| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КИП: кип-кесибвал сущ.; -или, -иле: -илер; -илери, -илера вини дережада кесиб тирвал. Рак ахъа авуна, Асали Гъалиб дидедиз хьайи, ада жегьил вахтар акъудай кIвалериз гьахьайла, аквазвайди анжах кип-кесибвал тир. А. А. Пад хьайи рагъ. КИРАБЛИЯР нугъ., сущ.; калушар (резиндин) [М. М. Гаджиев 1997]. КИРАГЬ кил. ИКРАГЬ. КИРБИТ туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гугурт алай шуькIуь кьалар ва абур гвяна цIай акъуддай махсус затI. Кисе жибинда эхцигна, пIапIрус туькIуьрна, адан къерехдиз мецелди цуькIуьн яна, гьяркьуь кьилиз зварни хгана, галифе шалвардин жибиндай кирбит акъудна... М. В. Гьасаратдин майдан. Синоним: спичка. КИРЕ сущ.; -ди, -да кIеви хьун патал канвай чеб. Къулан къене, кузвай руьхъверин юкьва яру киредин яргъи шуькIуь гичин авай. Гь. Къ. Гьай тахьай гьарай. КИРЕД(ИН) прил. кайи чепедикай гьазурнавай. кIула киредин кIуькуь авай са кьуьзуь къари Бубадиз акваз-акваз атана. Къ. Къ. КIири Буба. Адан назик гъилерай къачур киред гичиндай къайи цин хупIар зани авунай. ЛГ, 2001. 1.I. КИРЕЖ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дагъдин махсус накьв кана гьасилзавай материал. Вини мертебадин кIвалерин цлар лацу киреждай асунна. А. А. Пад хьайи рагъ. Гьашаратрин арада гзаф зиянкарар ава. Гьавиляй... емишдин тарарин танар киреждай асунда. 3. М. ТIебиат чирун. * киреж ягъун гл., ни квез киреждай асунун. Хуьруьн агъа кьил гьамиша лацу киреж янавай, гегьенш дакIарар авай мектебдин дараматдилай башламиш жезвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КИРИ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра авур, ийидай кIвалахдин, къуллугъдин гьакъи. Дербентдив агакьдай чIавуз шоферди пассажирдивай рекьин кири пулар кIватIиз башламишна. ЛГ, 2000, 14. XII. КИРИДА нар. са тайин вахтуналди ва гьакъидихъ. ЦицIигъа Сад-кьвед ерли чил авачир, ам кирида къачузвай лежберарни авай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ГъвечIи гада лап яргъа авай, кIвални кирида кьуна, адавай вичин мажибдал чIехи хизанни хвена, бубадизни куьмек гуз жезвачир. 3. Гь. Бубадин кIвал. Усарин школадин коллективди чпин алафар Гелхенрни машин кирида кьуна хкана. ЛГ, 1993, 16.III. Виридаз и кас Саядан кIвал кирида кьунвай къуллугъчи яз чида. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. КИРИЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) са вуч ятIани кирида кьунвайди. 2) инсанар тухузвай улакь гьалзавайди. Карванчийрикай даях кIанзавай инсанрин са пай яхдиз физва, са шумуд киричийрин фургъунра ацукьнава, садкъведни чпин балкIанрал ала. Гь. Къ. Къилинж Къемер. Гьа икI, киричидал рекье Вини-Ярагърин рекьин къерехдив гвай брлахдал хуькведалди дуьшуьш хьайибурукай садани сивяй Бубадикай хана рахай гаф акъуднач. Гь. С. КIири Буба. КИРИЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера киричи тир пешекарвал.. * киричивал авун гл., ни киричи пешекарвал кьиле тухун. КИРКIИР: * киркIир хьун гл., вуж тайин са къарар кьабулиз тахьун. Ийир-тийир хьанвай Селмини гагь седефаз, гагь муькуьбуруз вил ягъиз киркIир тир. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Синоним: кьве рикIин хьун. ☼ Чи фикирдалди, киркIин гаф кьве, рикI гафарикай ибарат хьанвайди я: КИРПИЧ || КЕРПиЧ урус, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра 1) кIвалер, цлар, дараматар эцигун патал накьвадикай, цементдикайни къумадикай раснавай кьуд пипIен материал. Са чкадал къавар вигъизвай, санал цлар эцигзавай, санал фундаментар эгъуьнзавай, къванни кирпич, тахтани сахеи тухузвай арабайрини машинри рекьив мажал вугузвачир. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. Сифте кирпич хкаж авур цал рикIел къведа. Ас. М. Гъезелар. 2) къумарал кьугъвадай чарарал алай нехишрикай кьуд пипIенди. ☼ Лезги чIалан орфографиядин словарда керпич къалурнава. Чи кхьинра кирпич гзаф дуьшуьшра гьалтзава. * кирпичар атIун гл., ни накьвадикай кирпичар гьазурун. ЦицIигъар Агъа СтIалдал эвичIай йисуз Агъамирзеди, вир кутуна, кIвалер эцигдай кирпичар атIузвай. С. М. ЦицIигъ-наме. КИРС прил. дуьз тушир, са патахъ ян ганвай. # ~ цIир, ~ цал, -рехъ. * кирс авун гл., ни вуч пипIер дуьз тушир, ян ганвай, патахъ гьалдиз гъун. ЦIар кирс чIугунва. Р. * кирс дополнение сущ., граммат. асул ва актив падежрилай гьейри, амай падежрин суалриз жаваб гузвай кьвед лагьай дережадин член. Месела, За стхадиз пальто къачуна предложенида стхадиз гаф кирс дополнение я. * кирс падеж сущ., граммат. асул ва актив падежрин формайрилай гьейри, амайбур вири. * кирс хьун гл., вуч дуьз тушир, ян ганвай, патахъ гьалдиз атун. Цал кирс хьанва. Р. КИРСДАКАЗ нар. кирс гьал хас яз. Цал кирсдаказ эцигнава. Синоним: кирсдиз, кирсеба. КИРСДИЗ нар. кирс яз. И цIар кирсдиз чIугунва. Р. Синоним: кирсдаказ, кирсеба, кирсебадаказ. КИРСЕБА нар. кирс кваз.... лацу шаларяна чIулав кьветIелар кирсеба алчудна кутIуннавай кьакьан яцIу зангарини ам такIан инсанрик зурзун кутазвай. Къ. Къ. КIири Буба. Машин гуьтIуь къекъуьндал, Спелрин тIалабайвал, кирсеба, вири рехъ кIевна акъвазна. М. Б. Спелар. Яб атIая вичел чан аламайди, балугъчидин чил хьиз, тIеквен-тIеквен пеш кьериз алай вални, кирсеба, цавун кIаняй вичел нурар вегьезвай рагъни, дагъдилай гьуьлел кьван дуьзен чуьлни вилериз аквазвайди кьатIана. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: кирсдаказ, кирсебадаказ, кирсдиз. КИРСЕБАДАКАЗ нар. кирсеба тегьер хас яз. Синоним: киредаказ, киредиз, кирсеба. КИРЯГЬУН кил. ИКРАГЬУН. КИС! межд. сес акъудмир, рахамир. КИСА кисун глаголдин эмирдин форма. Кил. КИСУН. КИСАЙ кисун глаголдикай хьанвай причастидин форма. Кил. КИСУН. КИСАЙ прил. рахан тийидай, вичиз талукь кIвалахар кисна ийидай. ТIимил кисай Муртуза вичин акьалтIай жаваб гана.... 3. Э. Уртахан цаз тадани. Кисай кас я зун, Артух рахаз, ихтилат ийиз вердиш туш. Ф. Н. ПицI квачир инсан. Гьабибни гъахътин кисайди тир. Б. Гь. Заз эвера. КИСАЙБУР 1 кисай прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Адан аялар кисайбур я. Р. кисайилисай сущ. амалдар. КИСАЙБУР 2 -у, -а; кисайбур прилагательнидикай хьанвай существительное. Кисайбурувай Аллагьди яргъазрай. Р. КИСАйДИ 1 кисай прилагательнидин теквилин кьадардин форма. ГъвечIи вах кисайди я. Р. КИСАЙДИ 2 кисайди прилагательнидикай арадиз атанвай существительное; -а, -а кисай инсан. * кисайдавай Аллагьди хуьй! межд. 'кисай инсан хаталу я, 'кисайдай вуч хьайитIани акъатдайди я' манадин ибара. КИСАРУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кисар авун, кисар тавун, кисар тахвун, кисар хъийимир 1) рахан тийидай гьалдиз гъун, рахаз тун тавун. "Ваз рахадай ихтияр авач!" -лагьана, кисарна. 2) секинарун. Шезвай аял, "исятда буба хкведа " лагьана, кисарна. Р. КИСЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра куьлуь, хурда, чкIидай шейэр тун патал парчадикай ва я хъуьтуьл хамуникай раснавай, вични сив кIевна жибинда, сумкада твадай гъвечIи затI. Бязи Фекьир хьана гижи, Акурлахъди кисе ичIи... С. С. Тенбекдикай дар хьайила. Пагь, -лагьана ада, - гьеле мехъер ийидайла, сваса ядигар гайи ипекдин курквачIар галай, нехишар алай, амма кьадарсуз къалу хьанвай киседай пIапIрус ацIурунивди давам хъувуна... Гь. М. Жегьил чубан. Са сеферда тIварар кьур ксари чпиз хьайи дуллух тун патал вирида сад хьтин, цIинкьна агализ жедай тумаждин кисеяр къачуда. ( И кисейриз цицIигъвийри мажнукIар лугьуда). С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КИСЕЛЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра емишрин цикайни картуфдин гъуьруькай ва мсб ийидай туршивални ширинвал авай маж хьтин затI. Аялдин къен фидайла, чумалрикай гьазурнавай кисель гана кIанда. Р. Тагьирбегов. Чумалар. КИСКИС! межд. кациз эвердай гаф. Кац акурла, аялди кискис лагьана. Р. * кискис авун гл. сад-масадал гьалдарун, сад масадахъ галаз къалмакъал ийидай гьалдиз гъун. КИСНА 1 кисун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. КИСУН. КИСНА 2 нар. ван акъуд тавуна. Дидедал алай азаб акурла, Марварни кисна шехьна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. КИСУН гл., вуж; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; кис авун, кис тавун, кис тахвун, кис хъийимир 1) рахун тавун Гьикьван къвазда вун кисна, Мус эюеда уях, гуьзел яр. С. С. Гуьзел яр. Гьа икI кисна къвазай кьве декьикьа абуруз гьар садаз сятер хьиз аквазвай. Гь. М. Зуьгьредин муьгьуьббат. Мегьамедни Агъмед садахъ галаз кисна физвай... А. И. Самур. Бега кисна вич фагьумзавайди кьатIайла, Салегъа лагьана... А. А. Пад хьайи рагъ. 2) секин хьун. Буба хквезва лагьайла, аял кисна. Р. Чир хьанач заз я гъибет, я пехилвал, Кисна эхна за жуван гъам, сефилвал. Ш. Къ. Дидедин сурал. КИТЕЛЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра офицердин кастюмдин пенжек. Ацукьнава дерзичи: Командирдин кителдик Ада дуьгме кутазва. И. Гь. Ксения. КИТКИД, КИТКИДА, КИТКИЗ, КИТКИЗВА куткун глаголдин формаяр. Кил. КУТКУН1 . КИФ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера 1) дишегьлидин кьилел алай чIарарикай хранвай яргъи чIун. Ви сивиз кьий акьван иер, Лацу хъуьхъвер, чIулав кифер... Е. Э. Хьана хьи. Ада вичин дабан гатазвай яргъи кифер кьамал кIватIна, косынкадиз тIвал гана. 3. Э. Пата вил авайди. Кифер дишегьлидин, иллаки рагъэкъечIдай патан уьлквейра, кьетIен лишан, кьетIен гуьзелвал я. ЛГ, 1993, 21. X. Ватан хуьдай югъ атайла, киферилай гъил къачур рушарин гьакъиндай чна садрани-кьведра кхьенач. М. Ж. Офицерханум. 2) сараривай атIуз тежедай ргай якIун чIунар. Кифер авай кIус заз гумир. Р. * киф атIайди! обр., $; дишегьлияр сад-садав пис гьиссералди рахадайла, ишлемишдай гаф. * киф атIуй! $; межд: дишегьлийри сада масадаз ийидай къаргъиш. ☼ КИФ гафунин тарих чирун патал эвелни-эвел а гаф чна дагьустандин амай чIаларихъ галаз гекъигна кIанда. Абурай аквазва: гьал (авар. чI.), чуричутIи (дарг. чI.), хIаллу (лак чI), ургъай (табасаран чI). Аквазвани квез, исятда чна киф лугьузвайдаз гьар чIала вичин тIвар, гаф ава. Ихьтин дуьшуьшда чавай лугьуз жеда: 1) я умуми гаф чи чIаларай квахьнава, 2) я а киф лагьана тIвар ганвай затI дагъустанвияр умуми чIалалай элячIна чпин кьилдин чIаларал рахаз башламишай девирда арадиз атана, гьавиляй гьар са халкьди адал вичин чIалан тIвар эцигна. И кьве фикирдикай гьим дуьзди ятIа чирун патал чна инсаниятдин тарихдикай кхьенвай ктабар кIелна кIанда. Ингье, зи вилик "ИСТОРИЯ. ДРЕВНЕГО МИРА. Том I. ДРЕВНИЙ ВОСТОК (М.: 1937, 448 ч.) ктаб ква. Ина къадим девиррин вишелай виниз дишегьлийрин, итимрин шикилар ава, - амма садахъни - я итимдиз, я дишегьлидиз - киф(ер) авач, абурун кьилел алай чIарар сад хьиз хкатIнаваз кьамухъ чкIанва. ИкI хьайила, чавай къейд ийиз жеда: къадим девирда кифер анжах дишегьлийринди яз хьанвач. Им а девирра инсандиз киф чизвачир лагьай гафни туш. Чизвай: 5000 йисан инлай вилик Крит островда Миной пачагьдин девирдин инсанар къалурдайла, художникри гьам рушарин, гьам гадайрин кьилихъ кифер язава. Гила гаф чна романдин авторриз гун: "На рассвете Мирто (Мирто - Сократан кьве папакай рикI алай ва жегьил папан тIвар я. - А. Г.) остригла свои желтые волосы. Ксантипа (Ксантипа - Сократан муькуь папан тIвар я - А. Г.), сидя на постели, следила за ее действиями. Подумала: это она в знак траура " Гила чавай и гафуникай чIалан барадай гьихьтин баянар аватIа, гьадал элячIайтIани жеда. Чи суьгьбетдин мурадрикай сад киф гафунин ва ада къалурзавай затIуни тарих чирун я И кардихъ гьам умуми инсаниятдин, гьамни чи халкьдин тарихдин, медениятдин рекьяй мана ава. Гила чавай са умуми къейд авуртIани жеда: дишегьлиди киф атIунихъ гьар журедин манаяр авай. Лезгийри лагьайтIа, киф гьам беябурвилин, гьамни ясда гьатунин лишан яз атIузвай. Инал лагьай кьве лишандин мана чаз «Яллагь, ви киф атIуй!» лугьудай къаргъишдай чир жезва. Дугъриданни, рушарин киферал ашукь тахьай, абуру кьил элкъуьр тавур гьи шаир хьана? Садни. чавай, киферикай кхьенвай кьван шиирар, цIарар кIватIайтIа, са шумуд томдин "Кифер-наме" тIвар алай ктаб туькIуьриз жеда. Икьван гурлу, къизгъин, гьа сад хьиз зериф гьиссерин себеб сад я: "Кифер дишегьлидин, иллаки рагъэкъечIдай патан уьлквейра, кьетIен лишан, кьетIен гуьзелвал я" ("Лезги газет", 1993, 23 окт.). Гьелбетда, и гуьзелвилин, кьилин винизвилин лишан терг авун, атIун гьавайдин кар жеч. ГьакI хьайила, суал къвезва: вучиз, мус, гьи дуьшуьшра кифер атIузвайди я? Яраб чи ктабра и суалриз жавабар аватIа? Авачиз жеч. Ша чна ктабар гъилелай ийин. Белки, са бязибуру лугьунни мумкин я, ктабра вучиз къекъвезвайди я, чаз гьар садаз кифер ни, мус, вучиз атIузвайди ятIа, чизвачни?! Чавай инанмишвилелди, кьве рикIин тахьана, жаваб гуз жеда: ваъ, чизвач, вучиз лагьайтIа Дагъустандин вири халкьарихъ ихтилат физвай барадай сад хьтин къайдаяр авач, чи халкьдин медениятдани а адетдихъ гьар жуьредин манаяр аваз гьатнава. КИФИР 1 сущ.; -ди, да; -ар, -ри, -ра чиркин, михьивал квачир, минтIикь инсан. -Алат залай, кифир! Ф. КIеви ахвар. Куда зун ихьтин кифирдин хъиле, Течиз чай хъун вуч лазим я, эй эллер. X. Къ. Чай. КИФИР 2 прил. чиркин, михьивал квачир. КИХ 1 сущ.; -ре, -ре; -ер, -ери, -ера тамун нуькIверин жуьрейрикай са жуьре къуш, луван ничхиррикай садан тIвар. Кихери чуьхверар тIуьна куьтягьна. Р. КИХ 2 нугъ., сущ.; кIир. {Литературадин чIалан дибдик квай нугъатда ких луван ничхиррикай садан тIвар я... "Москва" шиирда Хуьруьг Тагьира, Москвадихъ элкъвена, икIлугьузва: Душманриз ких я вун... Анжах шаирдивай вичивай жузурла, чаз хуьруьгри ких кIириниз лугьудай чIал чир хьана... М. М. Гьажиев. ЧIалан илимдин гьакъиндай... лезги литературадин чIалан са бязи месэлаяр}. КИХЕЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIарас къадгъунна тайин са затI (тIур, кавча) расдай алат. Ахпа и мурадди ам сунтни кихел гъиле кьуниз мажбурна. К., 1989, 27.I. КИХЛИГУН килигун глаголдин тикрар жезвай гьерекат къалурдай форма. Кил. КИЛИГУН. КИХЬ! межд. 'ЦIай я, мукъаят хьухь!' - мана авай аялриз лугьудай гаф. КИЦИК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарал жедай, вич кIерец кьван еке, зулухъ дигмиш жедай, къене кIеви дилер авай емиш.... ваз за вечрен какаяр кьван еке кIерецарни къалурда, жумар кьван зурба кицикарни. А. А. Пад хьайи рагъ. Гьар са хизанда хъуьтIуьн суьрсет яз кIватIнавай, гъазурнавай... хъенчIинин каркунра цик кутунвай кицикар, ичер ва гьакI маса емишар жедай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Зи тIвар гуьзел тIвар я кицик, Инсанри зун кутада цик... А. М. Гьим хъсан я? КИЦЯГЪУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир кицягъ тавун, кицягъ тахвун, кицягъ хъийимир 1) гъил галукьарун, эцягъун.. 2) чуьнуьхун, са вуч ятIани иесидикай чинеба жуваз къачун. Техилдик кицядай касни авачир, ятIани вагонрал часовояр акъвазарнавай. А. Исм. Живедал. КИЦI сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) кIвалин майишат угьрийрикай хуьн патал хуьзвай гьайван. Хипериз яйлах, Дагълариз булах, Рагъул кицI къвалахъ, Чубандиз чумахъ, ХупI ярашугъ я. С. С. Квез вуч ярашугь я. Гьа и дере кьуна фейила, вал са чинардин тар гьалтда, гьа чинардин тарцин патав гвайди ви ирид стхадин кIвал я; а кIвалин ракIарал са кицI ала, гьа кицIин кIаник кIвалин ачар ( куьлег) ква. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) куьч. герек авачиз гзаф рахадай, масадаз зарар, тIарвал гуз алахъдайди. Вучиз сад халис инсан я, муькуьд кицI яз сифет инсан? Е. Э. Гьажимурад эфендидиз. * вацIун кицI, гъуьрчен кицI, гьуьлуьн кицI. * кицI ятIани, жуванди я мисал 'мукьва-кьили гьикьван писди хьайитIани, писвал ийиз жедач' манадин ибара. Эвел заз ам суддиз вугуз кIан хьана. Гице лугьудайбурни тIимил авачир. Ахпа лагьана за: я зун, вугумир, герек туш. КицI ятIани, жуванди я. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. * кицIин хва [руш]! межд. итимдиз [дишегьлидиз] ийидай экъуьгъун.... Хъсан я, кицIин хва, за ви кьилел вуч уюн гъидатIа, аку. Ф. Ламранни Муса пайгъамбардин мах. КицIин хцин итимди вун Куьз хвенач багьаз. И. Гь. Герек авач... КИЦIВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера масадаз са себебни авачиз зиян гудай хесет. КИЦIВИЛЕЛДИ нар. кицIвал хас яз. КИЦIЕРБАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кицIериз къуллугъ ийизвайди. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 |
| |||||||
|
