| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ДЕВЛЕТ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) яшамиш хьун патал чарасуз затIар. Ганва дустариз са вад кьан девлет, Гьалун девран хупI ярашугъ я. Е. Э. Алкьвадар Гьасан эфендидин цIийи кIвалериз. 2) жуваз кIандайвал яшамиш жедай мумкинвал гудай затI, кас. Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туькезбан. Е. Э. Туькезбан. Камалэгьли паб са касдиз хьайитIа, Эвел дуьньяда ам адаз девлет я. Е. Э. Камаллу паб. Вичиз девлет бул авайдаз Кесибар алчах хьана хьи. С. С. Девлетлуяр, чиновникар. Гьи касдиз хьайитIа девлет, Гьадаз вуна ийиз гьуьрмет... С. С. Самовар. Къекъвей чIавуз мад девлетар и дагъларай жагъуриз, Къизилрин цIиргъ гьатнава къе Яру дагъдин кьатарай. Ч. К. Устадрин устад. Гъукумдихъ ва девлетдихъ кьадарсуз къаних Сурхаяз фадлай Ширвандин ханни жез кIанзавай. А. Бутаев. 3) ( чIехи гьарфуналди Д) эркекдин хас тIвар: Девлет. Синонимар: агьвал, хазина. ДЕВЛЕТЛУ 1 прил. девлет авай. Девлетлу Муса ник къачуз кIанз куз-хъукъуз акъвазнавай А. Ф. Бубадин веси. Лезгистан кIвачел къарагъун, эвелан Дуьньядиз хтун ва машгьур хъхьун политикадин ва экономикадин рекьяй кIвалахар туькIуьн патал чаз берекатлу чилер, девлетлу хуьрер герек я. М. М. Лезги тIвар алатIа. Лезгийрин гуьзел, гьар са няметдалди девлетлу дуьзенар душманрин гъиле гьатна. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Синоним: агьваллу. Антоним: кесиб. * девлетлу авун гл., ни-куь вуж-вуч девлет авай гьалдиз гъун. * девлетлу хьун гл., вуж девлет авай гьалдиз атун. ЧIалакай са кьадар гафар, куьгьне жез хкатзаватIани, чIал кесиб жезвач, мадни девлетлу жезва. М. М. Гьажиев. ЧIалан илимдин гьакъиндай... Антоним: кесиб хьун. ДЕВЛЕТЛУ 2 сущ.; -да, -да; -яр, -йри, -йра девлет авайди. [Панпур] Куьне къени кесибриз чпиз фу гузвайбур девлетлуяр тирди, гьавиляй абуру девлетлуйрин девлетар артмишун лазим тирди... чирнавач. С. С., С. М. СтIал Саяд. Девлетлуяр, кулакар, абурун аялар, абур квай кеф вилерик атайла, адак мадни гзаф перишанвал акатдай... А. Ф. Риза.... зун кесиб туштIани, девлетлуни туш. А. Ф. Бубадин веси. Ада а девирдин социальный ( ичтимаи, жемиятдин) къурулушдин дуьз туширвилел, адалатсузвилел, девлетлуйринни кесибрин арада авай барабарсузвилел вичин разисузвал ашкара малумриз хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Синоним: агьваллу. Антоним: кесиб. * девлетлудаз пул, кесибдиз аялар бул мисал 'девлетлудаз девлет жеда, кесибди гьамиша кесиб жеда' манадин ибара. ДЕВЛЕТЛУБУР 1 прил. девлетлу прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Зи къуншияр девлетлубур туш. Р ДЕВЛЕТЛУБУР 2 сущ.; -у, -а; девлетлубур прилагательнидикай арадиз атанвай существительное. Девлетлубурун акьуллу аяларни девлетлу жеда. Р. ДЕВЛЕТЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера девлет авай гьал. Синоним: агьваллувал. Антоним: кесибвал. ДЕВЛЕТЛУВИЛЕЛДИ нар. девлетар авайди яз. Синонимар: девлетлудаказ, девлетлуз. Антонимар: кесибдаказ, кесибвилелди. ДЕВЛЕТЛУДАКАЗ нар. девлетлувал хас яз. Синонимар: девлетлувилелди, девлетлуз. Антонимар: кесибвилелди, кесибдаказ. ДЕВЛЕТЛУДИ 1 девлетлу прилагательнидин теквилин кьадардин форма. Зи къунши девлетлуди я. Р. ДЕВЛЕТЛУДИ 2 сущ.; -а, -а; девлетлуди прилагательнидикай арадиз атанвай существительное.; девлет авайди. Девлетлудан гъил ачухди хьана кIанда. Р. ДЕВЛЕТЛУ3 нар. девлетл яз. Синонимар: девлетлувилелди, девлетлуз. Антонимар: кесибвилелди, кесибдаказ, кесибдиз. ДЕВРАН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) девир. Делийрин девран я, дуьнья гургьагур. Е. Э. Дуьнья гургьагур. 2) куьч. шадвилелди, кIандайвал яшамиш жедай вахт. Хамвилиз я вун жейран, Вун хьайидаз я сад девран... Е. Э. Ханум. * девран гьалун гл., ни жуван рикIиз кIандайвал яшамиш хьун. Машаллагь, хупI хва ава ваз, Гьал ая девран, Велимет. Е. Э. Испик молла Велиметаз. ДЕВРИШ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) сиягьат ийизвай мусурман И пачагьди гьар юкъуз, девришдин дунар алукIна къекъвез, шегьерда вуч хабар аватIа, чириз хьана. Ф. Кесиб кас 2) ( чIехи гьарфуналди - Д) эркекдин хас тIвар: Девриш. ДЕВРИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера сиягьатчивал. девришвал авун гл., ни девриш тир гьал. ДЕГИШ туьрк, прил.; маса. Гатфариз вири вагьши гъайванри туьлекда: хъуьтIуьн къалин чIарар ( йис) кьери жеда, са бязи гьайванрин - къуьрен, хазран, чIулав сикIрен хамунин рангни дегиш рехивал алайди, хазран - расуди ва чIулав сикIрен рехивилиди жеда. 3. К. ТIебиат чирун. * дегиш хьун гл., вуж-вуч авай гьалдай маса гьалдиз элкъуьн. ЦIинин кьуьдни хьана пайгар, Дегиш хьанач мад ви рангар. С. С. Билбил. Къаравулди жаваб гузва Зерре дегиш тахьана... Ж. «Зазни къвезва датIана...». - Агалай сандух лугьузвани вуна? - фагьумлу хьана, гьаваяр са жуьре дегиш яз, жузуна ада завай вичин нубатда. Я. Я. Агалай сандух. Жейраналай къвердавай рази жезвай, амма Жейран къвердавай дегиш жезвай. Я. Я. Агалай сандух. ДЕГИШАРУН каузат. || ДЕГИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; дегиш тавун, дегиш тахвун, дегиш хъийимир 1) авай гьалдай маса гьалдиз гъун. Дегишдайд я гьар сеферда Вичин тIебиат и фекьи. С. С. Ша чна... -Адан тIвар, хва, Рабочий я, фяле я. Бес пагьливан тушни ам, Дегишайди Чилин шардин акунар. X. X. Пагьливан. 2) са вуж-вуч ятIани масадал эвезун. Назлуди, булушка дегишна, недай фукъафундал стол къурмишна. А. А. Пад хьайи рагъ. [Шихкъайиб]. Жемятдини айибдалда, эгер гьа Вичи мад гаф дегишрайтIа. Лезги яз Мад экъечIиз жедачалда куьчедиз. И. Гь. Саяд. И ктабда гьатнавай цицIигъвийрин хъуьруьнрик къундармаяр, гьакъикъатда тахьанвай хабарар, тIварар ва хесетар дегишарнавай чкаяр кутунвач. С. М.. ЦицIигъ-наме. ДЕГИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дегиш хьанвай гьал. Виликдай вичихъ галаз гзаф дуст хьайи ксарихъ галаз ихтилатар авурла, абуру Ризадиз хуьре хьанвай дегишвилер, колхоз хьунухь, школаяр ачухун, авай агалкьунар ва четинвилер ахъайна. А. Ф. Риза. Вуна ви ихтилатда зун рикIел хкун тавурла, зи уьмуьрда хьанвай дегишвилерикай талгьайла атайди я зун... А. Къ. Хукац-Ханум. ДЕГИШЛУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра бедендал алай партал хтIунайла, ам эвездай партал. Зай хьана уьмуьр авачир дегишлух. X. Т. Гъуьгъвезрин хуьр. Жегьил рабочиди сифте къачур мажибдикай амукьайдахъ кIвачин къапар ва герек тир къабтIурни месяргъан къачун къетI авуна. Вучиз лагьайтIа, дегишлух авачир ада вичин перемни вахчаг, юлдашдин чайникда яд ргаз, чуьхуьзвай. 3. Э. Уртах цаз тадани. ДЕГЬ 1 прил. лап фад алатай. Ярагъ, Миграгъ, Гияр, мадмад виш хуьрни, Дегь тарихар тупIалайна, эхирни... Ч. К. Къурбан-Булах. ЦицIигъвийрал "мугьмандал хъуьредай цицIигъвияр" тIвар, аквадай гьаларай, дегь заманадилай алкIанвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Лезгийринни азербайжанвийрин саналди тир, лап дегь заманайрин халкьдин сивин яратмишунрин ядигар яз "Укитаби Дедэ Коркуд" къалуриз жеда. А. Кичибегов. Ашукьрин мярекат || ЛГ, 2001, 15. II. Синоним: фад, къадим. ДЕГЬ 2 || ДИГЬ! нугъ., межд.; тажубвал, туькьуьлвал къалурдай гаф. - Дегь, мусибатI Кар алайди гьим я. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Дегь, им вуч хабар я? ясузуна тажуб хьанвай сада-садавай. А. А. Пад хьайи рагъ. [Эфенди] Дигь! Дигъ! Мисибат хьана, кIвал чIур хьана... Гь. Гь. Колхоз. ДЕГЬ 3 | межд. балкIан гьалдайла, лугьудай гаф. ДЕГЬЕК туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пачагьдин девирра лежбердивай къачудай налогдин са жуьре. Пачагьдин налогрини, дегьекри абурув вил ахьайиз тазвачир. Ф. Лайихлу паб. Ада ( Къагьримана. - А. Г.) хандиз... дегьекар гумир, хандиз муьтIуьгъ жемир... лугьуз хьана. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Къуз садра ви гьенел дилмаж; лугьуз къведай: ви дегьек гъваш. С. С. ДАССР-дин 15 лагьай йисан сувариз. - Пагь Лут-Эфенди, мад а темягькарар тух жезмайбур туш. А чIавуз чун чара жерла, чна чи дегьекдик квай хуьрер пайнавайди тушир. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Синоним: налог. ДЕГЬЛИЗ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са къавук квай кьве ва я пуд кIвалин ара.... вичин "хазина", жибиндавай халатни картондин ящикда туна, къецихъ галай дегьлизда эцигна. М. Алимурадов. Девирдин шикилар. Артухлама ашнади совхоздин багъларай дашмишна дакIаррив кьван ичерай ацIанвай еке кIвал, дегьлиз акваз кичIела... вун илифарначир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. НекIедал звал къвез са тIимил амаз, адаз вичи дегьлиздин ракIар ахъаз тунвайди ва иниз верчер гьахьнавайди акуна... А. Сайд. Вили яна. Ам къуьнерал пенжекни вегьена дегьлиздиз экъечIна. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. ДЕГЬНЕ 1 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра деринвал. Бязи ахмакь дегьне вацIуз ЭвичIда, улам тийижиз... С. С. Бязи ахмакь. Лезгийрин арада сир вацIун дегьнедиз вегьенвай талаш хьтин затI я, КIанзни-такIанзни вацIун чинал экъечIна.. А. А. Лезгияр. ДЕГЬНе 2 кил. ДЕХЬНЕ. ДЕГЬНЕНЛАЙ кил. ДЕХЬНЕНЛАЙ ДЕГЬРЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра як, кIарас, цацар, атIун патал раснавай, вичихъ нажахдилай яргъи, амма гуьтIуь тия авай, гъиле кьадай тум галай алат. Къуьнел алаз къалуз дегьре, Тунач чи руьгъ, рувана, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ. ДЕЖУРНЫЙ урус, сущ.; -иди, -ида; -ияр, -ийри, -ийра тайин идаради вичин кIвалах кьиле тухудай къайда хуьдайди. # школадин ~, классдин ~, курсунин ~, станциядин ~. За ам станциядин дежурный тирди кьатIанвай. Я. Я. Агалай сандух. ДЕЖУРНЫЙВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дежурный тир гьал. Насиди кьве рушни галаз фермада суткайралди дежурныйвал кьиле тухузва. - Зарар авач, и мукьвара Насидин адахлу хкведа, ада рушан къайгъу чIугвада. Гь. Къ. Танкистдин свас. * дежурныйвал авун гл., ни дежурнидин везифаяр кьиле тухун.... дишегьлийрин педагогикадин институтдин пуд лагьай курсуна кIелзавай рушари киш йикъара залда дежурныйвал ийизвай. А. Р. Мани арадал атун. ДЕЗГАГЬ туьрк, сущ., 0: -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) цIийи партал; 2) дишегьли аялар къугъвадай нинияр. ДЕЗГЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра; 1) мал (туьквенда, базарда) гудайди акъваздай чка. Ингье ам дезгедихъ галаз Кьве югъ фена акваз-такваз. Ш. Ю. «Кукудин» къимет. Парча дезгедал эцигна. Р. Туьквенчиди маргарин авай къаб дезгедал эцигна. 2) харат устIар, алатар гъиле аваз кIвалахдайла, акъваздай чка. УстIарди тахта дезгедилай алудна. Р. ДЕЗЕРТИР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дяведин вахтунда армиядикай кьил къакъуднавайди. Хуьр элкъуьрна кьунвай тамара, хаинвална, армиядикай кьил къакъудна дезертирар бинеламиш хьанвай. Чкадин жемятди абуруз къачагъар лугьудай. А. Эсетов. Мегьарамдхуьр - зи рикIин сир|| ЛГ, 2001,4.I. ДЕЗЕРТИРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дезертир яз авай гьал. * дезертирвал авун гл., ни дезертир хьун. ДЕКАБРЬ урус, сущ.; -ди, -да ноябрдилай гуьгъуьнин январдилай виликан варз. # ~ алукьна, ~ акъатна. Декабрдиз къаяр гзаф жеда. Р. ДЕКАДА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са низ-квез ятIани талукьарнавай цIуд югъ. Москвада Дагъустандин литературадинни искусстводин декада кьиле фена. Р. ДЕКЛАМАЦИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра таъсирдайвал хуралай шиир, текст кIелун. ДЕКЛАМАТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра таъсирдайвал хуралай шиир, текст кIелдайди. ДЕКЛАМАТОРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера таъсирдайвал хуралай шиир, текст, кIелдай пешекарвал. ДЕКЛАРАЦИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра гьукуматдин, идарадин, къуллугъдин патай са тайин месэладиз талукь тир шадлу документ, программа. ГьакI 1920 - йисан ноябрдин 13-да юлдаш Сталина Дагьустандиз советрин автономия гунин ва Дагъустандин Автономный Советский Социалистический Республика тешкилунин гьакъиндай декларация малумарнай. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Дагъустанда авай кьадардиз тIимил халкьарин чIалариз талукьарнавай декларация чарасуз я. Р. ДЕКОРАЦИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра театрда кар кьиле физвай чка ва гьалар къалурдай безетмишнавай сегьне. Декорацияди "Намус" тамашада неинки алатай девирдин уьмуьрдин шикилар арадиз хкизва, гьакIни тамашадин идейноэстетический метлеб артухарзава варежиссердин кьилин идея виле акьадайвал фасагьатдиз ачухарзава. ЛГ. ДЕКРЕТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) гьукуматдин кьилин къарар. 2) рах. дишегьлидиз аял хьайила адахъ гелкъуьн патал гудай вахт. Зи паб декретда ава. Р. * декретдиз фин гл., вуж аял хадалди ва аял хайидалай кьулухъ дишегьли тайин вахтуналди отпускадиз фин. ДЕКЬИКЬА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са сят вахтунин пудкъад паюникай са пай. Са декьикьа алатайла хьиз, ада кьил юзурна. К, 1990, 5.I. Чун цуьквериз килигиз Кьвед-пуд декьикьа кьван хьана. Б. Гь. Гъетер. Инсанвал авун зи рикIелай гьич са декьикьадани алатдач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Вечрен рганвай какаяр геждалди чIур тахьун патал абур кьелен це 10-15 декьикьада ргада. Хийирлу меслятар. || ЛГ, 2000, 30. III. Резбе квай кьалпагъ шуьшедин банкадилай алудиз жезвачтIа, ам кьалпагъ кIаник элкъуьрна са шумуд декьикьада кузвай це твада. Хийирлу меслятар || ЛГ, 2000, 20.1 V. ДЕКЬИН кил. ТЕКЬИН ДЕКIЕНА || ДЕКIЕНИ || ДЕКIеН || ТЕКIЕНИ рах., кIус; 'хъсан жедай, къуй гьакI хьуй' - мана авай гаф. Эхиримжи вахтара Мегьарамдхуьряй чаз ван хьайи, рикIиз тIарвал гайи крар, декIена, винидихъ лагьанвай вакъиаяр хьиз, алатрай ман. ЛГ, 2001, 4.I. Кьуна гъиле еке куьни, Кьил кукIварин декIена ви! С. С. Къафкъаз. ДекIени, йиса са путевка къачуз, ял ядай мумкинвал хьанайтIа, - зарафатзава Шамай ваха. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. Гьайикъарни чаз мукьвара аквада. - ДекIени, - лугьузва са шумуд лежберди. Гь. Къ. Четин бахт. - Хехехе, -хъуьрена лотореядин билетар гвайди, декIени гьахьтин зарафат закайни авунайтIа. Б. Гь. Закай зарафатармир. ДекIен зи кар дуьзмиш ийин, Гуьгьуьлдиз ваврахаз кIан я. Е. Э. КIан я. ДЕЛЕГАТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тайин са маналу месэла гьялун патал кIватIалдин (конференциядин, съезддин) иштаракчи. ДЕЛЕГАЦИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра тайин са партиядин, кIватIалдин иштаракчияр вири санлай....1877 - йисуз Гьасаназ имамвал теклифиз Алкъвадрал махсус делегация кIвачинарна. И. Гь. КьетIен малумат. Съезддин делегациядик лезгиярни квай. Р. ДЕЛИ кил. ДИЛИ. ДЕЛИЛ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) себеб. И кардин делил, ЛукI ийиз зелил, рикIни яз пехил, Дугъри мез ава. Е. Э. Пагь, чи уьмуьрар.... литературадин чIала авазвай гафунин чкадал адахъ галаз сад хьтин мана авай маса са нугъатдин гаф ишлемишунихъ гьич са делилни авач. М. М. Гьажиев. ЧIалан илимдин гьакъиндай... 2) факт(ар) Делодай малум жезвайвал, Адилаз ганвай тахсиркарвилин статьяйра бегьем субут ийидай хьтин делилар авач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * делилар гъун гл., квез делилламишун. Гафар гьакIан кьурубур тахьун патал са тIимил хьайитIани делилар тагъана жедач. Г. Ханов. Абадвални агьваллувал патал. ДЕЛИЛЛАМИШУН гл.; -да, -на: -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир, делилламиш тавун, делилламиш тахвун, делилламиш хъийимир са месэладин гьакъикъивал тайинарун. Сифте гафуна делилламишзавайвал, "Эминан чIалан словарь " сифте яз "Лезги газетди" 1994 - йисан апрельиюль варцара басмаламишна. 3. Бирембеков. Етим Эминан чIалан словарь ||Лезги газет, 1999,15. IV. ДЕЛИЛЛУ цI., прил. делилар авай. Антоним: делилсуз. ДЕЛИЛЛУВАЛ цI, сущ.; -или, -иле делил(ар) авай гьал. Антоним: делилсузвал. ДЕЛИЛСУЗ цI, прил. делил авачир. Антоним: делил ДЕЛИЛСУЗВАЛ цI., сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери делилсуз гьал. Антоним: делиллувал. ДЕЛИЛСУЗДАКАЗ цI, нар. делилсуз тир гьалда. ДЕЛЛЕК туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьил, чуру твадай пешекар. Духтурарни агрономар, техникар, Механикар, учителар, деллекар. Лап хъсандиз чидай чпиз гьар са кар Машгьурбур я пешекарар Хуьруьгрин. X. Т. Хуьруьгар. Синоним: парикмахер. ДЕЛЛЕКХАНА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьил, чуру твадай чка. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
