| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ДАДАНАХ: даданах хьун вердиш хьун. Къуншидин кал чи салаз къвез даданах хьанва. Р. ДАДАШ сущ., рах., □; -а, -а 1) жувалай чIехидахъ галаз рахадайла обращение яз ишлемишдай гаф. 2) ( чIехи гьарфунилай - Д) эркекдин хас тIвар: Дадаш. ТупIал фекьи Дадаш цлан кIаневай кIарасдин кьилел са шумуд агъсакъални галаз хкатна хьиз ацукьнавай. А. Ф. Газет. ДАДЛУ прил. тIямлу. ШуькIуьз рахаз, ширин, дадлу булахар... X. Т. Гатуз дагъ.... а дадлу емишралди чпин стол безетмишдай мумкинвал гайидаз гьикьван чухсагъул лагьанатIа! С. М. Маяк Саимат. Дадлу емиш хьана битмиш Атир, хъвер галаз. Ш. Къ. Кьуьзуь тар. Пагь! Пагь! Пагь! Вуч дадлу тушни! гьар юкъуз цIикIенар.. А. Къ. Хукац-Ханум. Синоним: тIямлу. Антонимар: дадсуз. тIямсуз., ДАДЛУВАЛ сущ. -или, -иле; -илер, -илери, -илера дадлу тир гьал... Синоним: тIямлувал. Антонимар: дадсузвал, тIямсузвал ДАДЛУДАКАЗ нар. дадлувал кваз. Синоним: тIямлудаказ. ДАДЛУ3 нар. дадлу яз. Вил гала, вил гала яран суварик, Чидач вуч кутадай дидеди гъварик, ХупI дадлуз чрадай яран шуьреяр. С. К. Яран сувариз. Синоним: тIямлуз. ДАДМИШ: * дадмиш авун гл. 1) са тIимил кьванди тIуьн.. Са кIус за авуна дадмиш, - Яд тахьвайтIа, жеда бамиш. С. С. ГьажикIа. Чрай чIавуз дадмиш ая - ВиртIедилай ширин Я. Ш. Ю. Къарбидин тар. 2) тIям чирун. ДАДМИШУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; дадмиш тавун, дадмиш тахвун, дадмиш хъийимир 1) са тIимил кьванди тIуьн, ишлемишун. Дулма, шурва, аш дадмишна, Зи руфун мад дулу хьуй. Ж. Къариб къаних хьайила. Куьре, Ахцегь, Къуба кьунвай багъларин Дадмишайди я гьар нямет, ич, зи дуст. Ч. К. Къурбанбулах. Дадмишайла абур ( къарбияр. - А. Г.) ажеб, Зи гишинвал алатдай. Ш. Ю. Къарбидин тар. 2) тIям чирун. - Анаша... за 12 йиса авайла дадмишнай... ЛГ, 2001, 26. VII. З) менфят къачун. - Зуьгьре чан, уьмуьр ширин я, вун гьеле гуьрчег я. Вуна уьмуьрди гузвай няметар дадмиша, вун бахтлу хъижеда! А. И. Самур. И тIебиивилин дад за дадмишначиртIа, закай яраб гьихьтин туьрема хкатдайтIа... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. ДАДСУЗ прил. дад авачир. * дадсуз авун гл., ни вуч дад авачир гьалдиз гъун. * дадсуз хьун гл., вуч дад авачир гьалдиз атун. - Битмиш хьайи емишдин аявал вахтунда тавуртIа, ам дадсуз жеда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. ДАИМ || ДАИМА □ || ДАИМАН □, араб, нар. 1) вахтунин ара датIана.. Дагълар даим арандинни дагъдин рекьера жезвай. Лезги халкьдин махар. Яр, вуна даим рикIиз гьижран гумир... Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни. Даим хъваз на и къарасу, Гьич ви рикIел къведач хьи зу. С. С. Самовар. Хуьрек кIанда даим ширин... С. С. Фекьияр. Даим хъуьредай абурун гьекь алай чин. НикIин къерехра къугъвадай аялар А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Даим вилик жергедава гьар са кIвалахдиз Ахцегьар. X. Т. Ахцегьар. Игит куьче, и дуьньядин бахтуниз Ва гъамуниз даим шерик хьана вун... А. С. Лезги куьче. Адалатдихъ, гуьзелвилихъ вил галаз даим, Шумуд шаир рикI къарсурдай чIал амаз фена. Ш. Къ. Гьа, фена хьи. Етим Эмин, Сулейман Даим ава рикIера. Мегь. А. АквадатIа вилериз. Ява паб хьиз арадаллай, Даима вил чарадаллай, Им вуч яргъи «яхул даллай» АкьалтI тийир мах я, Къафкъаз? С. С. Къафкъаз. Даиман чIугваз агъузар, Гьадакай вич хьана бизар! С. С. Ише тефир жуван гафар. Чапдай акъатай макъала - им керекул туш, ам даима амукьда, ам я куз, я кукIвариз жедач. А. А. Пад хьайи рагъ. Сефил я тар, уьмуьрлух ялвариз, Кьуна даим умудсуз хиялри. А. Къ. ЦIвелин тар. 2) ( чIехи гьарфуналди - Д) эркекдин хас тIвар: Даим. Синонимар: гьамиша, ара датIана. Антоним: садрани. ДАИР араб, т-б, прил. 1) талукь. Къуръан къамал кьуна даир гьар са касди ийиз фикир... X. Къ. Я Эренлер. 2) ( чIехи гьарфунилай Д) - эркекдин хас тIвар: Даир. ДАЙИ туьрк, сущ., рах.; -ди, -да; яр, -йри, -йра 1) дидедин стха, халу; 2) жувалай чIехидахъ галаз рахадайла, ишлемишдай гаф. - Вуна, дайи, лагь кван гила авайвал, Кумани мад зун дидедин буржуник? Ш. Къ. Бурж. Сулейман дайи патав вичел алай налукар алудун патал арза ийиз атанва. Литературный Дагъустан, 1989, N5. Синоним: халу. даказ суф. прилагательнийрик акал хьуналди наречияр арадиз гъидай суффикс: хъсан + -даказ - хъсандаказ, пис + -даказ - писдаказ. Гила вири халкьар чпин тарихда хьайи лацу лекейрикай ачухдаказ рахазвайла, гилан аямда дебда авай и гафар рикIел хкун дуьшуьшдин кар туш М. М. Виш йисарин имтигьан... уьзуьагъдаказ дастарханадихъ ацукьна. Гь. Къ. Ирид чин алай хуьр... ДАКЬАЙ кил. ТАКЬАЙ. ДАКIАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) пенжер. Рагьметлу чи дах амайла, чи кIвалерин вири дакIарар абурун куьнуьйрай ацIанвай. Б. Гь. Заз эвера. Са йифен кьулариз Аскералиеврин кIвализ, дакIар хана, пуд кас угьрияр атана. Я. Къафаров. Папан пул. 2) кIвалин къене патан цла мес, пек-партал эцигун патал расдай чка. Сулейманан кIаник, дакIардай акъудна куьк хьтин са хъуьцуьган вегьена, кIвалин хваш-беш авуна. С. Зазни хуш я ви шаламар. ДАКIВАДА, ДАКIВАЗ дакIун глаголдин формаяр. Кил. ДАКIУН. ДАКIВАЦ рах., сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра як гзаф алай, куьк беден авай инсан. ДАКIУКI дакIун глаголдин эмирдин форма. Кил. ДАКIУН. ДАКIУН 1 гл 1) са шей яцIу хьун. 2) сагъсузвиликди элкъвей кIалубд аваз хкаж хьун. Гагь элекьиз, гагь дакIвадай Гзаф пис мурдал я кпул. С. С. Кпул. «Дагълуйривай гатуз аранда акъвазиз жедач, абурун кьилер буранар хьиз дакIвада» лугьуда. Э. Йифен тIурфан. Дагъустандин дагълух районра зоб авай ксар мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва. И азар акатайла, туьд дакIвазва, адан акунар дегиш жезва. ЛГ. 1997, 12. XII. И чIавуз адаз кьакьан хилерикай садал, зулалай тарал аламукьна, къаю тухванвай, гила рагъ акьуна, дакIуна, яд кIвахьзавай са чIахма акуна. Ф. Б. Ях Лезгидин мах. 3) хатур амукьнавай гьиссери кьун, хъел атун. - Эгь, вал угъри дуьшуьш хьанвач! - Лагьайла ам дакIвадай. Ж. Тарифри алдатмишна. Вич гьисаба такьурди хьиз Хьайи а кас дакIуна... Ж. Курун кIан куьз акунач... 4 ) куьч. тух хьун. Антоним: элекьун. ДАКIУН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра сагъсузвиликди элкъвей кIалубда аваз хкаж хьанвай чка. Зи рушаз кьве сеферда кьилин мефтIедал алай дакIун операция авуна. Ж. Гь.. "Магистрдин гъед" Бажи. ДАКIУР 1 прил. сагъсузвиликди элкъвей кIалубдаваз хкаж хьанвай. ДАКIУР(АР) 2 сущ. чуьхверрин сорт. ДАКIУРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; дакIур авун, дакIур авун, дакIур тавун, дакIур тахвун, дакIур хъийимир хкаж хьанвай элкъвей кIалубдиз гъун. ДАЛ прил. яргъи ва кьакьан. Дал кьавахри ийизва фурс, Куьк пешера мелгьем аваз. А. С. Къванер гатаз физва Самур ДАЛАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мекьивилелай цуьлездиз куьлуь тварар акъатна дакIуна яру хьун, тIа хьун. ДАЛБАДАЛ нар. сад-садан гуьгъуьналлаз ва ара тагана. Сад-садан кIула авай дагълар хьиз, цава гьатай ванерни далбадал, сад-садал гьужум ийиз атана. А. А Пад хьайи рагъ. Арваняр районда кьил кьуна хьайи бязи къуллугъчияр далбадал кIвалахрилай алудна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. И йисара ада «Яру Дагъустандиз» С. Сулейманакай, Е. Эминакай далбадал са шумуд макъала кхьена. Р. И. Гьайдаров. Гомеран стха. КичIе жемир ваз тачагъиз са "Ифей маша" Вуна кхьей куьлуь-шуьлуь чапдай далбадал. И. Гь. Чидай чIалал. ДАЛГЪА туьрк, т-б, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра лепе. Чи шад хъуьруьнрин далгъаяр, а нахайрин гьахъсуз зулумрик эзмиш хьайи Гебег хьтин мазлумрин сурун къванерихъ галукьарда, абурни шад хьурай! Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. ДАЛДА 1 сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра 1) масадбуруз акъвазнавайди, физвайди, чуьнуьх хьанвайди таквадай чка. # дагъдин ~дик, кьвалан ~дик, кIвалин ~дик, тарцин -дик; ~дик акъвазун, ~дик чуьнуьх хьун, ~дик экечIун; ~дикай хкечIун. Чигалиди, са далдадихъ чуьнуьх хьана, ибурухъ яб акална. Ф. Бубани руш. Шегьердай экъечIайла, садлагьана пачагь, файтундай эвичIна, далдадик фена... Ф. ЦIицIали. "Им хъсан далда я, чна ина йиф ийин ". Ф. Лайихлу паб. Къарагъна рекьин къерехда авай тарарин далдадик чуьнуьх жез - чуьнуьх жез Эмин чукурна Сефиятан къаншардиз фена. Я. Я. Агалай сандух. Бес вахъ хьиз, талантар аваз далдадик кумукьнавайбур масанрани ава. С. Куьредин билбил. 2) серин, серин чка. Синоним: далдалух; Антоним: ачух. * далда кьун гл., ни никай-квекай 1) даях кьун. Муаллимвиликай далда кьуна, кьадарсуз шит тегьердиз элкъвенвай мехъеррик къведай шабашра вил тунай. Т. А. Мехъер куьтягь жедалди. 2) куьч. чIуру ният кIевдай гьерекат, кар, кIвалах. * далдадик кутун гл., ни чIуру амалар масадбуруз таквадайвал авун. ДАЛДА 2 прил. масадбуруз акъвазнавайди, физвайди, чуьнуьх хьанвайди таквадай. Садра кьванни «КичIе я!» гьарайиз Зун са далда чка кIанз атанач. А. С. ВетIер. Антоним: ачух. ДАлДАБА нар. масадбуруз таквадайвал. А касди лагьайтIа, далдаба, буьркьвеба чи суьгьбет диктофондиз кхьинин алахъунар авунай. ЛГ, 1994, 8. IV. Синоним: чинеба ДАЛДАЛАМИШ: * далдаламиш хьанвай слог эвел кьиле ачух тушир сес ва я сесер авай, вичихъ кIвенкI авай слог: рахана; къачуна ва мсб. * далдаламиш тахьанвай слог эвел кьиле ачух тушир сес авачир, чпихъ кIвенкIв авачир слог: и, а, им, ам ва мсб. ДАлДАЛАМИШУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -ин, -а, -рай, -мир таквадайвал авун, виде акьадай, фикирдиз къведай гьалдай акъудун.... диде-бубайрини и чIуру кар далдаламишиз алахъзава. ЛГ, 2001, 26. VII. Гуьгъуьнлай алверчивиликни ктканай. Амма гъукумдарри чпин я жадувал далдаламишдай кIевивилер авурла, и рекье къаних амалрални гуьл хьанай. Т. А Мехъер куьтягь жедалди. ДАЛДАЛУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра масадбуруз акъвазнавайди, чуьнуьх хьанвайди акван тийидай чка. Синоним: далда. ДАЛДАМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьве кьилел хам акьалжнавай, кIараралди ва я тупIаралди музыка ягъдай алат Далдамдиз зуьрне ХупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. Яргъа далдам ширин-ширин рахада, Фикир тийиз, гьаниз гьатда юргъада. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Девришалидин гьаятда далдамдин, зуьрнедин ван гьатна. Я. Я. Агалай сандух. Шурвад атир хкаж хьуй Циф авачир цаварал! Ирид юкъуз далдамар Ярай элди къаварал! 3. Р., Б. С. Шарвили. * далдам алай мехъер сущ. музыка аваз кьиле фидай мехъер. * далдам алачир мехъер сущ., гьарай-эвер алачир шадвал Гьамишан далдам алачир мехъер авай кIвал яд атIай регъуьз элкъвена. 3. Э. Рагьманан ферма. * далдам ягъун гл., ни кIараралди ва я тупIаралди далдам гатуналди адай аваздин макьамар ягъун. ДАЛДАМЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра далдам ядай устIар. ДАЛЛАЙ сущ.; -иди, -йда; -яр, -йри, -йра са квекай ятIани яргъалди гафаралди лугьузвай манасуз келимаяр. Ахпа, са тIимил кисайдалай кьулухъ, ада даллай башламиш хъувуна. Н. А. Лезги намус. Синонимар: рахун, луькIуьн, барби, суьгьбет, ихтилат, лагълагъ. * далла(яр) ягъун гл., ни никай-квекай ятIани жуваз авай манасуз фикир масадаз лугьун. ГьакI ятIани, вичин тIул - тIул я. Рахун тавуна акъвазиз жедач. Низ чида, гилани вуч даллаяр язаватIа. Б. Гь. Заз эвера. Синонимар: балабанар ягъун, барби ягъун, ихтилатар авун, къакъра ягъун. ДАЛУ туьрк, сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра. 1) инсандин, гьайвандин, къушран хуруз акси пад. КIаникиз кьаткида далу, Жедач квехь гъейрат, фекьияр. С. С. Фекьияр. Далудихъай гьужумайла душманди, КичIе жемир, на адаз рей гуз тахьуй. А. С. Далуйрихъ лацу сиргъаяр авадарнавай дарги кьуьлер... аквазвай инсанрин гуьгьуьлар гьасятда ачух жезвай. ЛГ, 2000, 23.III. 2) куьч. даях. Куьмекдай далу авачир Кесиб ашукь Къурбан я зун. X. Къ. Агъалар хандиз. 15 йисаваз школа куьтягьнавай гадади зайифвалнач, ам дидедиз халис далу хьун патал алахъна. ЛГ, 1992, 14.I. * далу агалдун [акалун] гл. 1) ни, нихъ, квехъ са ник ятIани умуд кутун. На лагь, Мирзебутай, вучиз Ярмета чи ячейкадихъ агалднава далу? А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Ада парткомдихъни комсомол организациядихъ далу акалнавай... Б. Гь. Къарид руш. РикI вичин агьудив дулу, Стха, мирес, дуст ва халу, гьар са намерддихъ далу Акалмир, а лам хъсан туш. С. С. Миханнат 2) ни нихъ никай ятIани даях кьун. Гьажимурсал ва Гьажирамазан кечмиш хьайидалай кьулухъ гужа-гуж къекъвезвай Гьажиэфендиди далу абурун рухвайрихъ агалдна. А. И. Самур, * далу гун 1 гл., ни низ умуд кутун, ихтибар авун. Душмандиз гьич гумир далу Къ. М. Масан. Синонимар: далу агалдун [акалун], далу ягъун. * далу гун 2 гл., ни низ саймиш тавун. * далу кIаник акат тавун гл., нин гъалиб хьун. Уьмуьрда кIаник акат тавур далу Красный Армиядиз фикир ганач на. X. Т. Эхирдиз тамаш. * далу кIаник авун [кутун] гл.; ни-куь нин сад масадал магълуб хьун, сад масадан кIаник акатун. ЦIай акатрай кесибвиликI Авуна ви далу кIаник. X. Т. Ябу. Душманрин далу патар ГьамягьакI кIаник авурди. С. С. ЧIал. * далу пад сущ. дяве физвай чкадилай кьулухъ пад. Далу пата вири къуватар фронтдин къуллугъда акъвазарнавай. 3. Э. Луьткведа. * далудал пар авун гл., нин къакъат тийир, алат тийир са дакIанвал авун. На зи гьамни хифет гьамиша, эбед Зи далудал кIеви пар ийимир, яр. Е. Э. Яр. * далудал пар хьун гл., нин къакъат тийир, алат тийир са дакIанвал хьун. * далу(яр) [кIулар] чухвайди хьиз хьун гл., низ регьят хьун (кар, гаф, фикир кьилиз акъатуникди). -ГьикI хьана, Жейран, туькIвенани? лагъана, тади кваз хабар кьуна хурухда аялни аваз гурарин кьилел акъвазнавай Хардала. - ТуькIвена, - лагьана, Жейрана ухът аладарна. И ван галукьай Хардалаз далу чухвайди хьиз, рикIикай гар кIвахьайди хьиз регьят хьана. Къ. Къ. ЧIурун паб. - Я духтур, -хъуьрена кьунши, - вакай чуьнуьхдай кар авач. Папани «ахъая гила жуван кьегьалвиликай» лагьайла, адаз лап кIулар чухвай кьван регьят хьанвай. А. Эсетов. Кьел тIуьрда ядни хъвада. Синоним: рикIикай гар кIвахьайди хьиз хьун. * далу ягъун 1 [элкъуьрун] гл., низ, ни нихъ 1) кIамаз амукь тавун, такIан хьун. Турциядай атанвай мусурман «стхайри» агьалияр хуьрекIвале алажэавай, дустагъра кутIурзавай... Халкьди абурухъ тамамвилелди далу элкъуьрна. 3. Э. Муькъвел гелер. ТакIандахъ элкъуьриз далу, Кепекдихъ маса гуз халу, Ахьтинбурал жибин дулу Жедайд туш девлет, судуяр. С. С. Судуяр. 2) куьмек тагун. 3) саймиш тавун. Антоним: чин элкъуьрун. * далу ягъун 2 гл., ни низ-квез умуд кутун, четин вахтунда куьмек жедайди яз кьун. Ада вири и гафар райондин инспектор Сардароваз далу яна ийизвай. Н. А. Кьве рикIин хиялар. Белки, къазанмишнавай агалкьунриз далу янава жеди? Белки, абурукай перде кьунва жеди? А. А. Лезгияр. Саид-Агъади исятда хандин жаллатIриз далу янава. X. Т., Къ. М. Ашукь Саид. Синонимар: далу агалдун. * далудал акъвазун нугь., гл., вуж нин куьмекчи хьун (кIеве гьатайла). Ада гьакI вичихъ районда, гьатта Махачкъалада, Минпросда кIеви дустар авайдакайни, вичин далудал абур акъвазнавайдакайни рахунар ийидай. Н. А. Гуьлдесте. * далудихъ галаз хьун гл., нин вуж куьмекчи хьун (кIевяй, четин гьалдай акъуддай). Де гила ксус, Зина. Жува гьич са куьникайни фикир ийимир. Чун ви далудихъ галазва. Б. Гь. Халкьдин къажгъан муркIадални ргада. Дустар, дустар, куьн кIанда заз, кIанда заз. Куьн далудихъ галайла, зун са дагъ я. И. Гь. Дустар. ДАЛУ 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хилер галачир, далу пад чими авун патал алукIдай партал. ДАМ кил. ДАМАР. ДАМАЗЛУХ 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хъсан жинс давам хьун патал хуьзвайди. ДАМАЗЛУХ 2 прил. хъсан жинс давам хьун патал, аладун патал хуьзвай. # ~ дуьгве, ~ хеб. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
