| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ДЕРТЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дертлу тир гьал. Синоним: гъамлувал. Антоним: гьевеслувал, дертсузвал, шадвал. ДЕРТЛУВИЛЕЛДИ нар. дертлу тир гьалда аваз. Синоним: гъамлувилелди. Антоним: гьевеслувилелди, шадвилелди. ДЕРТСУЗ прил. дерт авачир. Антоним: гъамлу, дертлу, шад. ДЕРТСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дерт авачир гьал. Синоним: шадлувал. Антоним: гъамлувал, дертсузвал. ДЕРТЭГЬЛИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дерт авай инсан. Зун дертэгьли я, вун дава, дарман я. Е. Э. Яр. Асеф Мегьман, дертэгьлидаз дестек хьухь вун, даях хьухь вун чун сад сада хуьн тавуртIа, хуьр чкIида, эл къурада. Ас. М. Гъезелар. ДЕСАНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра душмандин чилел ва я са гьихьтин ятIани чкадиз самолетдай, пароходдай авуднавай кьушун. ДЕСТе 1 фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) кIватIал. Шидибега вич девлетлу хьуниз килигна, колхоздиз кулакар кьабулуниз рехъ гана, абурукай вичиз кьилдин дестеяр туькIуьрна ва вич колхоздин председателвиле хкягъиз туна А. Ф. Газет. ЦицIигъай са десте рушар, сусар ва абуруз куьмек гун патал гадаяр лацадин къванер гъиз Сийидрин рагарик физвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Десте дар, какур, пис ниди кьунвай куьчейрай тIуз фена... 3. Р. ЦIийи ханлух. - Юлдаш, капитан, призывникрин 70 касдикай ибарат десте чкадив агакьарнава. А. Къ. Жуьгьенар. Синонимар: группа, гуругь, жерге, кIватIал, кIеретI, луж, къефле, тилит, рамаг, свараг ( мехъерин десте), цIиргъ. 2) ( чIехи гьарфуналди - Д) дишегьлидин хас тIвар: Десте. * десте-десте нар. дестейра аваз. ДЕСТЕ 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра куьтендин тум. ДЕСТЕБАШИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дестедин кьиле авайди. ДЕСТЕБАШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дестебаши тир гьал. ДЕСТЕК фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) стун. 2) куьч. куьмекчи. Абурун вилерикай Бакудин фялейрин арха, дагъвийрин аманеви, мугърагъвийрин хванахва, Шура гьукуматдин дестек хьайи большевикрин къамат карагна. Гь. Къ. Четин бахт. Асеф Мегьман, дертэгьлидаз дестек хьухь вун, даях хьухь вун. Чун сад сада хуьн тавуртIа, хуьр чкIида, эл кьурада. Ас. М. Гъезелар. ДЕСТеЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра цан цадайла куьтен гвайди. ДЕСТЕЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дестечи тир пешекарвал. ДЕСЯТИН урус, сущ.; -ди, -да гектар чилин 1.09 пай. Я къе тийижиз, я пака, Агъзур десятиндин чка Са мукалдал гуьз жедайд туш. С. С. Ахмакьвал пис четин тIал я. ДЕТДОМ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра етим аялар тербияламишдай махсус чка. Зулфукъар Тагъирахуьруьн къазмайрал алай детдомдин директордал туьш жеда. И. В. Ревизор. Вуч гъайитIани, а затIар чна кьабулда, ахпа детдомдиз вахкуда, къуй етимри тIуьрай... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.... зун детдомдин кьиле акъвазарна. Ж. Гь. Дидедин кьарай авачир рикI ДЕФИС урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьруь гъвечIи цIар. Дефис кхьинра агъадихъ галай дуьшуьшра эцигда: 1) са формада авай кьве гафуникай хьанвай ибарада: кьил-кIвач, десте-десте, дишиэркек, вах-стха; 2) гафунин пай са цIарцIяй маса цIарцIиз акъуддайла: маса доз, стха волна, ге лежегдиз; 3) морфемаяр кьилди кхьидайла: -лу, -ви, -хьан, -чи. ДЕХМЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра усал кIвал. Ахварайни вич виликан дар дехмеда аваз аквазва. К, 1988, 2. XII. Къанва къул дехмеда. Аватна ахварай, Тек я зун, кьуьзуьвал кужумиз йифен. А. Къ. Кьуьзуьвал. ДЕХЬНЕ нар. || ДЕХЬНЕН || ДЕГЬНе нугь., и мукьвара (ихтилат физвайдалай са тIимил вахтунин вилик).... дехьне кьуьзуьда гьалчай паркут рикIел хтана, гаф маса патахъ элкъуьрна, - чна ваз яб гузва. Б. Гь. Заз эвера. Ада сив гагь са къуьнел, гагьни маса къуьнел, гагьни хурал тухуз, дехьнен Хукац-Ханума гьаятда цикIенар недайла авур хьтин амалар ийида. А. Къ. Хукац-Ханум. - Дегьне, я вах, зун гурар гъиз и чи къвалав гвай Шамилан гьаятдиз фейила, а къалин чIар алай адан кицIи, мекьила кумада чуьнуьх хьана, гьанай заз гъугъ ийизвай. Ш. Исаев. «Кпул я, вах». ДЕХЬНЕНЛАЙ нар. || ДЕГЬНЕНЛАЙ нугь. ихтилат физвай вахтунилай виликдилай. - Жегьил агъа, къазияр къенин дегьненлай вахъ къекъвезва. 3. Р. ЦIийи ханлух. ДЕЦИМЕТР урус, сущ.; -ди, -да; -ияр, -ийри, -ийра метрдин цIуд паюникай са пай. ДЖАЗ □, урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра Европадин ва Африкадин музыкадин макьамрин бинедаллаз туькIуьрнавай музыка. Къуй лугьурай ингилисди, ЧидачтIани заз гъейри чIал. Къуй негриди кьуьл авурай Джаздин ванци атIурвал чIар... А. Ал. Эфирда. ДЖЕМ урус, сущ.; -ини, -ина; -ар, -ри, -ра мураба хьтин затI. Некьийрин майвайрикай гзаф дадлу мурабаяр, ширин икьи ятар, мижеяр, компотар, джемар гьазурда ва витаминар квай дарман хьиз ишлемишда. ЛГ, 2002, 21. II. ди 1 суф. прилагательнийрихъ, причастийрихъ акал хьуналди существительнидихъ галаз алакъада жедай прилагательное, причастие ва кьилди существительное арадиз гъидай суффикс: зурба + -ди - зурбади, зирек + -ди - зирекди, акьуллу + -ди - акьуллуди; фидай + -ди - фидайди. - Вун яни инсан лугьур зурбади ва зирекди, акьуллуди, эркекди. Ф. КIеви ахвар. ди 2 суф. глаголдин къвезмай вахтунин формайрикай сад арадиз гъизвай суффикс: фи( з) + ди - фиди, не( з) + -ди - неди, къачу( з) + -ди - къачуди. ди 3 суф. вахтунин манадин са бязи существительнийрихъ акал хьуналди наречияр арадиз гъидай суффикс, гад + -ди - гадди, къуьд + -ди - кьуьдди, йиф + -ди - йифди, югъ + -ди - югъди. Алатай йифди дереда пехъивал авур юргь, анжах югъ ахьа хьайила, секин хьана. Къ. М. Дагъларин дерин булахар. ди 4 эхир са бязи существительнийрин асул падеждин формадихъ акал хьуналди актив падеждин форма арадиз гъидай эхир: Али + -ди - Алиди, стха + -ди - стхади, дана + -ди - данади, данарбан + -ди - данарбанди,. ди 5 эхир существительнийрин арачивилин падежрин эхир: аялдивди, аялдихъди, аялдикди. ди 6 суф. -вал суффиксдин куьмекдалди арадиз атай причастийрихъ, деепричастийрихъ акал хьуналди вахт къалурдай гаф арадиз гъидай суффикс. Месела: къачурвал + ди - къачурвалди, фейи + вал - фейивалди. Мад са чуькънач. Юзурнач гьич са пIузарни. Долу гана, атайвалди хьфена. И. Гь. Папакай кьиса. ДИАБЕТ урус, сущ.; -ди, -да бедендин азардин тIвар. Диабетди инжиклу ийиз акурла атанвайди я. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. ДИАГНОЗ урус, сущ.; -ди, -да; -ар -ри, -ра духтурди кефсуздан азар чирун, азардин тIвар тайинарун. Аппендицитдик азарлу яз руфунай язавай тIал диагноз эцигун патал духтурдин куьмекчи я. ЛГ, 1997, 12. XII. Гъикьван алахънатIани, къутармишиз тахьана, ам кьена. Диагнозни рикIин азар ялагьана. ЛГ, 2001, 26. VII. ДИАЛОГ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра литературадин эсерда кьвед сад-садав рахун. ДИАМЕТР урус, сущ.; -ди, -да; -ияр, -ийри, -ийра кругдин юкьвай фена ам барабар кьве патахъ пайдай дуьз цIар. ДИБ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) сифте кьил, ери-бине. И хуьрерин диб эцигай инсанар пудкьуд виш йис идалай вилик Къуба патан хуьрерай хаталувилерихъай катайбур ялда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Ви камалдин чешмейрин диб гужлу я... Ч. К. Устадрин устад. 2) граммат. гафунин эхир гелягьайла, амукьдай пай. Гафунин эхир гадарайла, амукьзавай паюниз диб лугьуда. М. М. Гь. Лезги чIалан грамматика. Эхир гелягъайла амукьдай паюниз гафунин диб лугьуда. Месела, дидеди, дидедиз, дидедин, дидедал, дидедивай, дидедикай гафара «диде» диб я. Р. И. Гьайдаров, М. А. Алипулатов. Лезги чIал. Педучилище патал учебник. ДИБА □, фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, йри, -йра 1) парчадин тIвар. Яру шаршав, михьи дуьгуьр, диба гъваш... Е. Э. Къавумдиз. 2) диба парчадикай цванвай партал. Хуьда за вун дере, зербаф, дибада. Е. Э. КIани яр. Хара, диба алукIна, зар, И тегьерда фена ялгъуз. Е. Э. Ялгъуз. Кьилелай кIвачелди либас: Зар, диба, махпурдин атIлас, Ви къаматдиз хупI ава хас, Ажеб вид дамах я, Тайгъун. А. Гь. Тайгъун. ДИБДИН прил. сифтедин, кьилин. Им гила чи вилаятдин дибдин къанун хьанва.. А. Къ. Хукац-Ханум. * дибдин гьал граммат., куьгь., сущ.; кьилин падеж. Лезги чIала вири цIувад гьал ава. Ибурукай ругуд дибдин гьалар я. Гь. Гь. Грамматика. * дибдин падежар сущ. лезги чIалан сифтегьан кьуд падеж вири санлай. Лезги чIал гзаф падежрин склонение авай чIаларикай я, ада 18 падеж; ава. Ибурукай кьуд падеждиз ( асул, актив, талукьвилин, гунугин) дибдин падежар, амай цIукьуд падеждиз чкадинбур лугьуда. Р. И. Гьайдаров, М. А. Алипулатов. Лезги чIал. ДИВАН 1 урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвале са шумуд кас ацукьдай яргъивал авай затI. Гуьрчег гамар экIана гьакI чилизни, ХъуьтIуьз диван хьана кIвале дидедин. Ш. Къ. Бурж. Къилинж Салегь иесиди вичиз къалурай дивандал архайин хьана. А. А. Пад хьайи рагъ. ДИВАН 2 фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра суд. Малд иес хьана дириди, Авачиз шарь, диван, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ. ДИВАНА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дилиди, акьул квахьнавайди. Зун дили дивана жезва, Зи дерт чидай, чан Назани. Е. Э. Назани. Диванаяр вилик хьана, камалэгьли таъхир хьана. Е. Э. Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила. * дили диван( а). * дивана хьун гл., вуж-вуч дивана тир гьалдиз атун. Кар фагьумна Сулеймана; Бязибур хьана дивана. С. С. Девлетлуяр, чиновникар. ДИВАНБЕГИ □, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра диван ийидайди. Ахпа пачагь чIехи диванбегидин ракIарихъ фена. Ф. Пачагь кьабулай кесиб. ДИВДИВ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра [див], [див], [див] ванцин сесер къалурдай гаф. ДИВИЗИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра са шумуд полкуникай ибарат пияда ва атлу кьушун. ДИГАЙ прил. 1) яд ганвай. 2) чIагай, гуьрчегдиз акъвазнавай. Цуькведивди дигай гатфар вахтуна Гьала гила жуваз девран, бахтавар. Е. Э. Билбил. Вири хквер дигай гатфар йикъара Зун Бакуда кьваз хьана, лагь Гуьлжаназ. А. Гь. Гуьлжаназ. ДИГАНА дугун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. ДУГУН. ДИГАР(АР) сущ. хьирхьам(ар) сарарин [М. М. Гаджиев 1997: 130] ДИГИДА дугун глаголдин къвезмай вахтунин форма. Кил ДУГУН. ДИГИДАЙДИ сущ.; -а, -а дигидай гьалдиз гъидайди. Самур патаз дигидайдикай гьамиша дарвал ава. ЛГ, 2000, 28. XII. ДИГИЗ дугун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ДУГУН. ДИГМИШ: * дигмиш хьун гл., вуч лазим тир еридив агакьун КьепIин тарцел дигмиш жеда пIинияр. Тух жедани икьван хъсан ахваркай? X. X. Пагьливан. ДИГМИШВАЛ сущ., -или, -иле; -илер, -лери, -илера 1) дигмиш хьайи гьал. 2) куьч. лазим еридив агакьун. И эсердихъни газетдин чинал фидай дигмишвал хьанвач. Ж. Гь. «Жуваз герек тир а чIалар...» ДИДАР фарс, шиир, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чин, суфат. Заз ви дидар акваз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я. Ви хуш дидар акун зи эрзиман я. Е. Э. Яр. 2) къайгъу. Талакъа йтIа, эгер валай садалай, Мад са къадаз ша лагь жуван дидардиз. И. Гь. Авахьзава чан гуз. * дидар чIугун гл., ни нин акуна кIанз гъамлу хьун. Гьа икI зун сифтедин ялавлу, нурлу, амма мураддив агакь тавур муьгьуьббат рикIел хвена Сефиятан дидар чIугваз яшамиш жезва. Я. Я. Агалай сандух. ДИДЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) аялар хайи ва хвейи дишегьли. Гадайри тIуьна-хъвана куьтягь хьайила, дидеди абурувай хабар кьуна. Ф. Гьуьлуьн руш. Бубади кIвалахар гьисабда, дидеди садакай кьвед ийида. Мисал. - Ша Аллагьдин хатур аватIа, дидеди гайи некIедин хатур аватIа, чи хуьруьз цIай ягъиз тамир. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Дидеди аял къужахда кьуна, вичин хурув чуькьвена. 3. Э. ВацIал кьеб. Авайди туш дидедилай багьади. Ш-Э. М. Шехьда. Ахвар тийиз чи кьепIинихъ. На ваз, диде, къай гана. А. С. Дидедин югъ. Синоним: де, бажи, бах, де, мама. 2) яшлу дишегьлидихъ галаз рахадайла, гьуьрметдин лишан яз ишлемишдай гаф. * чIехи ~. * диде Агълабрик ракъурун гл., ни нин са касдиз зиян гун, писвал авун. За адан диде исятда Агълабдик ракъурда, - лагьана ружа вини кIвачиз акъудна. КIамайди тек са тIуб галкIурун тир. 3. Э. Муькъвел гелер. * диде Агълабрик фейди экъуьгъунин са жуьре. Диде Агълабрик фейидан неве, Чида гьа ваз ви хкажиз гирве! Амма ви кьимет кепекни туш чет. Ви гьар "бажарагъ " гьар сад я са нет. А. Къ. Кьукь. * диде-буба сущ. аялрин дидени буба. Етим Эминан рикI шад я, Диде-буба авачир сад я. Е. Э. Къарийриз. Чаз чи диде-буба кIанда... Куьре чIалан элифарни кIелдай жуз. Вичин аял ви патав ракъурдай ахьтин диде-буба жеда лагьана зи акьулди атIузвач. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. -Чун Жейранан диде-бубадихъ галаз раханва. Я. Я. Агалай сандух. * диде, буба тийижир [чин тийидай] сущ. ахлакьсуз. Мусани са кас я хьи, Дидедин буба чидайд туш. X. Т. Алхасан махорка. * диде-бубайрин собрание сущ. школада кIелзавайбурун диде-бубайрихъ галаз тухудай собрание. Пакад юкъуз, дамахарна хьиз, Навруз сифте сефер яз школадиз, диде-бубайрин собранидиз фена. А. Сайд. Гьуьндуьшкадин шараг. * диде верч сущ. цицIибар галай верч. Ваъ, ваъ, чан балаяр цицIибривай диде верч галачиз ем жагъуриз жедач. 3. Э. Къизилгуьл баде. * диде(яр) иширун гл., ни ним; векъи писвал авун. [Аслан]. Идан чанда вуч аватIа, килиг садра! Али санхъай, им масанихъай зал гьужумиз къвезва! За вун хьтин чубанрин диде иширда. Къ. М. Урусатдин цуьк. * диде икI хьайиди (хьайибур) (итимри сада масадаз ийидай) векъи экъуьгъунин ибара. Абур вуч рахунар я? Лал хьухь лугьузва за квез, диде икI хьайибур!. А. Къ. Жуьгьенар * диде хеб сущ. кIел(ер) ханвай [галай] хеб. Районрин администрацийрин хуьруьн майишатрин управленийрини хипехъанвилел машгъул жезвай майишатриз, алава диде хиперин кьадардиз килигна, куьмекдин пулар гузва. ЛГ, 2001,10.I. * диде хьайила, буба жагъида мисал 'аялдиз виридалайни багьади диде я' манадин ибара. * дидед чIал сущ. диде-бубадин ва жуван миллетдин чIал. Дидед чIал бегенмиш туширдаз акьуллу итим лугьуз жедач. 3. Р. Веси Яйлухни ваз герекзамач, МуртIава шални, Аквазмач ваз чарасуз яз Дидед чIални. Ш. Къ. Ни лугьуда ваз лезги руш. Вири чIалар, дидед чIал хьиз, хизандизни масан я зи. Аз. М. Гъезелар. Туьнт сесериз дидед чIалан Хуьзмач меци майилвал... А. Къ. Манкъурт. Жуваз кьилди Ватан хьана, зи вилериз акваз кIанда, Телевизордай заз жуван дидед чIалалрахаз кIанда. Мегь. А. Гъезелар. * дидедиз хьун гл., вуж дидедин бедендикай аял хкатун. ДИДЕВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера диде тир гьал. * дидевал авун гл., ни низ дидедин везифаяр кьилиз акъудун. Бубадин ракIарихъ гадарай аял язухдай къунши папа къахчуна дидевал авуна, ирид йисаз акъатдалди хвена. М. М. Гь. ЧIехи шаир. ДИКТАНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра школада дуьз кхьинар чирун патал учителди лугьуз ученикри кхьидай текст. ДИКТАТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра государство идара авунин карда вири ихтиярар кьилди вичив гвайди. ДИКТАТОРВАЛ сущ.; -или, -иле диктатор тир гьал. * диктаторвал авун гл., ни диктатор хьун. ДИКТАТУРА урус, сущ.; демократия авачиз, къуватдал гьукумат идара ийизвай власть. ДИКТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра радио дай гудай хабарар микрофондин вилик кIелдайди. Куьчедин къерехда столбадал алай репродуктордай диктордин ван къвезва: Рахазва Дербенарин радио! Играми дербенвияр, са шад хабардихъ яб акала! Ф. Б. Филиал. ДИКТОРВАЛ сущ.; -или, -иле диктор тир гьал. * дикторвал авун гл., ни диктор хьун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
