Аллагьди гъил къачурай' манадин гаф. - Чи коммунизмда инсанар жеда, абур агакьда, кьуьзуь жеда, рекьида. Куь женнетда вири амукьда. Чидач. Куьне садра им жедай кIвалах яни, тушни. фагьум-фикир ая. - Тубастафируллагь! -Тубастафируллагь! - Гьарда вичиндан тариф ийизва. А. А. Лезгияр. Тубастафриллагь... Кяфир... Кяфир, -паб кIваляй экъечIна. М. Б. Футболист. ТУБЕРКУЛЕЗ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жигерра, ратара, туьтуьна, кIарабра хер ийидай, гьабур чIурдай азар. ЦIегьерин никIедикай уьгьуьйриз, туберкулёздиз, жигерриз гзаф хийир ава. "Самурдин сес" газ., 2004,24. VIII.. ТУГЪ фарс, нугь., сущ.; -ади, -ада цуру нек. КIвалахна галатна, акъатайла югъ, Чандилай алахьна зегьметдин гьекь-бугь, Таядихъ тIуьна фу, хъвана къайи тугъ, Кеф тушни ксун бес мес-къуьж: галачиз. Ш-Э. М. Чуьлда йиф. * тугъвади кун гл., вуж квачир баладик акатун. Кьве Сеферда ийич мехъер Тугъвади кун тавун патал. С. А. За инсандал ийидач хъвер... ТУЗ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къумарал къугъвадай чарарикай виридалайни чIехиди. Шагь туздалди ягъиз жеда. Р. ТУЙ туьрк. сущ., текв.; -ди, -да гададиз свас гъидай ва я руш гъуьлуьз финиз талукьарнавай шад мярекат. Гьавиляй къе хъвазва чна шуьрбетар, Рушариз за туй ачухун буйругъда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. -КIвалерава туйни къив. На лугьуди гъанва свас. А. Ал. ЦIийи йис. Синоним: мехъер. ТУКЪА 1 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIватIал. Фуфайкадин къенепатан къултухдай шуькIуь жирдин епинив кутIуннавай, газетдикай атIанвай кьуд пипIен бицIи чарарин са тукъа акъуддай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: пачка. ТУКЪА 2 туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра итимрин юкьва твадай чIулунин са кьилихъ жедай уьнуьг хьтин затI. ТУКЪАЗ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра Иса гьелени цура амай, адавай гила рикIна цурин ракIар ахьайиз жезвачир, амма, тукъазрилай угьуь ягъай малла Къадир чир хьайила, ам тадиз «Ша, малла Къадир!» -лагьана, адан вилик фена. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. ТУКIВАДА, ТУКIВАЗ тукIун глаголдин формаяр. Кил. ТУКIУН. ТУКIУКI тукIун глаголдин эмирдин форма. Кил. ТУКIУН. ТУКIУН гл., ни вуч; -вада, -уна; -ваз, -вазва; -укI, -ван, -урай, -вамир; тукIун тавун, тукIун тахвун, тукIун хъийимир чукIулдалди гьайвандин, ничхирдин гардан атIун. Ирид чIулав гьер тукуна Ирид чIулав гьер чрана, Ирид чIулав гьер ргана. Ф. Наши кьасабдиз нар деве КIвачин кьилел тукIваз кIанда. С. С. Акьул жуваз аваз кIанда. - Вучда кьван. тумар гзаф кукIварнавайбур тукIуна, тIимил хирер хьайибур сагъар хъувуна. А. Ф. Лянет. Маса чара тахьай цIуьрнуьгъ тукIуна. З. Э. Муькъвел гелер. Гьер тукIукI, гардан ядай яц гъваш... лугьуз мугьманри чпин истемишунар авуна. З. Э. Муькъвел гелер. * тукIвадай гьайванар сущ. як патал чараз хуьзвай гьайванар. ТУЛА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йра, -йра ) гъуьрчен кицIерин са жинс. ЭкъечIна зун дагъдиз къакъан Тула галаз. А. Ал. Дагъдин Тула. 2) куьч., в. тербиясуз дишегьли, руш. ТУЛКIУН рах., гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; тулкI авун, тулкI тавун, тулкI тахвун, тулкI хъийимир зегьмет чIугун тавуна хьанвай девлет гьукуматдиз вахчун. Абурун мал-девлет тулкIна, гьукуматдин хийирдиз вахгана, чилер - лежберризни гапIалриз пайна. Гь. Къ. Четин бахт. ТУМ 1 [тпум] фарс, сущ,; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) цун патал хкянавай техилдин тварар. Гьардаз пуд-кьуд рипе тум фидай маса кьве никни авай, А. Ф. Бубадин веси. Чварах кьуразвай келемдин Тум цIийиз кутаз жедайд туш. А. Мут. Жедайд туш. Ахпа кIватI хьанвайбуруз лежберри фу арадиз гъун патал ишлемишай куьгьне сенятар - кIарасдин кьуьквер, йирфер, терезар, кIарасдин ругунар. Абура авай векъи къванер, шалар, шаламар, гъилелди тум вегьедай чантаяр, гьебеяр ва маса затIар къалурна. ЛГ, 2004. 6. IV. 2) цуькверин кIуква жедай твар(ар). Беневшайри кьве сеферда цуьк акъудда: гатфариз ва гатуз. Гатфарин цуьквер ирибур, гуьрчегбур ва атирдин ни галайбур жеда, амма тум гъидач. Гатун цуьквер куьлуьбур, рангсузбур ва ни галачирбур жеда, амма тум гъида. А. С. Беневшайри кьве сеферда... * тум кьун гл. 1) тум кIватIун. 2) тум малум хьун. * тум хкатуй! межд. 'кьий, амачир гьалдиз атуй" манадин экъуьгъун. * тум хкатун гл. жинс михьиз терг хьун. * тум хкудун гл., ни куш жинс михьиз хкудун, амукь тийидай гьалдиз гъун. Чидач, агъу гана кьванни абурун тум хкуддатIани, - лагьана Мейриханди. З. Э. Муькъвел гелер. * тумун кьун сущ. хеси тавуна, аладун патал хуьзвай кьун. ТУМ [ттум| фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) гьайвандин, къушран бедендин кьулухъ пай. # балкIандин ~, ламран ~, хипен~, ~атIун. Тумун кIаник кашу Квайд я, мад кIаркIар авайд туш. С. С. Пакамахъ килигайтIа, са шумуд хипен тумар атIана кукIварнава. А. Ф. Лянет. 2) куьч., векъи са нин ятIани терефдар. Кулакрин ячейкада авай тумари и саягъ квадардай ячейкадин кьил. Авайвал лагьайла бязи юлдашри, Абур тIушундай, ахьайиз тадачир вил А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. [Мирим]. - А вини мягьледа авай гачалабурун ЦIаматI ава гьа! Камунисарин тум хьана, гьа калхуз лугьуз халкь рекьяй акъуд ийиз алахьнава. Гь. Гь. Колхоз. [ЦIарухва]. - Ни рекьидайди я, кулакри кьена ман. Кулакри, фекьийри ва абурун тумари чи гъалатIрикай чпиз хийир къачузва. Гь. Гь. Колхоз. 3) майишатда ишлемишдай затIунин (чукIулдин, нажахдин, чантадин) гъиле кьадай пай. Вичин идет тирвал, ламран юкьвал ацукьна, ада яргъи тум галай кьалиян чIугвазвай. З. Э. КУТВ-диз фена. Маншаллагь, хтул, лап зулун къар кьван авайди, я, - лагьана Жавата тумунихъ тIасма галай еке чукIул акъудна. Гь. М. Им къван, имни терез. Чантадин тум кьуьнуьхъ галаз, гьалав вегьена Къуьнерихъ вун экъечIнава ажеб туькIвена. И. Гь. Рубаияр. Перцин тум хана, тумунин кьатI тIеквендамаз, къеженвайвиляй ам акъуд тежез, зуп кимел алай чи кIвалерин вилик кIутани гваз алахънавай. Къ. Къайибханов. Йифен ахвар. Дишегьлидив тумар квай тахтадин гъвечIи ящик гва, итимдив - чIехи чамадан. М. Б. Зун кьенвач. * жуван [вичин] тумунал ацукьарун. * тум акалун [гилигун] е., гл., ни нихъ; са нин ятIани кIвачихъ чIуру кIвалахар ягъун. Цан цуз лугьуз ракъурнавай буйругъар. Буйругъдалди цадани чна бес цанар, Къайгъу тавуна пучиз туна цанар. Гила мад акал хъийизва чахъ тумар. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. * тум жакьун гл., ни нин кьулухъай рахун, фитнеяр авун. Жуван тариф авунни на зайифдач, Гагъ-гагь гъатта жуван тумни жакьвада. А. Къ. Са чIаларбандиз. * тум илисун гл., ни кис хьун.Пул авайдан вилик закон Тум илисна кис жеда. Зунни жуван ичер гваз КIани патахъ физ жеда... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * тум кайи кац хьиз рах., нар., вуч авун; теспача кваз. Махсуд Асан хуьруьн кьилихъ галай чIураз акъатнавай, кьулухъай атай Велиди хабар гана, лагьана: - Вердиди пуд гьер тукIуна тIуьнар-хьунар гьазурнава. Вични тум кайи кац хьиз юртада ава. З. Э. Муькъвел гелер. * тум къекъуьрун гл., ни. амалдарвал авун, алцурариз алахъун, амалдалди жув кIевяй акъудиз алахъун. КIеве гьатай арада тум къекьуьриз жеда вакай са фендигар сикI, къужа. Амай чIавуз, эгер чиниз вегьейтIа, квахьна фида дуьз кьве рипе цуькI, къужа. С. С. Къужадиз къаридин гаф. * тум-кьил авачир кьван числ. лап гзаф. Гьа икI пара гишин, мекьи йисар алатна, тум-кьил авачир кьван зегьметар чIугуна. А. Ф. Риза. Синоним: сан-гьисаб авачир кьван. * тум-кьил тахьун гл., куьн, квехъ, квез. 1) ери-бине тахьун. АкI тахьайтIа, сил тум-кьил авачир кар жеда. З. Э. Муькъвел гелер. 2) лап гзаф хьун. А кьил авач Аранрин, Тум-кьил авач душманрин... Ф. Шарвилидкай риваят. - Дустар! Чаз хьанвай мусибатдин тум-кьил авач. Чун геж хьана. А. И. Самур. Ахмакьвилин, къанмазвилин тум-кьил хьанач. Кь. М. Кьуьзуь къекъвераг. Гила зи тажубвилихъ тум-кьил хьанач. Гь. М. Ирид къаш. Къембера цIуд лагьай класс «отлично» куьтягьна. Дидедин шадвилихъ тум-кьил авачир. Н. А. Къимет тецигай муьгьуьббат. * тум кьацIай данади нехир кьацIурда мисал 'са гъвечIидан хатадини гзафбуруз айиб гьида'. -Акъваз, Вели! Акъваз, Вели! Тум кьацIанвай данади хьиз БарбатIнава нехир вуна. А. С. Жуваз душман жемир вун. Садра кьванни - кьацIай кали кьацIурда нехир... А. Къ. Лугьуда хьи. * тум кIанчIа кьун гл. 1) тум хкажна кьун. Тум кIанчIа кьунвай ЦIарак къвалав гвай чубанди кфил ягъзавай. З. Э. Йифен тIурфан. 2) куьч. са ни ятIани вич дамахар гваз тухун. * тумуна [тIукуна] кьуьл эцягъун в., гл., ни нин са вуж ятIани хъилелди авай чкадай чукурун, акъудун. - Абурун кьведан тумунани за кьуьл эцяна. Редакцийра герек инсанар тушир, халудин. Амалар чIурубур тир. 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил. ТУМАВ(АР) сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра мекьи хьана тиршер ядай нахушвал. ТIалар-квалар, тумаварар, гриппар гел галачиз квахьда, - лугьузва ада. ЛГ, 2004, 13. I. Тумавар квайди няниз кьилел туькдин ( пуховый) шал алукIна къаткайтIа, экуьнахъ тумавардин гелни амукьдач. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: зуьквем(ар). ТУМАЖ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичикай са вуч ятIани цун патал махсус жуьреда гьазурнавай малдин хам. Са сеферда тIварар кьур чпиз хьайи дуллух тун патал вирида сад хьтин, цIинкьна агализ жедай тумаждин кисеяр къачуда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ТУМАЖДИН прил. тумаждикай раснавай. Мирима Цаванда почтальонвал ийиз белки 20 йисалайни гзаф я жеди. Ам гьамиша къвалал тумаждин чанта алаз аквада. М. Б. "Жигули". Са сеферда тIварар къур ксари чпиз хьайи дуллух тун патал вирида сад хьтин, цIинкъна агализ жедай тумаждин кисеяр къачуда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ТУМАКЬ прил. тум атIай, тум галачир, тум куьруь. Галамай са кус тумни ви атIана, гьакI тада вун, чандик кIвал кваз, тумакь яц. Е. Э. Тумакь яц. Тумакь кицIи ни чIугвазва, Къатканва сикI чIурал лит хьиз. А. Ал. Марф акъвазна. Синоним: дандакь. ТУМАКЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери тумакь тир гьал. Синоним: дандакьвал. ТУМБОЧКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIвалин майишатдин затIар твадай, вичик ракни квай кьакьанвал авай ящик хьтин затI. Ада... ахпа тумбочкадай кIуфа гьажибугъдадин кIап тунвай шуьше акъудна. З. Гь. Лезгийрин риваят.... меселай къарагъна, кроватдин кIаник къайдасуз гадарнавай ичIи шуьшеяр гъилелай авуна, ам тумбочкада къекъвена. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. ТУМЛАМИШ |тhумламиш!; * тумламиш авун гл. тумунилай арадиз гъун. * тумламиш хьун ц., гл., вуч тумунилай арадиз атун. Адаз набататрин гзаф хесетар, абур пайда хьунин, чIехи хьунин, тумламиш хьунин гзаф къайдаяр чир хьана. А. А. Умуд. ТУМЛАМИШУН гл., ни, вуч; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; тумламиш авун, тумламиш тавун, тумламиш тахвун, тумламиш хъийимир тумунин руквадилай экъечIун патал лазим тир серенжемар кьабулун. Кондрашоваз Алижана вичин эхиримжи цIийи тежриба къалурна. Кицик тарцин хилел алай вад-ругуд цуьк ада жумунин тарцин цуькверилай тум къачуна, гьа руквадал тумламишнавай. А. А. Лезгияр. ТУМУБАН т-б., сущ., нин; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са ни ятIани лагьай вуч хьайитIани кьилиз акъудиз гьазурди. Синонимар: гъилибан, тумухъан. ТУМУБАНВАЛ в., сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са ни ятIани лагьай вуч хьайитIани кьилиз акъудиз гьазур тир гьал; тумубандин хесет. Синонимар: гъилибанвал, тумухъанвал. * тумубанвал авун гл., ни нин тумубан тир амалар кьилиз акъудун. Синонимар: гъилибанвал авун, тумухъанвал авун. ТУМУХъАН в., сущ., нин; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са ни ятIани лагьай вуч хьайитIани кьилиз акъудиз гьазурди. Амма суьргуьннавай кулакринни фекьи-фахрайрин тумухъанрин футфади жемятдин кьил какадарзавай. Гь. Къ. Четин бахт. Синонимар: гъилибан, тумубан. ТУМУХъАНВАЛ в., сущ., -или, -иле; -илер, -илери, -илера са ни ятIани лагьай вуч хьайитIани кьилиз акъудиз гьазур тир гьал; тумухъандин хесет. Синонимар: гъилибанвал, тумубанвал. * тумухъанвал авун гл., ни нин тумухъан тир амалар кьилиз акъудун. Синонимар: гъилибанвал авун, тумубанвал авун. ТУН 1 [ттун] гл., ни; -ада, -уна; -аз, -азва; тур, тван, турай, твамир; тун тавун са вуч ятIани къен авай затIуна эцигун. вегьин. хуьн. # дуьгме ~, дакIарда шуьшеяр ~. Кьакьан синел сил цаналди, Сил цаналди, сил жедай туш. На жибинда ич туналди, Ич къачудай руш жедай туш. Ф. Ибурни къаравулри пачагьдин патав тухвана. Ада ибур са усал кIвале тваз туна, ракIар куьлегдалди агализ туна. Ф. Гьуьлуьн руш. Гьар са техил гатуз кIватIа, Гьазурна тур, тур на кIатIа. С. С. Лежбер. Ви гъил зи гъиле твар ара кIанзава. М. Ж. Ви рекьер гуьзетиз. Ширин мецин келимаяр Седефар я гарданда твар. СА. Ширин мецин келимаяр. * ван тун, вил тун, гужа тун, гъавурда тун, кIеве тун, рекье тун, фитне тун. ТУН 2 [ттун]гл., ни вуч; -вада, -вана; -ваз, -вазва; туд, тван, турай, твамир; тун тавун, тун тахвун, тван хъийимир экъечIнавай чIарар чукIулдалди алудун. Сефербегаз абуру «туьлек авур кац», ада вичин чуруяр, спелар мукIратIдалди кьуниз, кьилни твана какадин хъире хьиз авуниз ва вичин яцIу ягълуди кьунавай кIурт гадаруниз килигна лугьузавайди тир А. Ф. Газет. ТУН 3 [тсу"]сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара дуьзендал са тIимил кьван хкаж хьанвай чка. ТУН 4 [тhун] ни вуч ийиз; -ада, уна; -ур, -ан, урай, -амир; тун тавун, тун тавун, тун тахвун, тан хъийимир 1) са гьина ятIани амукьдайвал, акъваздайвал авун. Фекьидин папа фекьи кIвале тан тийиз, гъуьжетар хьана. Ф. КьепIина тур фекьи. - Я буба, куьне ФатIимат гъуьлуьз ганани? [Къурбан] - Эхь, тагана, чна кIвале, тач хьи, Гь. Гь. Адетдин къармахра. Мисал хьана Батыраян цIарцIикай. «Женнет жуваз къачу на, Заз тур анжах кIаниди!» А. С. Хцихъ галаз ихтилат. КIвализ физ жедач: адан папа тун тавунни мумкин тир, авур кьван агьаррилай кьулухъ. М. Б. «Жигули». Забитавай кьамир хабар, вуча уьмуьр, вуча зегъмет, Масдан зегьмет незвай са кас, элдин юкьва тан лугьумир. З. Р. Лугьумир. 1963 - йисуз кIвенкIвечи бригадир Сафаралиев Сафаралиди векьер къурухра ва багълара тутуна некIединни товарный фермадал хкана фуражердив вахкунин къарар кьабулна. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. 2) мурадвилин формада авай глаголдихъ алакъада авайла 'мажбури авун'. Мукьварал за адаз кхьена, а чIал агакьариз тада, ахпа ам за Вазни ракъурда, М. М. Гаджиев. Из лингвистичского наследия. - Садавни мад офицер Ийиз тамир сефилар. А. С. Дидедин кьисас. Газетрин редакцийри чпин къвалав литературадин кружокар тешкилуналди, анра юкьван школайрин преподавателрив, партийный, советрин ва маса работникрив лекцияр кIелиз туналди чи литературадин гележег тир жегьил писателар чIехи авунин кардик лайихлу пай кутада. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Зав кIелиз турди, зи диде кьейи Жамадин дуван ийиз турди вун я. З. Э. Муькъвел гелер. Бакуда яшамиш жезвай зи руш. адан гъуьлуь, вичин диде кьена лугьуз тахсирар кутуна. дустагъда тваз туна. ЛГ, 2003, 4. ХII. Накьан неречI, алатна вач - гирве низ сал я? Гъейри бенде за кьулухъ тач - гьаваян къал я. И. Гь. Рубаияр. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 |
| |||||||
|
