| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ДУРКIУН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсандин, гьайвандин беденда цвар арадиз гъизвай ва бедендай акъудзавай орган. Гриппди жигерар, рикI, нервияр, руфун, дуркIунар ва маса органар лап харапI жедай гьалдиз гъун мумкин я. ЛГ. 1997, 26. XII. ДуркIунар, жалгъаяр, ратар тIаз атанвайди я чун. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. * рикI-дуркIун авун [гун]. ДУРНА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьакьан кIвачер, яргъи гардан авай къуш. Дурнади хьиз гардан кьуна, Хъуькъверив зилфер гатуна, Зи ярдиз килиг, севдуьгуьм. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Дурнайрин цIиргъ физва цавай Сифте дурна секин я. А. С. Лацу мани. Кьакьан цава дурнаяр - Гамунин са нехиш хьиз. А. С. Ширин гаф. Дурнаяр хъфизвай ватанриз чими. 3. Къ. Тухурла, диде... Дурнайрин цIиргъ ава цава Гьейранариз чпелди чун. И. М. Зул. ДУРУ нугь., прил. михьи [М. М. Гаджиев 1997: 130]. Шарвили - халкьдин чIехи мурад тир. Адан чIехивал ва къиметлувал акьван къадарсуз тир хьи, игитдин къамат гьамга хьтин чигедин дуру стIал хьиз чи девирдив кьван атана агакьна. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. ДУРУМ * дурум авун [гун] гл., ни низ-квез; эхун. И зегъметдин къене кьве стхади варзни зуралай виниз кIвалахна. Вири зегьметриз дурум гана. А. Ф. Бубадин веси. Сулейманавай хуьре дурум ийиз хьанач. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Югъ йиф гуьнуькъаравилик хьайи руша пуд вацра эхнай. Мад адавай дурум хгуз хьаначир. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Дурум гана дуьшуьш хьайи сефил азабриз... Ш. Къ. Хайи кIвал хьиз... Чумал тара иридра цуьк ийида. Ругуд цуьквер марфарикни циферик Дурум тагуз, бегьер тегъиз китIада. И. Гь. Ирид лагьай цуьквер. Пакамахъ къарагъайла, къайи цяй беден чуьхуьн -им заз адет хьанвай кар тир ва гилани яз ама. И карди зи беден мекьивилиз дурум гуз вердишарна. М. Ш. Рагъ къаршиламишзава. Асирар сад-садал ацалтнавай макъамда Дагъустандин халкьни хейлин татугайвилериз, яшайишда арадал атай къарсатмишвилериз дурум гуниз мажбур хьана. ЛГ, 2000, 4.I. Синоним: эхун. ДУРУМЛУ прил. 1) яргъалди кар дик хьайи ва бегьерлу нетижаяр авай. Гьукуматдини яшлу муаллимдин дурумлу зегьметдал еке къимет эцигна: адаз Трудовой Красный Знамядин, Ленинан орденар, са шумуд медаль гана. ЛГ, 1992, 1. XII. Амма зи бедендин гьар са тикеди гьиссзава, къаршиламишнавайди тек са югъ туш, адахъ вил гала, гатун пакама хьтин, гьар са юкъуз жувахъ галай хушбахт, дурумлу Уьмуьр. 3. Гь. Югъ ачух жедайла. Синонимар: мягькем, таб гуз жедай, кIеви. 2) граммат. яргъалди чIугвадай. Сад хьтин органри, гьа са чкадал ийизвай сад хьтин гьерекатрин нетижада арадиз къвезвай ачух тушир вансуз жуфт сесер гагь рахунин органар чебчпив вижевайдиз игис хьана, дурумлу жуфтвал арадал гъана, гагь абур чебчпив са уьтери хкIуна, зайиф ва дурумсуз манийвал яратмишна лугьуда. Р. И Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. ДУРУМЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери кIевивал. Маса чIалара манийвилин дурумлувал, гужлувилин дережа кваз такъун мумкин я... Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. Дурумлувал ярашугъ яз къилихдиз, Зи руьгь, вуна и уьмуьрдин гургурда Вуч ятIани жагъурзава къанихдиз... А. Къ. Дурумлувал ярашугъ яз... Синоним: мягькемвал, къатламишвал. ДУРУМЛУВИЛЕЛДИ нар. дурумлувал хас яз. Ада ( М. М. Гьажиева. - А. Г.) гьар са гаф сивяй сивяй дуьз акъудун истемишдай, ам гьи чIавуз гьикI ишлемишдатIа лугьудай ва дурумлувилелди гъавурдик кутадай. А. Гьажиев. Ихьтин инсанар лапкьериз гьалтда. Синоним: дурумлудаказ. ДУРУМЛУДАКАЗ нар. дурумлувал кваз. Уьмуьрдин заланвилерни, вичел гьалтай азиятарни а къари бадеди дурумлудаказ алуднай. Я. Я. Агалай сандух. Дяведилай гуьгъуьнин йисара Нурмегьамед Пираметовича илимрин академияда чирвилер къачузва ва дурумлудаказ илимдин кIвалахал машгъул жезва. К. Казимов. Илимрин бажарагълу агъсакъал. Синоним: дурумлувилелди.. ДУСТ 1 туьрк, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара; 1) жува ва жуваз гьуьрмет ийизвай, чими алакъаяр авай кас. Етим Эмин, дуст акурла, жеда шад, Гьич са чIавуз вичин дустар такьаз яд. Е. Э. Дуьнья гургьагур. Захь дустар, са нихь ятIан пул ава, Дустар кими тахьурай зи парудал. А. С. Хъсан хьана Лезгистанда зул аваз... ЦIун несилдиз гана чирвал - илим за, Чирна сергьят дустунинни душмандин. Ш. Къ. Ажалдин шив. Къазанфаран дустуни Эрзидиз кагъаз кхьида. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) садахъ галаз элкъвена рахадайла, ишлемишдай гаф. Ашукь жемир вун дуьньядин гьавадал, ГъалатI хьана ви рикI пашман жеда, дуст! Е. Э. Ашукь жемир явадал. - Бес вуна гьикI фикирзава? Председателвал тек са кар буюрмишуналди куьтягь жезвани? Ваъ, дуст, вун колхозчийрин бубани я. Ваз абурун тIал-квал акун герек я, кIуьцуруди чир хьана кIанда... 3. Э. Мехъер кьуьл туш. Гадарна хьиз дапIарар, Дуьнья гуьрчег жеда, дуст. Са дапIар тур музейда, Хъуьрез герек къведа, дуст. А. С. Хер хьанвай лекь. 3) кIаниди. Ви дустуниз шадвал тийиз, Куьз хъел хьана, чан къарагуьз. Е. Э. Къарагуьз. Дустар 'УртIа хийирдуьа, - ам чаз еке игьсан я хьи... Е. Э. Фана дуьнья, вавди я зун. Антоним: душман. * дуст кас рах., обр. чирхчирар, дустар сад-садахъ галаз рахадайла, ишлемишдай гаф. Дуст кас Жафер, фикир авуна Сефера, яраб заз хквез кIандачир жал? А. Ф. Бубадин веси. * дуст кьун гл., ни никай дуст яз кьабулун. Чарадакай кьамир дустар, Гумир на чаз сурун азар. С. С. Урусатдиз. * дуст кьун регьят я, дуствал кьиле тухун - четин мисал 'дуст ва дуствал гьамиша хуьх' манадин ибара. * дуст хьун гл. 1) вуж нихь галаз дуствилин гьиссер аваз эгечIун. Виликдай вичихъ галаз гзаф дуст хьайи ксарихъ галаз ихтилатар авурла, абуру Ризадиз хуьре хьанавай дегишвилер... ахъайна. А. Ф. Риза. 2) вуж квехъ галаз мукьва хьун, кIан хьун. Стха эрекьдихь галаз дуст хьанва. Р. 3) хъел хьанвайбур, душманар меслят хъхьун, меслятдал атун. ДУСТ 2 прил. дуствилин гьиссер авай. Зи дуст Забит, вучиз ахвар атIана, Атанва мад Самурдин циз килигиз? А. С. Самур шегьер. Гила зи дуст яргъи Мегьемедаз вичин гада, нафтIадин инженер Мурад, адан паб духтир ва хтулар акунайтIа, яраб ада вуч лугьудайтIа? 3. Э. «Я пуд манат». Зи чIаларал чIур тежедай гел ала Зи ширин дуст Шабатован накъварин. И. Гь. Зун масад я... Ам дуьз хъувун патал ада вичин дуст Азизаз эверна. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Ада фадлай вичин дуст рушаз мани пишкешуникай хияларзавай. А. Р. Вертолёт Мегьамед. Антоним: душман, мидя. ДУСТ 3 урус, сущ.; -ди, -да тарара авай гьашаратар рекьидай дарман. ДУСТАГЪ 1 перс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къанунсуз кIвалахар авун себеб яз жаза ганвайди жедай чка. Бязибуруз хьана даях, Бязибаруз хьана дустагъ... Е. Э. Наиб Гьасаназ. -Тфенгдиз къундах, Угъридиз дустагъ ХупI ярашугъ я. А. Гь. ХупI ярашугъ я. Магьмуд Деникиназ акси собранияр авуна лугьуз... дустагъда тунай. 3. Э. Куьгьне вахтар пIуртI. Эгер вуна мад ихьтин ихтилатар кимерал хъувуртIа, за вун дустагъдиз ракъурда, лагьана хъилелди кавхади. А. И. Самур, III. Абдул мад са шумуд юкъуз дустагъда хвена. Б. С. Халкьдин Ашукь, руьгьдин шаир. Дустагъра гьатзавай жегьилрин кьадарни йисандивай виниз акъатзава. ЛГ, 1999, 25. II. Синоним: дустагъхана. * дустагъ авун (дустагъун) гл., ни вуж къанунсуз кIвалах авурдай халкьдикай чараз хуьн. Акт кIан хьайила, чун дустагъ тавуна са тIимил амукьна. И. В. Кьвед чаз, сад квез. Къубадин гьаким Амрагьа вичин ханлухдин вири ашукьриз эвер гана ва дустагънавайбур азад хъувун патал куьмек гун тIалабна. ЛГ, 2001, 15. II. -Ван ийимир, маймун! Сифте за вун ви бубадиз къалурин, ахпа курцIулдин вилер авайди, за вун дустагъ ийиз тада!.. А. Сайд. «Чуьнуьх гумбатI». ДУСТАГЪ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къанунсуз кIвалахар авун себеб яз жаза ганвайди. Чун, вирида сад хьиз алукIнавай дустагъри, офицерри ва къаравулвал ийизвай солдатри гуьзлемишзавай сиве-сивди ацIанвай клубдиз гьахьна. М. Гьуьсейнов. Дагьустандин музыкантар гьеле хъуьрезма || ЛГ, 1999, 17. VI. ДУСТАГЪУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; дустагъ авун, дустагъ тавун, дустагъ тахвун, дустагъ хъийимир дустагъда тун.. Дишегьли кучудна, гъуьл дустагъна. Я. Къафаров. Вафасузвал. ДУСТАГЪХАНА цI., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къанунсуз кIвалахар авун себеб яз жаза ганвайбур жедай чка. Иллаки Кьасумхуьруьн дустагъханадал мадни инсаф атIай къаравулар эцигнавай. А. И. Самур, III. Йифиз дустагъханадай катай адакай хабар авачир. 3. Э. Куьгьне вахтар пIуртI. Са вахт арадай фида, чилел са дустагъханаярни амукьдач, са жуьредин тахсиркарвилерни хъижедач. ЛГ, 1999, 17. VI. Синоним: дустагъ. ДУСТАР 1) дуст гафунин гзафвилин кьадардин форма. Кил ДУСТ. 2) дуст гафунин гзафвилин кьадардин актив падеж яз рахунра ишлемишдай къайда. Кил. ДУСТ. ДУСТВАЛ сущ.; -или, -иле: -илер, -илери, -илери сада-садаз гьуьрмет авунин, сада-садан хатур хуьнин гьиссерал бинеламиш хьанвай алакъаяр. И дуьньядал дуствилелай мад виниз са нямет авач. Е. Э. Чуьхвер. ИкI жедани кIанибурун дуствилер: Са жизвидал на ви чанда тваз хъилер? Е. Э. КIани яр. Серф гъатайла, къастда кIасиз, Дуствилин эхир эюедайд туш. С. С. Къара пулуниз. За халис дуствиликайни лезет къачуна; зун акьалтIай хаинвилини кана. 3. Р. Веси. Заз и дуьньяда такур затI амач. Багьа ятIа ваз фу, ашкъи ва дуствал, Ислягьвал хуьн чна - дуьнья хъуй къени. Ш. Къ. Ислягьвал. Дуствал ахьтин чIехи нямет я хьи, вири халкьарин ата-бубайри гележегдин несилриз ам вилин нини хьиз хуьн веси ийидай. М. М. Виш йисарин имтигьан. Дуствилелай и дуьньяда Еке къуват авайди туш... Ш. Ю. Кьисмет. Антонимар: душманвал, мидявал. * дуствал (дуствилер) авун гл., ни дуствилин алакъайра хьун. Нивди дуствал ийин за, нивди ара? Е. Э. БалкIан квахьайла. Силисчи Мусади сифте Алидихъ галаз, ахпа ам са чуьлдиз тухвана, гъана шишкабаб недай чкадал яна кьена. Я. Къ. Тахсара.. Антоним: душманвал авун. ДУСТВИЛЕЛДИ нар. дуст тир тегьерда. Риза куьчедал экъечIна, вичел алтIушнавай инсанрихъ галаз дуствилелди эхтилатар ийиз... А. Ф. Риза. Дуствилелди чун яшамиш жеда. Ж. ЦIийи къануя. ВакIарихъ галаз дуствиелди яшамиш хьун гьихьтин беябурчивал я. - Зарар авач, и мукьвара Насидин адахлу хкведа, ада рушан къайгъу чIугвада. Гь. Къ. Танкистдин свас. Ихтилат дуствилелди башламишда, суьгьбетчидиз гзаф рахадай мумкинвал гуда, жува адахъ гзаф яб акалда. ЛГ, 1996, 21. VI. Синоним: дуствиливди, дустдаказ. Антоним: душманвилелди, мидявилелди. ДУСТВИЛИВДИ нар. арада дуствилин гьиссер аваз. Дуствиливди эгечIда вун Вал ихтибар ийич, дуьнья. ГалчIур уна къекъечIда вун, Вал ихтибар ийич, дуьнья. А. Гь. Дуьнья. Синонимар: дуствилелди, дустдаказ. Антоним: душманвилелди, мидявилелди. ДУСТДАКАЗ нар. дуствилин алакъаяр хас яз. Синонимар: дуствилелди, дуствиливди, дустдиз, мидядиз. Антоним: душманвилелди, мидявилелди.. ДУХАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ички маса гудай ва ички хъвадай чка. Мумкин тир зун жедай гъиле путулкадин духандавай... Ас. М. Гъезелар. ДУХИ урус, сущ.; -яр, -йри, -йра 1) атирдин жуьрейрикай сад. 2) атирдин жуьрейрикай сад авай къаб. Шумуд духи, шумуд капрон Рушаз савкъват гъанай вуна? Ш. Къ. Язух къвезва заз. ДУХОВКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра газдалди кузвай ракьун пичина чурурдай хуьрек гьазурдай чка. Сифте чIухлумпIар штIум жедалди гьавадал кьурурда, ахпа кIеви жедалди пичина вая духовкада. ЛГ, 2002, 25. IV. ДУХТИР || ДУХТУР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра; инсанрин сагъламвилин махсус пешекар. Алиди, т'ади гьалда дидедиз духтурдин куьмек авуна кIаниди, къатIунна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Мурад нафтIадин инженер ялда. Адан пабни хтанва, ам духтур я. 3. Э. «Я пуд манат». ЦIуд духтурдив агатна зун, Разисузвал яракь ийиз. Ш. Къ. Жегьилвал квахьайла. За духтурди лагьайвал авуна. 3. Ф. Тутаралди сагъарун. И кьад йисан вахтунда чи миллетдин векилрикай алимар, шаирар, духтурар, инженерар, артистар хкатнава. Гь. Къ. Четин бахт. Садра болъницадиз аялдик кваз азият алай дишегьли гъанвай. Маса духтиррихъ галаз санал Бикеди дишегьли операция авуна. ЛГ, 2000, 10. VIII. Синоним: врач, гьаким, жерягь. ДУХТУРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера инсанар сагъардай махсус пешекарвал... духтурвал вуна хкянавай пеше яни, ТахьайтIа, хизандин тIалабун тирни? 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. Шихрагьиманни Шихмегьамедан духтурвилин меслятар, Гьажимурадан жумартвилер ва маса хъсан кIвалахар садрани алатдач. С. М.. ЦицIигъ-наме. Синонимар: врачвал, гьакимвал, жерягьвал. ДУХТУРХАНА сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра инсанар азаррикай сагъардай чка. Къуншийри мискьи духтурханадиз тухвана. Ф. Жуьребжуьр имаратар Ава, духтурхана хьтин. X. Т. Ахцегьар. Заз духтурханада ви цIийи кIвалах мубарак ийизвай. А. А. Пад хьайи рагъ. Синоним: больница. ДУШАБ нугъ., сущ. мед [М. М. Гаджиев 1997: 130 ]. Мурабадиз чна душабни лугьуда... Гь. Къ. Къилинж Къемер.. ДУШМАН 1 перс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са касдин уьмуьрдин къайдадиз аксиди, адаз писвал ийиз алахънавайди. Дустни душман гьим ятIани чир жедач. Е. Э. Бахтсузвал. Шумуд йисуз хьана гъариб, Атанани вал са айиб. Душманарив ийиз тагьсиб, Гьам шужаатдин эсер я. Е. Э. Дуст Абумислимаз. Гьич душмандиз гардан кIирвал Мийир вуна садран, солдат. С. С. Мягькем яхъ Ленинан рехъ. Ацукьмир душмандин къвалахъ, Жемир гьич вун адан чIалахъ. С. С. Кесибриз. КапIтийирбур я заз душман... X. Къ Гьажи эфенди. Амма рикIий акъатзавач душманвал - Вичиз авур Гитлер лугьур душманди. Ш. Т. Ватандин лувак. Дидедизни душманвалда, Душманар вуж ятIа течиз... Ш. Къ. Цуьк атIузни гьайиф къведа.. ЦIун несилдиз гана чирвал - илим за, Чирна сергьят дустунинни душмандин. Ш. Къ. Ажалдин шив. Антоним: дуст. Синоним: мидя. ДУШМАН 2 прил. душмандин лишанар, хесетар квай. [Буржум]. Им душман кулакри ва фекьийри, тумар акална калхузрикай буьуь авуна, акъвазарнава. Гь. Гь. Колхоз. Бахтсуздаказ зун дуьньядиз Вучиз гъана, душман диде! А. Гь. Диде. Антоним: дуст. Синоним: мидя. ДУШМАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера душман тир гьал. Душмандиз душманвал авуна кIанда. ТахьайтIа, ви кьилел ацукьда. А. А. Пад хьайи рагъ. Амма рикIяй акъатзавач душманвал - Вичиз авур Гитлер лугьур душманди. Ш. Т. Ватандин лувак. Антоним: дуствал. Синоним: мидявал. ДУШМАНВАЛУН гл.; ни низ-квез; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; душманвал тавун, душманвал тахвун, душманвал хъийимир арада душманвал авай гьалдиз гъун. Дидедизни душманвалда, Душманар вуж ятIа течиз... Ш. Къ. Цуьк атIузни гьайиф къведа. Къе заз гьарайна малумариз кIанзава: багъривиливай магърумзавайбуру даим душманвалзава, мукъаят хьухь, инсанар. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Антоним: дуствалун, Синоним: мидявалун. ДУШМАНВИЛЕЛДИ нар. душманвал хас яз. Антоним. дуствилелди. Синоним: мидявилелди. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
