| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ДУьА араб, сущ.; -ди, -да -яр, -йри, -йра 1) фикирда авай са кар кьилиз акъатун патал Аллагьдиз гафаралди ийизвай тавакъу. Аллагьдин тIварцIихъ ийизвай минет. Сур агакьайла, мад кIелдай дуьа ава. ЛГ, 1992, 12.III. Дегьзаманайрин чувудри чпин ракIарин гуьрцелдилай дуьаяр авай запаб куьредай кьван. Гъада и кIвализ хата-бела, чинерар, иблисар ахъайдачир кьван. Р. Гь. Чун чаз килигайла. Зарбаф халади тIурар авай зинбилдай пекиник квай са элкъвей гъуьдгъвеш къванни акъудна, яд авай кружкадиз вигьена, дуьаяр кIелиз, къаргъишар ийиз, мурмурар ийиз башламишна. А. Сайд. Вили яна. 2) кьейи касдиз агъа дуьньяда хъсан хьун патал Аллагьдивай ийизвай тIалабун, гьа тIалабун ийизвай инсанар.. Кесиб кьена, адан гъенел эгер дуьа алаз хьайтIа, Тазиядиз къведай бенде жагъич, валлагь, Кесибвал кьий. Е. Э. Кесибвал кьий. * дуьа авун гл., ни фикирда авай са кар кьилиз акъатун патал са низ ятIани гафаралди ийизвай тавакъу лугьун. Зи рикIел аял чIавуз зи аялдин бадеди авур дуьа хтана. К, 1988, 19. X. Вуч ятIани чи бубайри, уллу бубайри Яран сувар къейдзавай, берекатар артух хьун патал гъуцариз дуьаяр ийизвай... Н. Медиков. Яран сувар меркезда. ДУЬАЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри дуьа ийидайди, дуьа кIелдайди. ДУЬГВЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дана хун тавунвай диши мал. Эвелимжи дуьгве колхозчийри чпин хъсан ударник бригадир Ризадиз гана. А. Ф. Риза. Са дуьгве ама, амни чна Гъуьлуьк квай вахаз вахгудайвал хьана. А. Ф. Бубадин веси. «Фатма агакьнавай руш я. За гуз ам дуьгве яни, мегер» -фикирзавай ада. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. ДУЬГМЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра перемдин, пенжекдин ва мсб кьве пад сад-садал эцигна кьун патал са пата авунвай тIеквенда твадай затI. Яха дуьгмезар Ширази, Акун гьайбат я, Гуьлселем. Е. Э. Гуьлселем. Ацукьнава дерзичи: Командирдин кителдик Ада дуьгме кутазва. И. Гь. Ксения. - Залумдин руш! Вавай и перем бегьемвилелди чуьхуьз кьванни хьаначирни, дуьгмеярни гьяркьуь хьанва! 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. ДУЬГУЬ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра тIуьн патал ишлемишдай лацу рангадин яргъи тварцин техил. Кьве виш манат пул яз умуд, Дуьгуь, ягъни, рипеяр пуд; Гьич ТахьайтIа гъери са пут, Яхун тахьуй гъайи вад гъер. С. С. Инсафсуз къавум. Гъазурвал акуна кIанда. Са гъер, дуьгуь, чIем. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Гъилер кьуна физвай чун къвед Живедай тIуз дуьгуь хътин. А. С. Гъуьр, шекер, дуьгуь, чIахар - вири гьа и чкадал гъизва. Ш. Шабатов. Ерийрал рикI ала. Заз са затIни кьисмет хьанач: я свас я, лагъана, лацу балкIандал акьадарнач; я чамран кIвализ агакьайла, кьилелай кьуьл, дуьгуь, пулар ва ширинлухар гадарнач; я кьилел гузан фу атIана, жемятдиз пайнач; я тупIар виртIедик кутуна, гуьрцелдивай гуьцIнач.... Гь. Къ. Къилинж Къемер. Вад-ругуд виш инсан авай хуьруьз дуьгуьдин ашар гана кIанзавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ДУЬГУЬР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъуьлуьз тухудай руш бубадин кIвалай чамран кIвализ фидайла, адан чина жедай парча. Яру шаршав, михьи дуьгуьр, диба гьваш. Е. Э. Къавумдиз. Квахьрай свасан чина твадай дуьгуьрни, Халкьди мехъер тавуна вав агудай. А. С. Лянет. Сусан чиниз вегьенвай лацу дуьгуьрди, жегьилрин туьнт кьуьлери, рушарин ширин манийри дереяр чимивиливни экуьвилив ахцIурна. ЛГ, 1993, 11. II. Заз са затIни кьисмет хьанач: я свас я лагьана, лацу балкIандал акьадарнач; я чамран кIвализ агакьайла, кьилелай къуьл, дуьгуь, пулар ва ширинлухар гадарнач; я кьилел гузан фу атIана, жемятдиз пайнач; я тупIар виртIедик кутуна, гуьрцелдивай гуьцIнач.... Гь. Къ. Къилинж Къемер. ДУЬДГЪВЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра малдин никIедикай хкуддай затI, продукт. Вилик адан цуьквер алай чайникда авай чай, сарубугъда къуьлуьн фу, дуьдгъвер, кьайгъанах квай. А. Ф. Бубадин веси. Дагълух хуьрера хьра чрай къуьлуьн пуд фу, сифте таза дуьдгъвер эляна, ахпа винелайни пасукI кIвахна, сад-садан винел эцигна, туькIуьрдай. Я. Къ. Гузанияр. Хуьруьн дишегьлийри некIедин квар вегьедайла, гьамиша гьанай яд гъана, кварциз ядай. Гьа яд ягъайла, кварцелай алатзавай дуьдгъвер кIевиди жеда лугьудай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Амма Селема уьзуьагъвилелди таза дуьдгъвер, шур, са банка хкянек, ругунвай какаяр ва хъуьтуьл базламач фар акъудна. Патав чай авай термосни эцигна. А. Эсетов. Сад хьурай, анжах аваранди. ЛГ, 2001, 20. IХ. Синоним: гъери, чIем. ДУЬДУЬГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кфилдиз ухшаравай алат. 2) куьч. нихъ галаз алакъа ийизватIа, гьам аялдай кьуна алцурарун патал вугузвай са затI, писпи. Са затI кIан жен ваз вичивай Дуьдуьг гуда ваз вижевай... С. С. Несигьатар. ДУЬЗ 1 туьрк, прил.,; 1) патахъвал, дакIурвал авачир. # ~ цIар, ~ тахта, ~ кьул, ~ чил. Килигналди аквач вилиз, Илих хьай кIенелай кукIвал, МичIи чуьл я, баябан дуьз. А. Ф. Эм-Тэ-Эс. Антонимар: кирс, патахъ. 2) вири патарихъай еридиз тамам. Ктабдиз дуьз, бегьем девит, чар, къелем ХупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. Антоним: бегьемсуз, чIуру; 3) гъахълу. # ~ хабарар, ~ гафар. Къаравулар ала гьар са затIунал, Хуьзва абур алакьдайвал чпелай. Сад къвазнава кIевивализ къастунал, Авач лугьуз дуьз къаравул вичелай. Ж. Къаравулар ала. Деделрин хуьре {Гьажи Давудан хуьрё) хейлин гзаф чилер гвайбуруз кичIе хьана, храхвияр дуьз ксар яз акурла, чпин чилер гьабуруз гана. Д. Шерифалиев. "ГъвечIи чилин" чIехи къазаяр || ЛГ, 2000, 6.IV. Антоним: тапан, чIуру, дуьз тушир. 4) гьахълувал кIандай, гьахълувилихъ ялдай. Бахтунай хьиз арзаяр ахтармишиз къвезвайбур дуьз инсанар яз хьанай. ЛГ, 2003, 22. II. 5) тамам. Дуьз са вере я и дередин деринвал. А. С. Белки шаир я жеди. ДУЬЗ 2 нар. 1) сад хьиз. Чи кьведанни рикI дуьз барабар ятIа, Вун атана зи патавди къваз, гуьзел. Е. Э. Гуьзел. Вуч жедай ваз бахт элдиз дуьз пайнайтIа... Е. Э. Девран, гьей! 2) кар, агьвалат гьикI ятIа, гьакI Фитне ида вуна чаз, Дуьз авайвал лагьайла? Е. Э. Дуьньядиз. 3) тамамдиз. Бязибурув кьунвачни вун ажеб дуьз. Е. Э. Дуьнья, гьей! Али экъечIна гъуд яна хуруз: - За дуьз са вацра кIвалахда ана. Б. С. Алидин жуьре. Фундугъбегаз хьанач Наси, Маргьузараз гьатнач пеней. КIвалах ар дуьз шулугъ хьана, Бегдин хва Бег кьулухъ хьана. И. Рамазанов. Сегьнедин устад. 4) маса патахъ алат тавуна. Инихьанихъ алат тавуни, Абас машинда аваз райондин центрдай дуьз цIийи чилерал фидайвал хьана. Гь. М. Им къван, имни терез. 5) лазим къайдада. - «Динамодин» сагълугъдай Хъивегьзава дуьз. А. С. * дуьз авун гл. ни вуж-вуч дуьз гьалдиз гъун. Аферин ви камалдиз, Вуна халкьар авуна дуьз. X. Къ. Шейх Рамазан эфенди. * дуьз атун гл., вуч гьахълувилив кьадайвал хьун. * дуьз акъвазун гл., вуж лазим къайдада хьун. Сулейман, чIугу азиат, Ахмакьариз це несигьат, Терг ая на а хасият, Дуьз акъваз вун, эй регъуьхбан. С. С. Регъуьхбан. * дуьз лагьайтIа арал. таб тавуртIа. - Магьмудни базарда ава лугьузвай. Дуьз лагьайтIа, заз ам акунач, - лагьана Османа. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Дуьз лагьайтIа, ам са пудкьуд юкъуз хуьрера къекъвенай... А. А. Пад хьайи рагъ. - Яз, дуьз лагьайтIа, зазни кичIе хьанвай. 3. Э. ВацIал кьеб. Дуьз лагьайтIа, галатни авунвай. 3. Гь. Залан кам. Дуьз лагьайтIа, за са шумуд тIвар гьазурнавай, амма завай жуьрэт авуна абур кIевиз лугьуз жезвачир. А. Р. Вертолёт Мегьамед. Жуван рикIени, дуьз лагьайтIа, къалабулух авачиз тушир. А. Къ. Жуьгьенар. * дуьз дополнение граммат., сущ.; предложенидин кьвед лагьай дережадин член. Кечмиш жери глаголрикай хьанвай сказуемийрихъ галаз асул падежда послелог галачиз ишлемишдай дополненидиз дуьз дополнение лугьуда: Живедин маргъалри там басмишна. Ихьтин предложенийра гьерекатдихъ галаз алакъалу шейэри ( тIварар тир гафари) чпел кечмиш хьун къалурда. А. Г. Гуьлмегьамедов, Гь. И. Мегьамедов. Лезги чIал. VIII - IХ классар патал учебник. * дуьз рекьел хтун гл., вуж адетдив, къайдадив кьадай амалар хъийидай гьалдиз хтун. Адетар кваз такьазвайбур жемятдин вилик русвагьдай, садра, кьведра, пудра тахсиркардиз дуьз рекьел хкведай, квай синихар хкуддай мумкинвал гудай. Р. Меликова. Садбур - дуьадал, масадбур - межлисдик. * дуьз речь сущ. са нин ятIани ихтилат, теклиф гафбагаф рахунин къурулуш, тегьер хвена ганвай уьлчме. Месела, "ПIапIрусди инсандин уьмуьр куьруь ийида ", - лагьана духтурди предложенида кавычкайра аваз ганвай гафариз, фикирдиз дуьз речь лугьуда. Р. * дуьз тушир прил. гьакъикъатдив кьан тийидай. Абуруз суалар гана, дуьз тушир жавабар туькIуьр хъувуна. А. Р. Вертолёт Мегьамед. Синоним: чIуру. Антоним: дуьз. * дуьз хьун гл., вуч 1) дуьз кьайдадиз атун. Куь крар гьакI дуьз жедани? С. С. Девлетлуяр, чиновникар. Чна сада садаз куьмек тагайтIа, крар дуьз жедач. 3. Э. Уртах цаз тадани. 2) куьч. пиян хьун. ДУЬЗАРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; дуьзар авун, дуьзар тавун, дуьзар тахвун, дуьзар хъийимир 1) патахъ, какур тушир гьалдиз гъун. Юкь дуьзарна хкаж хьайи, чIулав перем алай адан чинив яр гекъифнавай. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Антоним: патахъарун, какурун. 2) къени, са низ-квез ятIани хас тир гьалдиз гъун. Лезги хуьруьз, лезги чилиз Лезги тIварар хьун лайих я. Эй лезгияр, гила кьванни Чи гъалатIар дуьзар хъийин. Мегь. А. Вучиз. Антоним: чIурун. ДУЬЗбУР 1 дуьз прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. 1) патахъ туширбур. Шарасар дуьзбур тир. Р. 2) гьахълубур. - Хуьре чкIанвай хабарар дуьзбур я къван. А. И. Самур. [3фекьи]. Эхь, рахана. Амма нагьахъ, артухан вуч лагьана? Сад ава хьи, вижесуз са гаф лугьун, кьан тийидай, татугай. Масад ава: рахай гафар дуьзбур хьун, якъинбур хьун. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават. - Чан Зарлишан вах, эгер ада лугьузвай ихтилатар дуьзбур ятIа, абурукай ваз геж-фад гьикI авуртIани ван жедай. Н. И.. Гьакимрин папар. ДУЬЗБУР 2 дуьзбур прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. – Дуьзбуру куьне хьтин гафар лугьудач. Р. ДУЬЗВАЛ сущ.; -или, -иле, -илери, -илера са месэла гьялунин карда дуьз гьал, гъахълувал. Куь кьилиз мус дуьзвал кьведа, цилингар? Е. Э. Цилингар. Эмин дуьзвал, адалат кIандай кас хьана. М. М. Гь. ТуькIуьрайдан патай. Гьар са карда сабур, дуьзвал, регьимлувал кIаниди Я. Ш. Къ. Вуч я зи тахсир. Гуьзелвилихъ, Инсанвилихъ, Дуьзвилихъ Къаних я зун, къаних я зун, къаних Я. Ш. Къ. Къанихвал. Агъайнавал, дуьзвал, гьахълувал халис инсандин хесетрин къилихрин тIебии лишанар я. ЛГ, 2001, 10.I. Антоним: нагьахъвал, чIурувал. * дуьзвал гвай прил. гьахълу, къанунсуз, эдебсуз кIвалахриз, гьерекатриз акси. # ~ директор ~ судья, ~ ревизор.; ДУЬЗВИЛЕЛДИ нар. авайвал, хьайивал. Им куь мирес Эмин я квез лугьурди, Хьай агьвалат дуьзвилелди акурди. Е. Э. Цилингар. Синонимар: дуьздаказ, дуьзгуьнвилив, дуьзгуьндаказ. ДУЬЗГУЬН туьрк, прил.; дуьз тир, гьахълу. Гьелбетда, сифтени-сифте уьлкведа дуьзгуьн къайда туна, начагъзавай общество сагъар хъувуна кIанда. ЛГ, 1992, 20. Х.... яхцIур йиса авайла, зиллетдикди азарди барбатIзавай Етим Эмина вичин виридалайни дуьзгуьн, философиядин шиирар кхьенай. А. Къ. Дагъустан шаиррин уьлкве яз ама. Концерт медениятдин маканра кьиле физвай мярекат я, кефичбегрин майдан хьиз туш эхир. Инадуьзгуьн адалат, низам, секин гьалар, гьуьрмет авун важиблу тушни? ЛГ, 2003 6. II. Синонимар: туькIвей, дуьзмиш, къулай, кутугай, кьунвай, кьур. Антоним: чIуру. ДУЬЗГУЬНВАЛ сущ.; -или, -иле, -илер, -илери, -илера дуьзгуьн тир гьал. Адан шииррин везин, чIалан тартиб, фикиррин дуьзгуьнвал арадал гъизвай магьир такьатрин ажайибвал хкатна аквадайди, рикIик кужумдайди я. А. Къ. Шихнесиран шииррин тар. Антоним: чIурувал. Синоним: къенивал. ДУЬЗГУЬНВИЛИВ нар. дуьзгуьн тир гьалдив. Дуьзгуьнвилив парталдинни кIалубдин Вичел чIугваз къакъудзава хнупIди. А. Къ. Дишегьлияр. Синонимар: дуьзгуьндаказ, дуьздаказ. ДУЬЗГУЬНДАКАЗ нар. дуьзгуьн тегьерда аваз. Ихтилатзавайдаз гафар хълагьун, адан фикирдин эхир тамамарун, иллаки инсанар алай чкадал садан сивяй дуьзгуьндаказ акъат тавур гафар туькIуьр хъувун эсиллагь кутугнавай кар туш. ЛГ, 1996, 21. V. Тамашада вилик эцигнавай месэлаяр дуьзгуьндаказ, сегьнедал гъанвай къилихар таъсирдай тIебиибур хьуни тамашачийрин патай гьакъикъи интересни арадал гъана. ЛГ, 2001, 12. ХII. Синонимар: дуьзвиливди, дуьзгуьндаказ, дуьздаказ. ДУЬЗДАКАЗ нар. 1) гьакъикъат гьикI ятIа, гьакI Гадади вири адаз дуьздаказ суьгьбет авуна. Ф. Гьуьлуьн шив. Шумуд агьзур сефер вуна табнатIа, Сад Аллагьдиз чида, гьелбет, дуьздаказ. Ж. Шумуд агьзур сефер вуна табнатIа; 2) къанунрив, адетрив кьадайвал. Гьахълувилин кар дуьздаказ тухуз Виликди физва Советрин Союз. Ш-Э. М. Терг хьурай дявекарар. Зегьмет дуьздаказ тешкилнавай, дисциплина авай колхозра гьарда вичин зегьметдиз килигна доход къачузва. И. В. Чирхчир. Колхоздин кстах. Чун жезмай кьван ийизвай кеспи дуьздаказ кьиле тухунал машгъул тир. А. Эсетов. Мегьарамдхуьр - зи рикIин сир || ЛГ, 2001, 4.I. Синонимар: дуьзвиливди, дуьзгуьндаказ, къенивилелди, гьахълувилелди. ДУЬЗДАЛ нар. аквадай чкадал. Вуна вучиз кIевяй къудна ви къуьл дуьздал алаз туна? Е. Э. Дуст Ягьиядиз.... дергесрин тумар дуьздал ала, векьерикай хкудна твах! А. Сайд. Хайи гичин. Надир кьейи гъуьлягьдиз килигна. Ам дуьздал туна виже къведач, тIветIвер алтIушна «зегьер чукIур хъийида». А. Сайд. Хайи гичин. Рахадайла ва еке сарар дуьздал авуна хъуьредайла яргъи Мегъамедан туьтуьнин хат марчил хьиз къугъвадай. 3. Э. «Я пуд манат». Антоним: кIеве. * дуьздал авун гл., ни вуч аквадай гьалдиз гъун. Антоним: кIеве тун. * дуьздал акъатун гл., вуч чир хьун, тайин жедай, аквадай гьалдиз атун. Халкьдин менфятрин патал хьунин, халкьдин къайгъу чIугунин идея гуьгъуьнлай тукIуьрай шиирра мадни ачухдиз, мадни гурлуз дуьздал акъатзава. М. М. Гь. ЧIехи шаир. А тапарар гила лацу тапарар хьиз дуьздал акъатна. А. Сайд. Пешепайни гуьнуьяр. Антоним: кIеве гьатун. * дуьздал акъудун гл., ни вуч малумарун, виридаз лугьун. Ина Асланни авай. Ибуру хуьре авай гьал лап дувулрай дуьздал акъудна. А. Ф. Газет. Кьуд-вад сят давам авур судди кулакрин вири хаинвилер дуьздал акъудна, халкьдин дердийрихъни яб акална. А. Ф. Газет. Абур дуьздал акъуддайла, Гуьлназа Атлу-Ханан фур кьаланай Советдиз. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Кесиб халкьдин гьал рикIел гъунилай, аниз гъвечIи ишараяр авунлай башламишна, шаир халкьдиз гужар ийизвай, кесибрин чандал зилияр хьиз алкIанвай ксар къалурунал, абурун зулумвилер, дуьздал акъудунал, абур пислемишунал элячIна. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Антоним: кIеве тун. * дуьздал хьун гл., вуж-вуч аквадайвал хьун. Кьилел алай бармак лагьайтIа, кьифери къадгъунайди хьиз, са чIарни аламачиз кIан дуьздал хьанвайди тир. А. Ф. Риза. Халис, амма бегьем дериндиз эгъуьн тавунвай сур дуьздал хьана. 3. Э. Кек галкIизва. ДУЬЗДИ 1 прил.; дуьз прилагательнидин теквилин кьадардин форма; дуьз тир. Къуй ви уьмуьрдин рехъ дуьзди ва гегьеншди хьурай! А. М. Мурк ракъини цIурурда. ДУЬЗДИ 2 сущ.; -а, -а; дуьзди прилагательнидикай арадиз атанвай существительное; дуьз тирди. Зи кьин ихьтинди я: дуьздаз - дуьз, какурдазни - какур! Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Антоним: чIуруди, дуьз туширди. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
