| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КЪАКЪУДУН 1 гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къакъуд авун, къакъуд тавун, къакъуд тахвун, къакъуд хъийимир 1) ни вуч алай чкадилай алудун, масанихъ авун. - Валлагь, Селим буба, чаз гишинвал авач, - чантадал гъил эцигна кьакъудна колхоздин чIехида. Б. Гь. Заз эвера. - Инани ийидай крар ацIанва, - рахазвайда жегьилдин къуьнелай къакъудай гъилелди яйлах къалурна. Б. Гь. Заз эвера. 2) ни вуч нивай са вуч ятIани амачир гьалдиз гъун. Гила абурун мурад масад тир: жуьрэтлу инсанар яшамиш хьайи чилин гуьзелвал къакъудун, адан няметар барбатIун. 3. Гь. Лезгийрин риваят.... чарадан зегьметда нефс турбурал, инсанривай азадвал къакъудиз кIан хьайибурал чинеругринни лекьерин лужари гъужумзавай ва ягъиз вилер акъудзавай. 3. Гь. Лезгийрин Риваят. 3) кикIизвайбур сад-садавай чара авун. * кьил къакъудун. КЪАКЪУДУН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра масаданди тир са вуч ятIани гужуналди жуванди авун. Гьайиф хьи, алай вахтунда чун гьинал кIватI хьайитIани, рахазвай ихтилатар... кIвалах авачиз куьчейра гьатнавай жегьилрикай, рекьиз гудай пул авачиз ватандиз хквез тежез мукьвал алай гъукуматра амукьнавай мукьва-кьилийрикай, виликдай стхаяр тир халкьарин арада физвай дявейрикай, сада-сад пул, шей патал ягъункьиникьикай, чуьнуьхунрикай, къакъудунрикай физва. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КЪАЛ 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) маса кас тахсиркар ийиз гьарайдалди рахунар. Нубатсуз гьакI авуна къал, туькIуьр тийиз чIуру амал... ИнсандинрикI агатдани? Е. Э. Дуьньядикай кеф тахай кас. Билбилдин ванцелай ширин я ви къал... Е. Э. Жедач 2) кукIун. Вун валди алачиз хьайла, Завди гил вуч къал ава вин? Е. Э. Гуьгьуьлдиз. Ви чанда тIал, ви кьилел къал, Такурай заз ади, КцIар. С. К. КцIар. Синонимар: гъавгъа, дяве, саваш. * къал авун гл., ни гьарай-эвер авун, секинвал чIурун. * къал къачун гл., ни кIевиз рахуналди наразивал малумарун. КIвачи чил кьур гьар бицIикди куьз ятIа, Къал къачуда акьахиз кIанз гурариз. С. К. Кьакьанар. * къал акъудун гл., ни 1) гьуьжет алай месэла арадиз гъун. 2) кукIун. 3) хъел хьун. * къал алай прил. ихтиярар, алакьунар авай, месэла кьилиз акъуддай. Ам на лугьудай кьван къал алайди туш. Р. Абурун кIвале къал алайди Шерихан я. Р. къал кутун гл., ни ник-квек секинсуз гьалдиз гъун. * къал-къиж [кьил, къул] авун гл., ни гьарай-эвер авун. На ийирди вуч къалкьил я, сабур ая акъваз, гуьгьуьл. Е. Э. Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл. - Чан балаяр, межлисар я. Минет хьурай квез къалкъул тахьурай. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Бес акIхьайила, и хуьре авай хъалкъиж, ина авай кьван фитнеяр - ибур вучар я? Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. КЪАЛ 2 югъ гафунин чкадин II падеждин форма. Кил югъ. КЪАЛА 1 къалун глаголдин эмирдин форма. Кил. КЪАЛУН КЪАЛА 2 кIус 'ихтияр це' манадин гаф. Къала зун килигин садра. 3. Э. Арифдиз ишара. [Ярагъ Мегьамед]. Экуьнин капI ийидай вахтни мукьвал атанва. Къала, хъфин... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. КЪАЛА 3 межд. 'гице' манадин гаф. КЪАЛАБУЛУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра секинсуз тир гьал. - За чпин дем исятда къалабулухдиз, ахпа яедиз элкъуьрда...» -лагьана фикирна... Къ. М. Душмандин тум. * къалабулух акатун гл., ник секинсуз хьун. Са герендилай гьаятдай къалабулух акатнавай Къасум экъечIна. 3. Гь. Бубадин кIвал. Самур дередай атанвай аялар, къалабулух акатнаваз, ванер атай патахъ килигиз башламишна. Къ. М. Душмандин тум. Къалабулух акатай Вадима газ кIевдай крандихъ еримишна. Б. Гь. Вили вилер... виликра руш акурдалай гуьгъуьниз вичик садрани ихьтин къалабулух акат тавурди, адаз хъсандиз чизвай. Б. Гь. Вили вилер. * къалабулух кваз хьун гл., вуж секинсуз яз хьун. - Чухсагъул, чухсагъул, - къалабулух кваз, гаф гафунихъ текъвез башламишна Камала, - гила жув кIвализ ахлад. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. * къалабулух кутун гл., ни-куь ник-квек секинсуз тир гьалдиз гъун. Чи республикадин печатдин органриз илимдин бине авачиз акъатзавай маса макъалайрини кIелдайбурук гьахълу къалабулух кутазва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. * рикIик къалабулух [къалабулухвал] акатун, рикIик къадабулух кваз хьун, рикIик къалабулух кутун. КЪАЛАЖ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра керпичдин формада аваз чранвай фу. Вич шиз хкай гадади адаз йикъа пудкьудра гагь булкадин пад, гагь къалаждин кIус, гагь як аламай кIараб, гагьни яруцIару турбада аваз хапIа ваяракьун банкада аваз яд гъизвай. А. Исм. Эхиримжи къув. КЪАЛБИ кил. КЪЕЛБИ. КЪАЛГЪАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цацар алай чилин набатат. Твагни къалгъан язва хуьрек, Маса куьнив кар авайд туш. С. С. - Бес чун рушар тахьана къалгъанар яни, - лугьуз чпин арада гадайрикай шел-хвалзавай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Къалгъандин пешерин къерехрани цацар жеда. 3. К. ТIебиат чирун. КЪАЛИН туьрк, прил.; 1) квекай ибарат ятIа, гьадан паяр лап игис хьанвай лишанда авай.... вилик квай дередай виниз къалин чIулав циф хкаж хьана, са тIимил вахтундилай ада чун элкъуьрна кьуна ва мичIи авуна. А. Ф. Лянет. Жив ацукьайбур хьиз михьиз лацу хьанвай къалин рацIамрин кIаникай аквазвай кьве гъвечIи булах хьтин михьи вилер исятда чилел эвичIай ксарал атана. Б. Гь. Заз эвера. ГьакI ятIани, къунши райондин майишатри къалин тамар кукIварна КцIар вацIун яд Къубадиз тухуз алахънава. М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) куьч. кьадардилай артухан, къуватлу. Салам гана, кIвализ мугьман атайла, Винни папан къалин къалмакъал жеди. Ш. Э. Мурадов. Пис папаз. * къалин авун гл., ни-куь вуч къалин гьалдиз гъун. * къалин хьун гл., вуч къалин гьалдиз атун. Гаф-гафунилай къвез чи рахун-луькIуьн къалин хьана. 3. Э. Кек галкIизва. Квез кIан хьайитIани, кIан тахьайтIани, «Садвилин» жергеяр къалин жезва. М. М. Кьибле пата гурзава. «Зу, зу» лугьуз, гьарайдайбур къалин я, Ягъиз тежер къванер кьазва са зурба... Х. X. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Зи суьруьяр къалин хьуник адан лайихлу пай ква. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Са легьзеда Мирзехан, лап делиди хьиз, хъуьрена, гьа са вахтунда адан фикирарни къалин хьана. 3. Гь. Бубадин кIвал. КЪАЛИН къалун глаголдин теклифдин форма. Кил. КЪАЛУН. КЪАЛИНАРУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; къалинар авун, къалинар тавун, къалинар тахвун, къалинар хъийимир къалин1 лишан хас тир гьалдиз гъун. КЪАЛИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къалин1 тир гьал. Антоним: кьеривал. КЪАЛИНВИЛЕЛДИ нар. къалинвал хас яз. Синонимар: къалиндаказ, къалиндиз, къалинз. Антонимар: кьеридаказ, кьериз. КЪАЛИНДАКАЗ нар. къалин лишан хас яз. ЦIи цайи хъчарни, къелемарни къалиндаказ акьалтна. Синонимар: къалинвилелди, къалиндиз, къалинз. Антонимар: кьеридаказ, кьериз., КЪАЛИНДИЗ нар. къалин яз. # помидорар ~ цун, къелемар ~ цун, хъчар ~ экъечIун. И патаз, а патаз вил вегьейдалай кьулухъ ада тикдиз цавуз экъечIнавай, вичел пеш къалиндиз, инлай-анлай кьериз хьиз чуьхверарни алай кIукI хкяна. А. Исм. Алукьдай ахвар. Къе, чуру твадалди, ада запундин каф къалиндиз гьазурна, ам вилик квай гуьзгуьдай вичин суфатдиз дикъетдивди килигна. Ш. Исаев. «Зи фонарар». Синонимар: къалинвилелди, къалиндаказ, къалинз. Антонимар: кьеридаказ, кьериз. КЪАЛИН3 нар. къалин яз. Синонимар: къалинвилелди, къалиндаказ, къалиндиз. Антонимар: кьеридаказ, кьериз.. КЪАЛДИ югъ гафунин арачивилин II падеждин форма. Кил. югъ. КЪАЛИЯН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра виче тембек туна, сиве кьуна чIугвадай затI. - Къала са цIай ягъа, - лагъана ам са декьикьада кисайдалай гуьгъуьниз Сефтерахъ элкъвена, туьхвенвай къалиян яргъи авуна. М. Гь. Буржар хьайитIани алатда хьи... Сираж бубади, туьхвенвай къалиян сивяй акъуд тавуна, адаз яб гузва. Гь. М. Хуьре.... Магьмуд бубади вичин кал нехирдал виридалайни вилик акъуддай, къалияндиз цIайни яна, кундал алай кIанчIунал ацукьдай. 3. Гь. Бубадин кIвал. Куьруь кIатI хьтин, юкьва кьуршахни авай Мешеди хьтин итим, чинни чIурна, къалияндай туптуп гумар акъудиз, хажалатди кьунвай. С. Ярагъви ашукь Уьзден. КЪАЛИЯНЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къалиян чIугвадайди. Зун зурба къалиянчи тир. А. Р. За пIапIрус гадарна. КЪАЛЛАЖ туьрк, шиир, прил.; затIни авачир, кесиб. * къаллаж хьун гл. затIни амачир, кесиб гьалдиз атун. Вун гьакьван къаллаж: хьанвани, кесибдивай кьве кепек кьакъудиз? Р. КЪАЛМАЗ туьрк, прил. усал, гуьгъуьна амай. - И кIвал чун фейи музейдилай кIусни кьалмаз туш, -лагъана зи юлдашди. 3. Э. Скульптор. КЪАЛМАКЪАЛ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьарай-эвер алай гьуьжет, гьарай-вургьай. Ай Сулейман, кваз и ялар, Нивди я ви къалмакъалар? С. С. Фагьумна за. Эгер вуна акI фикир авуртIа, вуна лап сифте йикъалай эгечIна стхадин кIвале рахун-луькIуьн ва къалмакъал твада. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Абурун къалмакъал гьа идалди куьтягь жедатIа лугьуз, фикирзава. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синонимар: къал, гьарай-эвер. * къалмакъал авун [акъудун] гл., ни гьарай-эвер алай гьуьжет, гьарай-вургьай арадиз гъун. Синонимар: къал авун [акъудун], гьарай-эвер авун. * къалмакъал акъатун [хьун] гл. гьарай-эвер алай гьуьжет, гьарай-вургьай арадиз атун. Салам гана кIвализ мугьман атайла, Винни папан къалин къалмакъал жеди. Е. Э. Пис папаз. РикIрикIел элуькьиз жеда къалмакъал. Аман Рамзият, масан РамзиятI 3. Э. Рамзият. Жемятдин ихтиярда авай чилер пайдайла, гьуьжетар, къалмакъал тахьана амукьдачир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Са шумуда, къалмакъал акъатдайди чиз, хъванвай Рустам са патахъ тухвана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. КЪАЛМАКЪАЛУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -, ин, -рай, -мир; къалмакъал авун, къалмакъал тавун, къалмакъал тахвун, къалмакъал хъийимир са никай ва я квекай ятIани наразивилин гьарай-эвер авун, къал акъудун. Къалмакъалун гила бес я, Цилингар. Е. Э. Цилингар. Нагьакь ерда къалмакъалун герек туш. Е. Э. ТIварун стхадиз. КЪАЛМАКЪАЛЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къалмакъал ийидайди. Гьар хуьре садкьве къалмакъалчи жедайди я. Р. Къалмакъалчидин кьил кьун тавун кьилин сагъламвал я. Р. КЪАЛП араб, прил.; 1) халисанди тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай. # ~ пул ~ документ. 2) сидкьидай тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай. ~ гъиссер, ~ хъвер. Синоним: тапан. КЪАЛПАГЪ туьрк, суш.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са куьн ятIани къенепад кIевзавай затI... пианинадин къалпагъ игътиятлувилелди хкажна ва явашдаказ жуван рикI алай мани «Сенсиз» ( «Вун галачиз») ягъиз башламишна. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Пичинал чайдан ргазвай ва пардал адан кьалпагъди хкадарзавай. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Къалпагъ акьалнавай пенжердин хъиткьердай ракъинин нурар атана. 3. Э. Кек галкIизва.. Кисе акъудна, ам кутIуннавай звер тунвай ипекдин шуькIуь еб аладарна, киседин кьалпагърин юкьва авай, виликамаз пIапIрусдин кьадар кьуна кьаткъатнавай газетдин чарчикай, кьве тIуб мецяй эвяна, сад атIана. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. * кьилин къалпагъ. КЪАЛПВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера халисанди тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай гьал. Хейлин йисара лезги литературадикай кхьизвай бязи авторри, чи халкьдиз хъсанвал авунин мураддалди, кIевелай са къундармадихъ тереф хуьзвай, гуя Шамилан гьерекатдихъ галаз лезги халкьдин са алакъани хьайиди туш ва гьаниз килигна я чи фольклорда, я литературада а дяведиз бахшнавай эсеррни авач. И фикирдин къалпвал ва ада «хъсанвилин» эвез чаз эдебдин зиян гайиди гила виридаз ашкара я. Р. Гьайдаров. «Къаф дагъ хьиз акъвазна ам...». 2) сидкьидай тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай гьал. Ихьтин сикIвилералди ваз ви кьалпвилер чуьнуьхиз кIанзавани? А виле цIам! Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синоним: тапанвал. КЪАЛПВИЛЕЛДИ нар. къалпвал хас яз. Ам сифтедлай зав къалпвилелди эгечIнай. Р. КЪАЛТАХ туьрк, суш.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пурарин кIаник кутадай махсус лит, пек. КЪАЛТАХЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) къалтахар туькIуьрдай, расдай устIар. 2) куьгь. къуллугъдиз чIехи кас балкIандал акьахдайла, адаз куьмек гудай, пурар кьадай кас. 3) куьч. жув хъсанди яз къалурун патал алакъа жезвай касдиз, гьакъикъатдиз акси яз, кIани амалар, гафар ийидайди. КЪАЛТАХЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къалтахчи тир гьал. КЪАЛУД къалурун гафунин нугъатдин форма тир къалун глаголдин къведай вахтунин форма. КЪАЛУМ: къалум хьун гл., низ, вуч жаза агакьун. Урусатдин кIеви зулум, Са къуз адаз жеда къалум. Е. Э. 1877 - йисан бунтариз. Кайвани, тIуб сара кьуна, зи къаргъиш а абдалдин кьилиз куьз къалум хьаначир, лугьуз амукьна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: къалумун. * къалум хьурай (хьуй)! межд, ' ийизвай кардин нетижа зарар хкатдайди хьурай ' манадин ибара (наразивилелди лугьуда). [Гуьлханум]. КIвалах абурун кьилиз къалум хьуй лагьайтIа, икI жедач. Абур квел машгъул жезвайди ятIа, заз лап хъсандиз чизва. Н. И. Гьакимрин папар. Синоним: къалумрай! КЪАЛУМАРУН гл., ни низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къалумар авун, къалумар тавун, къалумар тахвун, кьалумар хъийимир жазадив агакьарун, жаза гун. КЪАЛУМРАЙ! межд. никай рахазватIа, ада ийизвай кардикай вичиз зарар хкатрай манадин наразивилелди лугьудай гаф. Адан кIелунар вичиз къалумрай! Р. Синоним: къалум хьурай! КЪАЛУМУН гл., низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къалум авун, къалум тавун, къалум тахвун, къалум хъийимир жаза агакьун. КЪАЛУН 1 гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къал авун, къал авун, къал тавун, къал тахвун, къал хъйимир къал арадиз гъун. Папани гьахьтин гана заз жаваб: «Рахазва лугьуз, къалмир, итим, мад, Рахун тавуртIа, зун хьуй гьихьтин паб, Хкяна гъанвай на вишдакай сад!» Б. С. Къаншарвал. Ша, ша лугьуз вилеривди ялзава, Финфин лугьуз рикIи завди къалзава, Акурбуру верцIивилел чIалзава, Ам вирт яни, куьнуь яни, низ чида? С. К. Низ чида? КЪАЛУН 2 рах., гл., ни вуж-вуч; -уда, -ана; -уз, -узва; -а, -ун, -урай, -умир 1) вилериз аквадайвал авун. Етим Эминаз-мубталадиз Ви сад тирвилин нур къала дуьз... Е. Э. Нефсиниз. Жагъич жал рехъ рикI кьве падна къалудай. Е. Э. КIандач рекьиз гафар амаз лугьудай. Виниз ая, Тамам къала гардан, алагуьзли. Е. Э. Алагуьзлидиз. 2) лугьун. Низ амукьна и дуьнья, бес, заз къала? Е. Э. Дуьнья, гьей. Зи меслягьат кIанибуруз за меслягьат къалузава. Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Эвел кьиляй пара регьят Къалуд ваз рекьер къавумди. С. С. Заз чида Куьредин адетар. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 |
| |||||||
|
