| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ГЕЛ 1 сущ.; -е, -е; -ер, -ери, -ера инсан, гьайван, къуш къекъвейла, чилел, живедал аламукьдай кIвачерин лишай. Ахтармишунар тухвайла, тIветIрен гелерилай 30-дав агакьна инсандин азарар арадал гъидай микробар жагъана. 3. К. ТIебиат чирун. Чун адан геле аваз фида. А. Сайд. Кьисас. * гел авун [тун] гл., ни рикIел аламукьдай са вуч ятIани авун. Дуьньядинди са вад йикъан сафа я, Квахьдай садра гел тавуна, севдуьгьуьм. Е. Э. Севдуьгуьм.. * гел(ни) галачиз [амачиз] нар. са ван-сесни амачиз, са лишанни амачиз, са хабарни амачиз. Ахпа вич, кьил баштанна, яд элкъведай патахъ катна, гелни галачиз квахьна... А. М. Киф атIайди. - Кьве хеб квахьнава, вири дагълар капалай авуна, амма ягъияр гел амачиз квахьнава, чидач вучдатIани. 3. Гь. Лезгийрин риваят. ЯтIани хуьряй гел галачиз квахьнавай абурук са гьихьтин ятIани таъсир квай. Гь. Къ. Четин бахт. Гьикьван вахт я, гел галачиз хъфенва Чи рикIерай разивални битаввал. М. Б. РикIин интервью. * гел квадарун гл., ни авай чка чир тавун, чир тежедайвал авун. * геле аваз хьун гл., вуж нин са нихъ-квехъ ятIани къекъуьн, ам жагъуриз, акваз алахъун. «Вун Фатмадин геле авайд яни? Вахъ кар-чIал амачни?» - фикирзавай ада, чин чIурна. 3. Э. ВацIал кьеб. * геле гьатун гл., вуж куьн са кар ийиз чир хьун. * геле къекъуьн гл., вуж нин; къастуналди писвал авун патал масадан кIвалахар, амалар, гьерекатар вилив хуьн, ахтармишун. * гелез атун гл., вуж нин; са касдин амалар, къилихар кьун. * цIегьрен гелер. ГЕЛ 2 сущ.; -е, -е къен авай затI тамамдаказ ацгун тавуна амай ва я тунвай чка. Стакандиз чай цайила, адан сивел са тIимил гел тур. Р. Вегь руфуниз капаш-капаш, Зерре тамир гел, фекьияр. С. С. Фекьийриз.. ГЕЛЕВАЗ [<геле аваз] рах., нар. вилик кваз физвайдан гуьгъуьнал алаз, гьадан гелера аваз. Са шумуд кам къачурла, адаз векьерал авахьнавай лацу затI акуна. Адан гелеваз фейи ам цекверин мехъерик акъатна. Б. Гь. Заз эвера. Синоним: гуьгъуьнаваз. ГЕЛЕЖЕГ туьрк, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра алукьзавай вахт, девир. Фикирдаваз вири чилин гележег, Къукърум я ам рикIий фейи дидедин. Ш. Къ. Дидедин дерт. Эй, лезгияр, вири сад хьухь, Чи гележег хуьн патал. М. М. Накь динж тунач хиялри зун. Хуьруьн гележег патал чалишмиш хьанвай регьберриз кабинетра кьарай къвезмач. Гь. Къ. Четин бахт. Алатай вахт вилик ква - зун гуьзетиз, Гележегди хъверзава зал кьулухъай. А. Къ. Зулун пешер. Инсаниятдин гележекдикай фикирзаватIбуру тIебиатдин квахьнавай тамар, никIер, чIурар, вацIар, кIамар чкадал хкун патал еке зегьметар чIугвазва. ЛГ, 1996, 7. VI. * гележег авай прил. алакьунар хас тир, вич машгьурдай. Ам гележег авай аял я. Р. ГЕЛЕЖЕГДА нар. къвезмай вахтара. Де айиб авач. Вун гьеле цIийи я. Гележегда къайдадиз къведа. Б. Гь. Заз эвера. Ада фикирзавай: «И дишегьлидихъ гележегда бахт хьунухь лазим я». 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. ГЕЛЕЖЕГДИН прил. алукьзавай вахтунин, къвезмай вахтунин. И йисара Сулейман... абурун гьар йикъан дерди-балайрихъ ва гележегдин умудрихъ галаз таниш хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Гележегдин фикиррик акатай ада къавурма тIуьн отказ авуна. 3. Э. Уртах цаз тадани. Магьмуд Абилов хайи Шуррин хуьр Къулан вацIун къуза пата Яргунрилай пуд версинин вине ава. И хуьре адан, гележегдин машгьур генералдин, аял вахтар акъатна. И. Гь. "Берлиндин вири кIвалерал..." ГЕЛИР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са гьихьтин ятIани кIвалахдилай ва я идара авунвай чкадилай иесидиз вичи авур харжунин винелай яз къвезвай пул ва я маса къиметлу шейэр. НикIяй жедай тек кьве йисан бегьерди Гелир гуда виш манатдин алаз хьиз. И. Гь. Саяд. Гелирдин рехъ атIайтIа, За хуьр кIаняй акъудда... Ф. Лезгистандин хабарар, VI, ч. 88. Ада хейлин гелир алвердилайни къачузвай. А. А. 100 манатдихъ агакьна куь гелир артух жеда. А. А. Ирид цаварик Самурдин ван. Пад хьайи рагъ. Синонимар: доход, къазанжи, хийир. ГЕЛКЪВЕДА, ГЕЛКЪВЕЗ, ГЕЛКЪВЕЗВА гелкъуьн глаголдин вахтарин формаяр. Кил. ГЕЛКЪУЬН. ГЕЛКЪУЬГЪ гелкъуьн глаголдин эмирдин форма. Кил. ГЕЛКЪУЬН. ГЕЛКЪУЬН 1 гл., вуж нихъ-квехъ; -веда, -вена; -вез, -везва; -уьгъ, -вен, -уьрай, -вемир; гелкъуьн тавун, гелкъуьн тахвун, гелкъуьн хъийимир 1) са вуч ятIани жагъуриз алахъун. Эй, Етим Эмин, Зай уна дин, Бес вун дуьньядин Квехъ гелкъвезава? Е. Э. Пагь, чи уьмуьрар. 2) галайвал авун. Гужуналди ви къаравуш Хьанва зун вахъ гелкъвез, гуьзел. А. Гь. Гуьзел. Гьелбетда, гелкъуьн - зурба кIвалах я. Б. Гь. Цавун михекар. Гатуз ва зулуз цанвай техилдин магьсулрихъ, тарарихъ кул-кусрихъ ва кIвалин гьайванрихъ гелкъвезва, абуру набататрин бегьер кIватIзава. 3. К. ТIебиат чирун. Ам ( Маша. - А. Г.) хер хьанвай захъ лап гьа гъвечIи аялдихъ хьиз гелкъвезвай. А. Исм. Живедал цкIламар. Сир туш хьи, тарахъ,чилихъ рикI гваз гелкъвейла, абуру гьакI кьакьан бегьерни гуда. ЛГ, 1992, 27. IV. Сарар тIа тахьун патал абурухъ гьамиша гелкъвена кIанда. ЛГ, 1994, 1.1 V. Адаз гьар са жегьил шаирдин бажарагъ гьеле цIир яз амайла аквадай, муаллим а цIирер чкадиз атунихъ мукьуфдив гелкъведай. А. Къ. Шихнесиран шииррин тар. - Аялар, квезни къушар кIан хьухь! КIеве гьатайла абурухъ гелкъуьгъ! А. Сайд. Насиран туртур. ГЕЛКЪУЬН 2 сущ.; -и, -а галайвал авун. - Валлагь, Мурсал халу, чна вун инжикли авуна, чна вавай ял ягъун къакъудна, лагьана галатнавай иесидин гелкъуьнар акур секретарди. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. Иесивилелди гелкъуьн тешкилнавай, агротехникадин серенжемар галай-галайвал кьиле тухузвай и участок хъсан гьалда ава. ЛГ, 2000, 29. VI. Чилихъ хъсан гелкъуьн тешкилнава, рабочийри чпиз болгарский истивутар, картуфар, буранар, бадамжанар битмишарзава. ЛГ, 2001, 26. VII. ГЕЛКЪУЬРУН гл., каузат. ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; гелкъуьр тавун, гелкъуьр тахвун, гелкъуьр хъийимир къапунин, къаб-къажахдин къене яд экъуьрун. Къапунихъ галай чичIикдин, балугъдин серкин, цуру келемдин ни галатун патал сирке кутунвай яд гелкъуьрна кIанда. ИкI пуд юкъуз турдалай гуьгъуьниз ам маса банкадиз ичIирда. ЛГ. ГЕЛЛЕГЬ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нехир, суьруь; гамишрин кIватIал. ГЕЛСУЗ прил. гел галамачиз. Абурукай ( С. Сулейманан шииррикай - А. Г.) са паяр эхиримжи сад-вад йисуз чапдай акъатна, са паяр кьилдин ксарин архивра къатканва, маса паярни гелсуз квахьнава. Ф. Н. Шаирдин яратмишунрин ирс ва текстологиядин уьлчмедай ана кIватI хьанвай месэлаяр. ГЕЛУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; гел авун, гел тавун, гел тахвун, гел хъийимир 1) ни-куь нел-квел къекъведай чкада кIвачин гьерекатдин лишан аламукьун. 2) куьч. таъсир авун. Белки, папа зи намусдал гелнава? А. С. Лянет. ГЕЛЯ гелягъун глаголдин эмирдин форма. Кил. ГЕЛЯГЪУН. ГЕЛЯГЪУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир: гелягъ тавун, гелягъ тахвун, гелягъ хъийимир 1) галудун. - За ам ( перем - А. Г.) туькIуьр хъийида. Гелягъда ман хев. А. М. Приватизация. Фена жувахъ галай ниэр гелягъа! А. М. Тежедай аламатар. Ада ракъарихъ галай еке къармах геляна гъиле кьуна. А. Сайд. Кьисас. 2) рах., ни нихъ; ягъун, гатун. За адахъ геляда, ахпа куьне айибар гъида. Р. ГЕЛЯЧIУН гл., вуж нихъай-квехъай; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; гелячI авун, гелячI тавун, гелячI тахвун, гелячI хъийимир санал тир гьалдай экъечIун, чара хьун. Рекьин юлдаш захъай гелячIна. Р. ГЕН 1 сущ.; -ци, -це, -ер инсан, гьайван дуьньядиз акъатдалди ам дидедин руфуна хуьзвай перде, кIвал. Адан свас, сад лагьай аял хана, ген татана, иви фена, кьиникьин къурхулувилик ква. А. И. Духтур. ГЕН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра никIе авай магьсулдин набататар атIун. Генар башламишнавач. Р. ГЕНА туьрк, нар. 1) мад. Руш, гада ва гена къуншини галаз атанвай. Р. 2) хъсан хьана хьи. Тадайди туш нехирда малар, Гена вич крчар алайд туш. С. С. Гена пис туш а Алкъвадар, Илим, гьам тарсар чка я. С. С. Гена чкадин мектебда тарихдай тарсар гузвай са муаллим - Салегьан гъавурда дуьз гьатна. А. А. Пад хьайи рагъ. ГЕНАНИ нар. мадни, авайдалайни артух яз, гзаф яз. Са тIимил вахтундилай зун чи МТС-да кьилин аграномвиле тайинарна. Къайгъуяр генани еке хьана. М. Ж."... Фу гайиди я гьамиша" ГЕНГ туьрк, прил. Гьар терефдихъ ачухвал авай. Къужахда кьаз кIан хьана генг чилер заз... Ш. Къ. Рази я. ЧIехи хуьруьн генг куьчеда Мехъер акур хьиз жеда... Ш. Къ. Серт рагъданихъ... Синонимар: гегьенш, гьяркьуь, фирягь, шегьре. * генг дуьнья сущ.; гьар жуьредин шартIар авай гьалар. Им инсаф жедани меген, Дар ийиз на дуьнья чаз генг. С. С. Гатун чимивал. ГЕНГВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера генг тир гьал.... касдиз еке хизан генгвилиз акъудиз кIан хьана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Багъри халкьдиз сергьят авачир кьван вафалу тир Шарвилиди вичин хийирдихъ галтугнавай кас ваъ, халкьдин динжвилихъ, генгвилихъ ялзавай кьегьал я. Б. С. «Шарвили» гьикI арадиз атана? Чахъни генгвал жеда. Гь. Къ. Четин бахт. ГЕНГВИЛЕЛДИ нар. агьваллу яз. Туьркияда авай миресар генгвилелди яшамиш жезва. Р. ГЕНГЕЦI нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъвечIи нуькI. АтIа патал хьиз генгецI нуькI ала, лап гъвечIи-гъвечIи, кIанчIал тупIун кек кьван сад. Амма генгецIдин рикI чIехи я, цавун ванер авунни, и кьегьалди цавар ават тавурай лагьана кIвачер цавухъ хкажнава. И. Гь. Ахцегь, край чирдай музей. ГЕНГЕШ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьилин кIукI Куьрпе аялдин генгеш хъуьтуьл жеда. Р. ГЕНДИ кIус ки. Валлагь генди, зазни чизвачир вахъ ашукьвал авайди. Сажидин. Ярагъви ашукь Уьзден. ГЕНЕРАЛ урус, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра армияда командирвилин кьилин чин ва а чин авайди. Шумуд полковник, генерал, Руг ацукьна гьакI чинерал, ЗатI аламачиз къуьнерал, Мягьтел яз гьейран хьана хьи. С. С. Амач лугьуз и патишагь. Генералдин хтулдини вичин къайдада цIийи уьмуьрдиз аксивал ийизвай. А. А. Пад хьайи рагъ. Космосдиз фир рехъ авур Ингье фяле, генерал А. Ал. ЦIийи йис. ГЕНЕРАЛВАЛ сущ.; -или, -иле генерал тир гьал. Моквада МГУ-дин юридический факультет куьтягьай ам генералвилин дережадив агакьнава... ЛГ, 2002, 24.I. ГЕР: * гери ягъун гл. кьилел са пис кар атун, балаламиш хьун; бала атун. ГЕРБ урус, сущ.; -ди, -да; -ер, -ери, -ера пачагьлугъдин, шегьердин, са тухумдин махсус лишан. Дагъустандин гербда ви шикил Тун лазим я гъед хьиз куькIвена. Ш. Къ. Дагъви дишегьли. Россиядин гербдал кьве кьил алай къуш ала. Р. ГЕРГЕР || ГЕРГЕРАР сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра малариз, къушариз ем техил. Сил гуьда мукалралди... сил гвена амачирла, ахпа гуьда мухан гергерар. Куьре чIалан илифарни... кIелдай жуз. Йис четинди, бегьер тахьайди хьуниз килигна, Кеферпатан Кавказдин крайкомди Дагъустандиз цадай тум патал къуьл, мух, гергер, ГьажикIа ахъайнава. Гь. Къ. Четин бахт. ГЕРДЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) шахматрин фигурайрикай виридалайни къуватлу фигура; 2) куьч. къуватлу инсан. Ваъ, зун вавай жедач герде, Я вун туш сарраф. А. Ал. Ваъ. ГЕРЕЙЛИ туьрк, ктаб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шиирдин размер. Етим Эмина Ярагъдал кIелдай йисарани азербайжан чIалалди «Ухшар туш зи ярдиз» варсагъи ва «Акунач» мухаммес, къушмаяр ва герейлияр кхьенай. К., 1971, 7. XII. ГЕРЕК 1 туьрк, прил. 1) са вуч ятIани тамам хьун патал чарасуз тир. Камалэгьли дишегьлидин лишанар: Чир хьунухь я герек гьисаб - мизанар Е. Э. Камаллу паб. Са паб гъун важиб, герек я бендедиз. Е. Э. Герек туш. Герек туш чаз келлегуьзвал. С. С. Ленин юлдашди авур веси. Къекъуьнизни гьакьван зирек, Регъуьз сиклем тухуз герек. С. С. Синонимар: важиб, лазим. 2) ( чIехи гьарфуналди Г) дишегьлидин хас тIвар: Герек. * герек атун гл., вуж-вуч низ лазим хьун. Пеш ахъаюн патал тарариз тIуьн, яни менфятлу шейэр гзаф герек къведа. 3. К. ТIебиат чирун. * герек хьун гл., вуж-вуч низ лазим хьун. Санал вегьин герек туш мес, Ваз чидай кар амач хьи чи. С. С. Яда, а ви инженервал гила низ герекзама, ая, за хьиз, бизнесменвал, ам пул къазанмишиз, жедай вижевай кеспи я, - теклифна Багъирова. М. Алимурадов. Девирдин шикилар Яргъал финиф герекзамач, Хиялри чаз куьмекзавач. Ж. Аламаз. ГЕРЕК 2 арал. 'лугьун хьи', 'санлай къачурла' манадин гаф. ЦIицIалидиз лагъана пачагьди: «Зи рикI алай деве угърийри чуьнуьхна, герек, чуьнуьхай кас чирна кIанда. Ф. ЦIицIали. Герек, ам къе хьфида. Р. ГЕРЕКВАЛ сущ.; -или, -иле лазимвал. Авач халкьдиз вич къиникъин гереквал... А. С. Саядан вилер. - Вуна мукьвал-мукьвал, са гереквални авачиз «гьакI я» гаф лугьузва. А. Р. Вертолёт Мегьамед. Акьван фад къарагъуниз гереквал авач. Р. ГЕРЕКЗАМАЙБУР герекзамай прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. ГЕРЕКЗАМАЙДИ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура лазим тирди. Чи эвелан куьгьне крар Чаз мад герекзамайд туш. С. С. Чи властдин къеле. ГЕРЕКЗАВА, ГЕРЕКЗАМА герек хьун ибарадин формаяр. Кил. ГЕРЕК. ГЕРЕКСУЗ туьрк, прил. герек авачир, герек амачир, герек тушир.# ~ шейэер, ~ гафар, ~рехъ, ~ ГЕРЕКСУЗ нар. герек авачиз. Чи писателри герексуз ишлемишзавай... азербайжан ва я фарс чIалан гафарин къаншарда вири халкьдиз чидай лезги гафар... авазва.... М. М. Гьажиев. ЧIалан илимдин гьакъиндай... ГЕРЕКСУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера гереквал авачир гьал. ГЕРЕН сущ.; тIимил вахт. Зугьре гъвечIи верен акъваз хьана, хиялри тухвана. А. И. Самур. ГьакI ятIани, шад юкъузни, кьулай тир, Ва рекьидай герендани мекьи тир, Анжах са ваз лугьузва за лайлай хьиз: «Чухсагъул ваз, чухсагъул ваз, кIаниди!» А. С. Чухсагъул ваз. ЧIав геренрив алцума! Геренар гъеленар лугьудай кIусарикай жеда. Ф. Б. Миф. * са [гъвечIи] герен( да) * герен-герен нар. мукьвал-мукьвал, арадай лап тIимил вахт фейила. Цавун юкьваз мукьва жезвай ракъини вижеваз чими ийизвайтIани, герен-герен чинрихъ галукьзавай шагьвардин лепейри зегьемвал алудзавай. Б. Гь. Заз эвера. свас, герен-герен рак ачухиз, заз килигиз, хьфизвай... М. Б. Спелар. Усмана герен-герен малла Магъамедакай хабарар кьаз хьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. ГЕРОИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра бейгьушдин жуьрейрикай сад. ООН-дин наркотикрал гуьзчивал тухузвай комиссиядин гьисабралди, дуьньяда героин ишлемишзавай муьжуьд миллиондилай виниз наркоманар ава. ЛГ, 2001, 26. VII. ГЕРОЙ урус, сущ.; ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) вичин чандилайни гъил къачуна ватан патал гьунар, игитвал, кьегьалвал авурди. Ватандин ЧIехи дяведа ирид лезгиди Советрин Союздин Герой тIвар къачуна. Бубадиз вичин хцикай Герой хьуниз умуд ава. X. Т. Кьуд йис. 2) ктаб. литературадин эсердик квай кас. Суьгьуьрдин махунин кьилин герой, адет яз, лежбердин хва, къаридин хва, пачагьдин хва, нехирбандин руш я. А. А. Лезгийрин ва Дагьустандин фольклор. Шииррин геройри чпичпиз къиметар гун сатирадин хьсан такьатрикай сад я. М. Ж. Сатирадин дергесдалди. - Квелди куьтягь жезва ктаб эхирдий, А геройри вуч патал женг чIугвазвай? Ж. Бязибуру. Синоним: игит. ГЕРОЙВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера герой тир гьал. Геройвал гьамиша рикIел аламукьда. Р. Советрин Союзди ваз Геройвилин тIвар гурай. X. Т. Стхадиз тапшуругъ. Синоним: игитвал. * геройвал авун гл., ни геройдиз лайих кар, кIвалах авун. Геройвал ийиз нелай хьайитIани алакьдач Р. ГЕТIЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра. кьакьанвилихъ къен авай гъвечIи къаб. Иес гьазур хьайтIа кIвале, Са затI тухуз жеч гетIедай. Е. Э. Вирт квахьайдаз. КIвалерин иесиди... Гьар сеферда тIуьн недайла, устIардин вилик, кIвалин пипIе авай гетIедай акъудиз, шур эцигзавай. Ш. Муслимов. ЦицIигъ-наме..# хъенчIин ~, цурун ~. ГЕХЛИНцI! межд. 'геля' манадин гаф (ички хъвадайла лугьудай гаф). * гехлинцIар авун рах., гл. ички хъун. Синоним: хъивегьун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 |
| |||||||
|
