| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КЪЕН сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) къецел патаз, винел патаз акси пад. КIвалин къенез хъфейлахъди КIвалин къене са затI ава. Е. Э. КIани ярдиз. Эхь, и устIаррин и манияр чир хьайила, заз жуван манияр, аялдин машгъулатар тир нинийрик квай гъвечIи, къене тIимнл затI гьакьдай, тIимил ван гвай, нехишар алачир, гьилледин рангари безетмишнавай гъвечIи къапар хьиз акуна... Къ. М. Экуь инсан. Амма жегьил ватанперес, чилин къеняй экъечIай хьиз инал акъатай Сулейман халуди акъвазарна. Къ. М. Шаирдин къунши. 2) инсандин, гьайвандин къен пад, руфун. Дерт къене чуьнуьхдай кьван Селиматан вилерикай яру цIелхемар карагзавай. 3 Э Арифдиз ишара. Камалан хва Лукьман луьл тир. Ам къеневайда гузвай буйругъдалди рахазва. 3. Э. Рамзият. Ам уф-чIуф алахьиз, къеняй регъвезвайди хьиз ава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * сивин къен. * къен авай къаб сущ. дерин къен авай къаб. * къен кьун гл., нин тIуьрди акъат тавун, къециз физ тахьун. * къен фейи шар хьтинди сущ., зараф. лап яхун инсан. * къен фин гл., нин тIуьр хуьрек къене акъваз тавун. Салмана дяведикай кьил хкудун патал гзаф кьуьруькар авунай. Гагь руфуна тIал гьатзава, гагь къен фидай азар галукьнава лугьуз, ада багьнаяр жагъурна. 3. Э. Уьмуьрдин гелер. Куьгьне вахтара лезги хуьрера къен финикди азарлу хьайила, абур патал махсус шалварар куьдай, лугьуда. Жибинар, кикер, гьертер - шалвардиз хас вири лишанар квайбур жедай. Амма кIан кутадачир. А. Къ. Жуьгьенар. * къен хадай дарман сущ. къен кьуна тади гудайла, ишлемишдай дарман. * къенер акъудун гл., ни 1) тукIунвай гьайвандин кьенепатан органар дуьздал авун. 2) куьч. телеф авун. -гьар сеферда чун иниз атайла, ам вучиз ятIани вичин чкадал жезвач. Ада, эхир, чав вичин къенер акъудиз тада. С. Гь. КIири Буба. КЪЕНЕ 1 къен существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. КЪЕН. КЪЕНЕ 2 посл, вахт, девир къалурдай сушествительнийрин талукьвилин падеждин формадихъ галаз ишлемишдай гаф. Ихьтин заманадин къене вин ихтибар зал хьана хьи? Е. Э. Дуст Ягьиядиз. КIвачел шалам гзаф вахтара жедачир, хьайитIани патар хкатай, инай-анай гьатай куьгъне шаламар жедай. Абурни яргъа л фидачир, кьве йикъан къене пад-пад хьана чеб чпелай кIвачелай алатдай. А. Ф. Риза. ХъуьтIуьн са шумуд вацран къене вичин чими нура чуьнуьхай ракъини гила а нурар гулгул хьана чилерал, дагъларал вегьенвай. А. Ф. Газет. Йисан къене шумуда ханатIа, вужар кьенатIа, шумуд мехъер хьанатIа, шумуд аматIа... вири, са нукьтIани кими тушиз, лугьудай. Н. М. Жандар Магьамай. 2) тайин чкадин къене пад къалурдайла, существительнийрин талукьвилин падеждин формадихъ галаз ишлемишдай гаф. КIвалин къене затI ава. Е. Э. КIани ярдиз. Хуьр алай аскIан тепедин кIаник квай багъларай, хуьруьн къене цавал хкаж хьанвай къавахрай билбилар рахаз башламишна. Къ. М. Шаирдин къунши.... еке гьарай кьилеллаз сифте дуьшуьш хьайи тамун къене авай са хуьрел гьужум авуна. Къ. М. Душмандин тум. КЪЕНЕВАЙ КЪЕНЕ АВАЙ кил КЪЕН * къеневай рикI цIурун гл фикирардай кьван чандиз тади гун. Вун такурла къеневай рикI цIрада... Е. Э. Тушни яр. КЪЕНЕВАЙДИ > КЪЕНЕ АВАЙДИ кил. КЪЕН. КЪЕНЕПАД сущ.; -та, -та; -тар, -тари, -тара нин-куьн ятIани къен тир пад. Бирдан адан пIузарар, къене патай ял акатайбур хьиз, экъис хьана ва шаклу хъвер кваз юзана... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Адан паб Мейрисат вичин гьуьлуьн кьенепатан гуьрчегвилел ашукьалмашукь тир. 3. Э. Кек галкIизва. КЪЕНИ 1 къе наречие {ни кIус галай). * къени-къе рах., нар. алай вахтунда. * къенлай кьулухъ нар. алай вахтундилай гуьгъуьниз. Къарахана... гила, вич буржарикай азад хьайила, цIийи кьилелай ам туькьуьл хажалатдин цIа гьатна: къенлай кьулухъ жедай буржар ни ахлудрай?! М. Б. Салманакай гьикI хан хьана. КЪЕНИ 2 прил. 1) чIурувал квачир, хийирдин. Зи къени кар чIур хьайила, ХупI жедачни шад къарияр. Е. Э. Фитнекар кьарийриз. Фикир ая жуважувак, Ви писвилиз амач хьи шак, Рахун къени, ви мез михьи, пак, рикIин къеняй пис хъсан туш. С. С. Хъсан туш. [Шофер]. Вуч чIуру кас тушни вун! [Къаравили]. ЧIуру ваъ, бубад хва, къени кас. За ви хийир патал лугьузва. Н. И. Гьакимрин папар. Синонимар: зериф, михьи, пак, саф. 2) къени авунвай. # ~ ичер, ~ чуьхверар. Антоним: чIуру. * кIвал къени хьайиди! * къени авун гл., ни вуч кьайдадик кутун. - Зи кIвал чIур хьанва, ам гьикI къени хъийидатIа, заз чидач. 3 Э Арифдиз ишара. * къени кал сущ. нек гузвай кал. Антоним: чIуру кал. * къени къуш сущ. кIвалин кьуш. * къени къуьл хътин прил. лап къени, са рехнени квачир. * къени хеб сущ. нек гузвай хеб Антоним: чIуру хеб. * къени хьун гл., 1) вуж хъсан хесетар акатун. 2) вуч чIуру гьалдай акъатун. Йисар физва, уьлкве гужлу, къени жез... Къ. Р. Самур вацIал КЪЕНИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) нин инсандин хесетрин къени тир гьал. Разахандин къенивал, халкь патал къуллугъдин дирибашвал чидай ксари ам гилани рикIелай ракъурзавач. 3. Э. Кек галкIизва. 2) куьн. менфятлувал. ЦIинин йисан кIерецрин къенивал мад садрани хьайиди туш. Р. Антоним: пичIивал. КЪЕНИН || КЪЕЦИН нугъ., прил. къенин, къенин йикъан. 1) алай йикъан. Заз чиз, къенин гуьруьшмиш хьун Самурдин ва куьре лезгийрин стхавал мягькем авунин кьиметлу межлис хьана! Къ. М. Манияр, манияр. Къенин ахвар михьиз рикIел алама: Рехъ авачир кIачIичIлухдай физвай зун, Вири кьуд пад кьунвай цифери... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. Агъмед кьейидалай кьулухъ хажалатдин биришри кьунвай берекатлу чиниз къецин хътин шадвилин хъвер кьисмет хьанвачир. Сажидин Ярагъви ашукь Уьзден. 2) алай вахтунин. - За вун къенин йикъан жуван хайи властдин иеси, вири чилерин, кьисметрин иеси тир къудратлу халкьдин гъиле вугуда! Къ. М. Душмандин тум. Амма адаз къенин югъ къведайди чир хьанач. М. М. Чун вуч ксар я? Къенин юкъуз чун, белки, лезгидални рахадачир. М. М. Чаз къагьриманар кIанда. Белки, къенин юкъузни Чаз пешапай герек я... А. Къ. Пешапай. * къенин кIвалах пакадал вегьемир мисал 'ийизвай кIвалах вахтунда ая' манадин ибара. * къенин къан къене [нубатда] нар. алай вахтунда. Ибурукай къенин къан нубатда гзаф кьиляй акъатнавайбур а далдамчи Тамазанрин хва Къурчи, Салман ва еке кьатирдин тум хътин Гьажимурад я. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. КЪЕНСИ || КЪАЙСи туьрк. сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) ширин машмашрин сорт. Шумуд дагъви хьана рехи Халидин дад такуна?! Шумуд аял хьана чIехи Къенси дадмиш тавуна?! Къ. Р. Самур, къе ви дереда Течирдаз хурма, я къайси... Къемердин къадри вуч чир хьуй? Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) дишегьлидин хас тIвар: Къенси. КЪЕНФЕТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) ширинлухрин са жуьре. Суна, за вин тариф ийин: Къенфетдаллай зар я суна. Е. Э. Суна, за ваз суьгьбет ийин. Им яшайишдин къадир гьеле чин тийидай, бегъем къанажагъдиз агакь тавунвай аялдив Къенфет вахкана машгъулар хъийидай хътин кар тир. Гь. М. Им къван, имни терез. Назханум багъламадиз килигда. Адахлидиз печенияр ва Къенфетар гъанва. 3. Э. Арифдиз ишара. Камината са-сад къачуз Къенфетар незва. 3. Э. Арифдиз ишара. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) дишегьлидин хас тIвар: Къенфет. КЪЕНФЕТДАЛЛАЙ || КЪЕНФЕТДАЛ АЛАЙ кил. КЪЕНФЕТ КЪЕНЯЙ 1 къен существительнидин къакъатунин I падеждин форма. Кил. КЪЕН. КЪЕНЯй 2 посл, талукьвилин падеждин формада авай существительнидихъ галаз ишлемишна са вуч ятIани къецел патал акъатзавай чка къалурда. Халкьдин саламатвал: ... кузвай аял цIун къеняй ахкъудун, вацIу тухузвайди хкьун, кIвал-югъ, аялкуял гвадарна фейиди жагъур хъувун, инсан вичи ийизвай чIуру кардин гъавурдик кутун, аял гвадарна фейи диде дуьз рекье хутун ва масамаса крар. 3. Э. Кек галкIизва. КЪЕРЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тамун ципицI. КЪЕРЕХ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) яд авай чкадин къурамат пад. И кьил, а кьил авачир, яргъи, гьяркьуь вили гьуьл, адан винел къекъвезвай эквер авай пароходар, гьуьлуьн кьерехдай фенвайракьунрекьер... А. Ф. Бубадин веси. Гьар са пад пара секин тир, анжах дагъдин кIаняй авахьзавай вацIун кьерехра авай вили рагар язавай сесинин уьтери ван чал къвезвай. А. Ф. Лянет. Мамрашрилай а патал, Гуьлгер вацIун къерехдал мадни са татарин лезгияр какахьай - Ханжалкъала тIвар алай хуьр ала. Къ. М. Рекьин риваятар. Са сеферда фикирар гьарнихъ чкIанвай Камал вирин кьерехдал ацукьна, цин кIане къугъвазвай балугъриз килигзавай. Б. Гь. Вили вилер 2) са вуч ятIани са патахъ куьтягь жезвай чка. Мансур гьадан къерехдик ква, Цилингар. Е. Е. Цилингар.... ам къавун чIерейрал къекъведай, кац хьиз, вичи хъувунвай цIун къерехрив элкъвез жедай... А. Ф. Риза. Чун суьруьдин къвалав ацукьна, са кьадар ихтилатар авурдалай кьулухъ чубанрикай кьвед къарагъна суьруьдин атIа патан къерехдал фена ацукьна. А. Ф. Лянет. Гьа икI, киричидал рекье Вини Ярагърин рекьин къерехдив гвай булахдал хуькведалди дуьшуьш хьайибурукай садани сивяй Бубадикай хана рахай гаф акъуднач. Гь. С. КIири Буба. * пад-къерех такур. * къерех авун гл., ни вуж-вуч нивай-квевай нивай-квевай ятIани къакъудун, яргъа авун. * къерех хьун гл., вуж нивай-квевай ятIани яргъа хьун. СтIалви гадади вичин ихтилат куьтягьна, ам цIукай хейлин къерех хьайила, комсомолдин форма алай кутугай суьретдин Балакъардаш тIвар алай жегьил вилик атана. Къ. М. Душмандин тум.... вичел алай парталар киреждай ктад хьанвайди рикIел хтана, багъишламишун тIалабна, ам садлагъана адавай къерех хьана. Б. Гь. Вили вилер * къерехда авайди сущ. 1) авай (алай) чкадиз килигна лишанламишнавай затI, кас. 2) куьч. масад. Дуьзмишайла хурал са женнетдин багъ, къерехда авайдаз са емиш гудачни? Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни? * къерехда акъвазун гл., вуж кардик, мярекатдик экечI тавун. Бакуда кIелерна, хайи хуьруьз хтай са шумуд йикъалай, заз зи дустар: еке са десте комсомолрик ва пионеррик кваз яхдиз яргъал сиягьатдиз физвайди чир хьана. Завай къерехда акъвазиз хьанач. Къ. М. Экуь инсан. Ам общественный кIвалахривайни къерехда акъвазнавачир. 3. Э. Рамзият Синоним: къерехдилай килигун. * къерехдилай килигун гл., вуж низ-квез са нин патав ятIани кьиле физвай кардик экечI тавун. Къе за тарариз кIутаяр язавай. Чухсагъул, аялри куьмек гана. Заз амукьайди къерехдилай килигун хьана. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. Синоним: къерех хьана акъвазун. * къерех-бужах рах., сущ. тайин чкадин къерех пад. Инсанар ЦIелехьандин ценера, къерех-бужахда къекъвезва. 3. Э. Кек галкIизва.. КЪЕРЕХДИН прил. са кIвалинди, коллективдинди тушир. КIвале къерехдин итим авай адаз, гъуьлуьз, адан рикIе чIуру фикир гьат тийидайвал вуч багьна ийидатIа чизвачир. Гь. С. КIири Буба КЪЕРеХУН гл.. ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, мир; къерех авун, къерех тавун, къерех тахвун, къерех хъийимир 1) азад авун (кIвалахдикай), алудун (кIвалахдилай). Са кар за квез хълагьин, а яцIудан фендигарвилерикай хабар хьана, ам, советрин кIвалахдикай къерехна, гадарна. Къ. М. Душмандин тум. 2) алакъаяр амукь тавун, тун тавун. Цазни акьадай шей я, ада тIарда, гъуьлягъдивай шуьрбет жигъидач», - лугьуз гзафбуру зун къерехзава. Н. М. Къизилдин хтар. КЪЕРКЪЕтI 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) фитерай кьацIанвай йис, сар, чIарар. 2) чиркин кас. КЪЕРКЪЕТI 2 прил. чиркин, кьацIай. # ~ инсан, ~ аял, ~ дана, ~хеб. КЪЕТНЕ || КЪЕХЬНЕ нар. ихтилат физвай вахтунилай са тIимил вилик. Къетне азанар язавай, мискIиндин цлаллай кьватидай гила Нуралидин ван къвезвай. М. Б. ЦIийи мискIин. КЪЕТI кил. КЬЕТI КЪЕТIиВИЛЕЛДИ кил. КЬЕТIИВИЛЕЛДИ. КЪЕТIиДАКАЗ кил. КЬЕТIИДАКАЗ КЪЕФЛЕ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са шумуд касдикай, гьайвандикай, къушракай ибарат кIватIал. Чи къефле аскеррин низамлу дестедиз ухшар тушир. А. Къ. Аскервал башламишай югъ. Синонимар: десте, жерге, гапIал, гуругь, кIеретI, луж, тилит, рамаг, цIиргъ. * къефле-къефле нар. жергейра аваз, жергеяр хьана. Бес зани гьакI лугьузвачни. Зи Къурбанан гуьгъуьна рушар къефлекъефле гьатнава. А. Р., Я. Я. Хендедин мехъер. КЪЕХУЬН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуч ятIани туьгьмет яз рикIел хкун. * къехуьнар авун гл., ни низ вуж-вуч са вуч ятIани туьгьмет яз рикIел хкун. РикIиз гьакьван туькьуьл ихьтин дуьшуьшдай кьацIар акъудиз къехуьнар авун бес дуьз яни? 3. Э. Зулун пеш. КЪЕХУЬНАРУН гл., ни низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къехуьнар авун, къехуьнар тавун, къехуьнар тахвун, къехуьнар хъийимир са вуч ятIани туьгьмет яз рикIел хкун. Амма какаяр къехуьнаруни зи рикIиз гзаф тIарна. 3. Э. Зулун пеш. КЪЕХУЬНУН гл., ни низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къехуьн авун, къехуьн тавун, къехуьн тахвун, къехуьн хъийимир са вуч ятIани туьгьмет яз рикIел хкун. КЪЕХЬНЕ кил. КЪЕТНЕ. КЪЕЦ сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера дараматдин къенепатаз акси пад. Саил атайла, куь патав къецелай, Мегер зун гьич къведачни куь хиялдиз? Е. Э. Азиз дустар килигдачни зи гьалдиз?. Гьа и арада заз къецелай хквезвай Ханум халадин кIвачерин ван атана. 3. Э. Зулун пеш. Амма Рамзията а рахунар гуя къецел къвазвай марфадин сесерай кьазва. 3. Э. Рамзият. Чайдин паднус чилел туна, Гуьлбегьер тадиз къецел акъатна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Амма, гачалахъ вичин дерди ава лагьайвал, жегьил устIардихъ буругъдилай къецени дердияр авай Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Садра кьил акъудна кча подвалдай гъаятдиз акъатнавай гъвечIи дакIардай, кьведра акъудна, амма къецел алай мекьивили ам кьулухъ чIухгуниз мажбурна. Эхирни рад хьиз шуькIуь хьанвай вичин беден кча къецелди акъудна. А. Исм. Эхиримжи къув. * къециз (къецихъ) фин [экъечIун] гл., вуж; руфуна авай чиркинар дуьздал акъудун. Ам фу тIуьр чкадал къециз экъеч.'дайди я. Ам къабачи я. Вун адав акьван эгечIмир. 3. Э. Рекьер сад туш. КЪЕЦЕПАД сущ.; -а, -а; -тар, -тари, -тара кIвалин, дараматдин къенепатаз акси пад. ГьалчIай зулун югъни ихтилатар авуниз кутугайди тир. Къецепата, сафупай ягъизвайди хьиз, къалин марфни къвазвай. 3. Э. Кек галкIизва. КЪЕЦЕПАТАН къецепад существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. КЪЕЦЕПАД. КЪЕЦЕПАТАН прил. тайин тир сергьятар авай чкадилай (уьлкведилай вилаятдилай) къерех тир. Чаз чи чIехи Ватандин маса республикайра, гьакIни, къецепатан уьлквейра яшамиш жезвай чи лезги стхайрин гьакъиндай гилани гегьеншдаказ малумат тахьун дуьз яни? М. М. Хайи чилиз икрамда. Къецепатан чIаларин институтдин доцент Элекбер Къубатова «Къудратлу такьат» ( «Диалог» журнал, № 7, 23-ноябрь 1989-й) макъалада, лезгийрикай, хинелугъвийрикай, къирицIвийрикай ва маса халкьарикай рахадайла, гзаф татугайвилериз рехъ ганва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. КЪЕЦИН 1 прил. къецел патан. КЪЕЦИН 2 кил. КЪЕНИН. КЪЕЧИН гл., ни вуч; -ида, -ена; -из, -изва; -ич, -ин, -ирай, -имир 1) кIватIун (гъал). Гъап къечин къе гзафбуруз чидач. Р. 2) куьлуь авун, руг-руг авун. Фицякьра за, валлагь, кимел алай са кьадарбуруз тфуярни кваз авуна. Са путулка зегьер патал чпи чпин итимвилин дережа квадарна, ида адан, ада идан ратар кьечизва. Н. М. Жандар Магьамай. 3) куьч. веревирд авун, кIвачик, гъилик авун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 |
| |||||||
|
