| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КЬИФ сущ.; -ре, -ре; -ер, -ери, -ера суьрсет гьварч авуналди кьил хуьзвай, шуькIуь кIуф, спелдин чIарар авай ва яргъи тум галай гъвечIи гьайван. - Къуьл тухуз вердиш хьайи кьиф Ават хьана гатIаз, нехирбан. Е. Э. Нехрирбан. Вакай къведай а кьифрен ни. Кьадардилай туькьуьл хинин. За фагьумна гьич са гафни Авач вахъ туькIвей, регъуьхбан. С. С. Регъуьхбан. Кьилел алай бармак лагьайтIа, кьифери къадгъунайди хьиз, са чIарни аламачиз кIан дуьздал хьанвайди тир. А. Ф. Риза. - Ви ружади, Мердан, кIвалел абур гъизва, я кьиферни хуьквезмач, кичIе хьанва... 3. Гь. Залан кам. Пехъивал им лап залан, сада кай масадак акатдай азар я. И кардик гзафни-гзаф кицIер, кацер, жанавурар, сикIер, чакъалар, хуьруьн майишатдин гьайванар лагьайтIа, икана, азарлу жеда. Азар къушарик, кьиферик, кьаркьулуврик акатунни мумкин я. ЛГ. 1997, 19. XII. * кьифре кьулар сущ. кьифер кьадай алат. * кьиф-кац сущ. аялрин къугъунин тIвар. КЬИЯН прил. яхун, кьуватсуз. Адан кьиян аялар акурла, зак шел ккIана. Р. * кьиян хьун гл., вуж-вуч яхун хьун, гьалдай аватун. Каша тIуш гана НуькI хьанвай кьиян. А. Ал. Са мекв къуьл. КЬИЯР: кьияр атун гл., низ 1) чIур жедай азар галукьун. 2) чан алай тIебии гьалдай акъатна, маса алемра авайбурухъ галаз алакъа жедай гьалдиз атун. КЬУД гьисаб 1) пудалай гзаф, вадалай тIимил кьадар. Пудал къван агакьна - гана, кьуд лугьуниз вич зурзана... Е. Э. Испик Молла Велиметаз. Мубарак хьуй гъидай касдиз - пудни гьуй; Вуч гаф ава, шариат я - кьудни гьуй. Е. Э. ТIварун стхадиз. Зи кьуд йис хьанвай гада хкетар ахъая лугьуз гьавалат хьана... А. Ф. Бубадин веси. ГьикI ятIани кьуд дуст арабайра аваз Дербентдиз акъатна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) кIелзавайда тарсарай къачузвай чирвилин дережадин кьимет. Заз математикадай гьамиша кьуд авайди тир. Р. * кьуд-вад числ. кьудалай тIимил, вадалай гзаф тушиз гуьзуьрдай къалурдай предметрин кьадар. Валчагъ патал кьуд-вад юкI тамам я. Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. Почтальон Айдемир, салам гана балкIандилай эвичIна, инал алай кьуд-вад касдив газетар вахкана, вич хуьруьн советдин канцелярдиз физвай. А. Ф. Газет. Бес за райондани кваз, чав, кьуд-вад касдив, са гектар хьайитIани чил кирида гице... лагьаначирни? Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * кьуд-кьуд нар. кьуд кас авай дестейралди. МискIиндиз кьуд-кьуд физвай. Р. * кьуд-кьудар хъивегьун гл., ни гьарда кьуд-кьуд рюмка ички хъун. Къацу багъда кьве дустуни кьаличадал къвал вегьена кьуд-кьуд хъивегьзавай. 3. Э. Рекьер сад туш. * кьуд кIараб кун гл гзаф дертлу хьун. Шумуд йис я, ганач на заз са жаваб. Къар гьисабиз кузава на зи кьуд кIараб. Е. Э. Аман, яр. * кьуд кIарабни хам хьун гл., вуж яхун хьун. Садбурун дем са вацра давам жеда, Са бязибур кьуд кIарабни хам жеда. И. Ш. Кьудар. * кьуд лагьай числ. пудан гуьгъуьнлай къведай къайда къалурдай гаф. За кьуд лагьай класс шегьерда куьтягьнай. Р. * кьуд пад сущ. инсан элкъуьрна кьунвай чилер, сергьятар. Ахмиш хьанва кьуд патай Чи чилерал инсанар. Инсанар туш - инсандин Куц авачир душманар. Б. С, 3. Р. Шарвили. Куьчеда мангъалрал чразвай къавурмайрин ни кьуд патахъ чкIанва. 3. Э. Муькъвел гелер. Акваз-акваз мичIи хьана. Электрикдин къизгъин экверин ишигъ кьуд патахъ чкIана. Рекьяй хтана юргъун хьанвай заз ада чин-гъил чуьхуьдай чка къалурна. А. Р. Къараткенар. Вири кьуд пад, гьужумна, Кьунва вичин гъужумда: Никни, сални, рат, Дагълар, багълар, нехирар, ВацIар, тамар, ничхирар - ТIвар я - Бюрократ. А. Къ. Пешепай., КЬУДАЛ || КЬУДАЛДИ нар. 1) юкь гьалдна кIвачерални гъилерал, кIвачерни гъилер экисиз-экисиз. 2) зарбдиз (катун). КЬУДРА нар. кьуд сеферда. Курортда йикъа кьудра тIуьн гузвай. Р. КЬУК сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари, -ара санал кIватIай фитер, векьер-кьаларикай хьанвай ктIаяр акахьнавай накьв хьтин пурпу кьаришма. Кьукадин ва торфдин кьатуни ва винел вегьей накьвади чил чин кьуникай хуьда, накьвадик хъуьтIуьз кIватI хьайи кьеж тада, тум хъсандиз экъечIуниз куьмекда. ЛГ, 1998, 26. XI. КЬУКЬ сущ.; хъукъра, хъукьра; хъукьвар, хъукьвари, хъукьвара 1) дурнадиз ухшар яргъи гардан, къуватлу кIвачер авай еке къуш. 2) куьч. акьулдиз зайиф кас. Доклад ийиз сегьнедалла - вуж лугьун за? - кьукь. И. Гь. Рубаияр. * кьукь гвайди сущ. дамахар гвайди, вич вичиз бегенмиш тирди. КЬУКЬМА: * кьукьмада акьун гл вуж зараф., рах. гьакъикъат чир хьун, гъавурда гъатун. Кьукьмада акьурла, геж жеда лагь. Гь. Къ. Четин бахт. КьУЛ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара кьве патахъай цIалцIамдиз атIана кьелечIарнавай кIарас. КукIвар хьана чарар янавай кьуларин дакIар. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. АскIан кIвалерин кьибле патахъ элкъвенвай лацу айвандал гъили расай яцIу хъархъу кьуларин чарпайдал кьуьзуь Дадаш азарлу яз кьатканвай. А. Ф. Бубадин веси. КЬУЛАЛ рах., посл, са куьн ятIани юкьвал. Чуьлдин кьулал эцигна хьиз... Е. Э. Дуст Ягьиядиз. КЬУЛАН прил. юкьван (яшарал гьалтайла, чIехиданни гъвечIидан арада авай). - Бес флан рак ахъаяйла, ана идан къулан стха ава, вичелни вад кьил ала. Ф. Ирид юкI алай Магьамад. пагьливан. Бубади икI лагьайла, къулан хци: " За гъида ваз накьвар, чан буба, " - лагъана, акьахна балкIандал, фена. Ф. Амма Балаш бубадин азан къулан мискIандин къапукай гьеле кIекерни бегъем рахун тавунмаз ван жезва. М. Б. Балаш бубадин азан. * кьулан тар сущ. инсандин ва гьайвандин далудихъай кьве патахъ фенвай кIарабрин гиг, юкьван кIараб. Хак акъатай гъукуматриз Хаз кIанзава зи кьулан тар. МуьтIуьгъ жемир зулуматриз, Кьац]ур мийир лезгидин тIвар. А. Къ. Кьурагь лезгияр. * кьулан йифер сущ. йифен са пай алатай вахт. Кьулан йиферилай алатайла, хуьруьк атай жегьилар чпин кIвалериз хъфидай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.... кьулан йифериз, жуван хсуси чан гьайифни татана, руфуниз кураралди ашар-къавурмаярни чуькьвена кIанзава. М. Б. Балаш бубадин азан. Синоним: кьуланфер. КЬУЛАНФЕР сущ.; -и, -е йифен юкь хьанвай вахт. Югъ нисини тир. «Агь, - лагьана за, - им кьуланфер вучиз туш...» С. С. Жувакай ихтилат. Къуланферилай атай са куьруь ахварайни кьиляй кьилди гьам акваз, япара адан зегьле ракъурдай хци ван аваз хьана. Б. Гь. Заз эвера. Гьа йикъалай кIвале хьайиди са тамаша хьана, гада кьуланфералди хквезвачир... М. Б. Спелар. Синоним: кьулан йифер. КЬУЛАР 1 кьул существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КЬУЛ. КЬУЛАР 2 сущ.; кьифер кьадай алат. КЬУЛАР 3 йифен кьулар ибарадик квай гафунин форма. КЬУЛУ 1 : * кьулу-кьулухъ нар. далу патахъ.... чхайри гьасятда цIай кьуна. Чеб чпихъ галаз рахазвай тегьерда чакьракь-пакьракьдин ван тунвай абурун ялавди гада кьулу-кьулухъ ракъурна. Б. Гь. Заз эвера. Хандин чина авай рангар атIана, ам кьулу-кьулухъ хьана. С. М. ЦицIигъ-наме. КЬУЛУ 2 прил. кьул хьтин дуьз. Кьасумхуьруьн кIвалерин кьулу къавар ясдин парталар алай инсанрив дишегьлийривни аялрив ацIанвай. 3. Э. СтIал Сулейман. КЬуЛУ 3 кил. КЬАЛУ. КЬУЛУХЪ 1 посл. 1) талукьвилин падеждин формада авай существительнийрихъ, тIварцIиэвезрихъ галаз алакъада авайла, чка къалурда. # кIвалерин ~, Багъдин ~, бадкIандин ~, школадин ~ стадиондин ~. 2) вахт къалурзавай существительнийрин, причастийрин къакъатунин II пад. ф алакъада авайла, 'гуьгъуьнлай' манада ишлемишда. Зулалай кьулухъ ам заз ахкунач. Р. Хушбеш авурдалай кьулухъ и руша бубадиз лагьана: "Фад, буба, къула авай цукIвар виниз ая. Ибур кIвалах тавурдаз фу гудайбур туш ". Ф. Нехирбандин акьуллу руш. Гадарна вун кIатIун кьулухъ, Садазни бакар амач хьи. С. С. Урусатдиз. Садакьа гайидалай кьулухъ вири хизандиз садаз пуд рипе, садаз пудни зур тум фидай кьве ник, са дуьге, къве рух, са араба амукьна. А. Ф. Бубадин веси. Гила, азарлу хьайидалай кьулухъ, ам михьиз дегиш хьанвай... 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. 1944 - йисуз, чаз чин тийиз вичел пуд лагьай сеферда чIехи хирер хьайидалай кьулухъ хуьруьз хтана. М. Желилов. "... Фу гайиди я гьамиша" || ЛГ, 1999, 11. III. А йикъалай кьулухъ, абуру мумкин хьайивалди гьа муьхце чпи-чпиз чан-рикI ийиз, рикIин пас рекьидалди чпин муьгьуьббатдизни кефиниз кIан хьайи герексуз мурадризни кваз ихтияр гузвай. Гь. С. КIири Буба. КЬУЛУХЪ 2 нар.: вилик патаз акси терефдихъ. Вичиз авур ишарадиз яб гана, кицI кьулухъ элкъвена. Б. Гь. Заз эвера. Дугъриданни, нисини жез-тежез мад инрик сагьибдин «гудокди» ван кутуна. Мад нехир кьулухъ элкъвена. Б. Гь. Заз эвера -Жув ацукь, Селвана! Абур кьулухъ ацукьрай. А. А. Пад хьайи рагъ. Вазни чизва, бубайрин са мисал авайди я: вилик акатайдал къван гьалчда, кьулухъ галамукьайдахъ лаш галукьда. Б. Гь. Заз эвера. * кьулухъ акъвазарун [чIугун] гл., ни вуч энгел авун, яргъал вегьин. Мад хьанач, чара атIана, садакьа гун кьулухъ акъвазарна, къачур затIарни пуч жез башламишна. А. Ф. Бубадин веси. «Мад ажузвал хъийидач», «Лап кьейитIани кьулухъ чIугвадач» лагьана Чигалиди Вичи-вичин вилик кьур кьинер ЦIарудин ажугълу сес галукьайла, гару ягъай зулун пешер хьиз, кIвачерик аватна. Б. Гь. Заз эвера. * кьулухъ акъвазун гл., ни кардик экечI тавун, кардивай кьил къакъудун, ам ийиз хуш тахьун. Хийирлу кардикай зунни кьулухъ акъваздач. Анжах къе геж я, пака фин. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. - Ша ацукь, - гададиз вил яна ада, - недай чкадални ядай чкадал кьулухъ акъвазмир лагьанвайди я. Б. Гь. Заз эвера. Ихьтин чкадал кьулухъ акъвазун лазим туш. Къачу! Шашлыкдин дад аку! Б. Гь. Заз эвера. Чун жезмай къван ийизвай кеспи дуьздаказ кьиле тухунал машгъул тир. Галатна лагьана, кьулухъ акъвазун вуч лагьай чIал ятIа чир хьанач. А. Эсетов. Мегьарамдхуьр - зи рикIин сир. * кьулухъ-вилик килигун гл., вуж игьтиятлу хьун. Эй Сулейман, дуьм-дуьз килиг, фагьума на кьулухъ-вилик. С. С. Урусатдиз. * кьулухъ галамукьун гл., вуж са медениятда ва я са гьихьтин ятIани гьерекатдик квайбурун эхирда хьун. Чи лап кьулухъ галамай хуьрерани гьар йисуз, гьар вацра ва гьар юкъуз цIийивилер жезва. И. В. Чирхчир. ЦIийи ва куьгьне. * кьулухъ кIвач(ер) сущ. гьайвандин тум галай патан кIвачер. ЦIаруди гъасятда кьатIайвал, адан кьулухъ кIвачерикай сад ханвай. Б. Гь. Заз эвера. * кьулухъ хьун гл, вуж-вуч инкар хьун, къерех хьун. Фундугъбегаз хьанач Наси, Маргъузараз гьатнач пенси. КIвалах ар дуьз шулугъ хьана, Бегдин хва Бег кьулухъ хьана. И. Рамазанов. Сегьнедин устад. * кьулухъ ягъун гл., ни-куь вуж-вуч кьилиз акъудиз, тамамариз мумкинвал тагун, энгел авун я. Гатун са йикъа хъуьтIуьн са вацран ем гьасилзава. Бес къе кудайди агакь тавурла, сезондин кIвалахарни кьулухъ ядачни? Ш. Шабатов. КIвалахар кьулухъ язава. КЬУЛУХЪАЙ 1 посл, талукьвилин падеждин формада авай существительнийрихъ ва абурун эвезрихъ галаз алакъада авайла, чка къалурда. # кIвалерин ~, Багъдин ~, бадкIандин ~, школадин ~ стадиондин ~. Зи гьараюнин ванцик кваз чи кьулухъай кицIерин ван акъатна. А. Ф. Лянет. Ша чна дегишарин! - теклифна ада, балкIандив агатна, пурарин кьулухъай кутIуннавай вичин плащ ахьайиз-ахьайиз. Б. Гь. Заз эвера. КЬУЛУХЪАЙ 2 нар. 1) далу галай патахъай. Ахьа ва залан камаралди физвай Сабираз кьулухъай килигайла, заз акI жезвай хьи, гуя зи виликай раган пад физва.. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Бедендик зурзун акатна, хкадариз кIанзавай арада зи пенжек кьулухъай симерихъ галкIана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Са арадилай зун кьулухъай басрух гуникди михьиз ада атIум хьана... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) гуьгъуьнлай. Са пакамахъ тади кваз кIвалахал физвай Рзаханаз кьулухъай варцяй экъечIай папа галамаз-галамаз лугьуда... С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. * кьулухъай рахун гл вуж, нин са вуж ятIани алачир чкадал адакай пис ихтилатар авун. Вуч устIарди лагьайтIани агъазва,: авач касни рахадай гьич кьулухъай. Ш. Т. Кьве устIар. КЬУЛУХЪДИ нар. далу галай патахъди. Абур хтайла, Рустам къеледа авай къван девлер вири къирмишна, кьулухъди элкъвена хквезвай. Лезги халкьдин махар. Амма заз чидач, лазим ятIа им куьз, Колхоз хьайидалай кьулухъди барбатI. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Чун кьулухъди элкъвена. А. Ф. Лянет. Рушар, къивдин ван галукьай бацIияр хьиз, вири санлай кьулухъди элкъвена. Б. Гь. Заз эвера КЬУН 1 гл.; -ада, -уна; -аз, -азва; яхъ, -ан, -урай, -амир; кьун тавун || такьун, тахкьун || кьун тахвун, кьан хъийимир 1) ни вуч гъиле, сиве аваз хьурун. Са йифиз и гада лампа куькIуьрна, кIвале ацукьнавайла, вичи гьуьлелай кьур гевгьер идан рикIел хтана, идаз тамашиз кIан хьана, гевгьер жибиндай акъудзамаз. и кIвал экуь хьана, нурдив ацIана. Ф. Гьуьлуьн руш. Абру яд хъвадайла, тадиз фена лацу жейрандин кIвач яхъ; ада вун экуь дуьньядал ахкъудда. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Къелем яхъ гъиле. Е. Э. Эй, дели-дивана.. Къариди гъиле са ягълух кьуна начагъдал тIветIер тазвачир. А. Ф. Бубадин веси. - Ма, яхъ кван са пIапIрус. Б. Гь. Заз эвера. - Са гъили цIил яхъ, - меслятзава Рехида. М. Б. За бананар недач. Антоним: ахъаюн. 2) ни вуч тайин са тегьерда акъвазарун. Дурнади хьиз гардан кьуна... Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. 3) ни вуж-вуч жуваз бегенмиш хьана хкягъун, жуванди яз хуьн патал алахъун. Завай са хата хьана вун яр кьуна. Е. Э. Зав рахамир. Акьван кIевиз кьуна Намрудаз тахьай, Низ хьана вун себеб, дарман, дуьнья, гьей! Е. Э. Дуьнья, гьей! Гьи касди зи балкIан кьуна, тухвана. Е. Э. БалкIан квахьайла. Баишамишна кьада къавум, Эвел гафар акваз иер... С. С. Инсафсуз къавум. Дин загьирна на Куьредиз, Фасикьар жеч вахъ галаз дуьз, Илим кьур кас гьич жеч ажиз, Я шейхерин Шейх, Мегьамед. X. Къ. Минет хьуй, руш, масад кьамир, Ширин чанда гьижран амаз. Кь. С. Ви дердина. Зи патавни буш чка са эгьли итимди кьуна. М. Ж. ". Фу гайиди я гьамиша". 4) ни вуч къушарал, ничхиррал гъуьрч авун. - Фена вацIай кIизрияр яхъ жуваз, - лагьана. М. Б. За бананар недач. 5) ни вуж са гьи рекьяй ятIани къуллугъ ийиз тун. Ида вичин хипер хуьн патал са чубан кьуна. И. В. Гьисаб дуьз вахканва кьван. Ваз чизва, чаз гила нуькер кьадай ихтияр амач. Гь. Къ. Четин бахт. 6) куь вуч са чка тирвал экIя хьун, винел пад кIевун. Кацин сиви кьуна хьи кьуш. Е. Э. Къах тIуьр кац. Хуьр элкъуьрна кьунвай тамара, хаинвална, армиядикай кьил къакъудна дезертирар бинеламиш хьанвай. А. Эсетов. Мегьарамдхуьр - зи рикIин сир 7) тахсиркар тирвиляй дустагъда тун паталай махсус идарада тун. Тахсиркарар чна вири кьунва ва абуруз лазим жаза гуда. 3. Э. Къазимегьамед. 30 - йисара Шихмегьамед фекьи я лагьана кьунай. А. М. Мехкерви Шихмегьамед. Хуьревай мурдар, инсансуз са 45 адчахди буьгьтен вегьена, чи буба "халкьдин душман" я лагьана, кьуна, гел галачиз чукурна. А. Эсетов. Мегьарамдхуьр - зи рикIин сир. 8) ни вуж-вуч, няй-квяй са тайин фикирдал атун, гьисабун. Гъурбатда ваз "Я къураба" лагьайла, Вун итимдай такьаз вавди рахайла, Вилин накъвар чурудлайгъуз чкIайла, Женнет ятIан, рикIиз лянет къведа, дуст. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Етим Эмин, дуст акурла, жеда шад, Гьич са чIавуз вичин дустар такьаз яд. Е. Э. Дуьнья гургьагур. Гъейрид яр кьамир вуна дуствиле. Е. Э. Эй, дели-дивана. Куь акьул кьаз куьне дерин, Лежбердал ийиз хъуьруьн. С. С. Фекьияр. 9) вуч нив-квев кутугун. Чаз кIанда а папар абур, Партал авун чпивди кьур, А. Гь. Сарагъуч. 10) вуж нив-квев сад хьтин, хуш алакъаяр хьун, туькгуьн... Бязибурув кьунавачни вун ажеб дуьз... Е. Э. Дуьнья, гьей! Вуч зи гуьгъуьлдив вун кьада. Е. Э. Бахтавар. КIани яр жувавди такьун Дуьньядал инад я, гуьзел. Е. Э. Ярдиз 11) ни нел меслят авун.... Жемир вун кьве рикIин, Ажуз хьана, гьейрибурал кьаз, гуьзел. Е. Э. Зав рахамир. * кьадай чка тахьун гл четин гьалдай экъечIдай мумкинвал тахьун. Еке садакьаяр-затIарни хиве кьунай. Идакайни кьадай чка хьанач. И. В. Зарафатни керчек. гъил кьун, кьил кьун, сив кьун. мез кьун, тIвар кьун, хабар кьун, чин кьун, цIай кьун. КЬУН 2 сущ.; -, -а; -ар, -ри, -ра кьун глаголдин гьар жуьредин манайра. Имбрагьимаз гъатта жеда ала кьун, Туюг кхьир авай вичихь алакьун. Гьар шаирдал вичиз хас там элкъвезва, Кьилин кар я чир хьун: вал таж ала - кьун. А. Къ. Ибрагьимаз... Охотский гьуьлуьн це минтай балугъ лап гзаф кьадарда кьуни адан жуьре михьиз квахьунал гъизва.... ЛГ, 2000,14. ХII. КЬУН 3 нугь., кIус кьван. КЬУН 4 сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара эркек цIегь. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 |
| |||||||
|
