| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ЧИЛ 1 [чhил] сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера тIеквер аваз кIеви гъалуникай, епиникай хранвай махсус парча. * чил чIугун гл., ни гьуьлуьз вегьенвай чил, балугъар гьатайда, къерехдиз ял хъувун. Югъди чил чIугунин крарал машгъул тир рабочияр йифиз казармадин чилел яргъи жедай. З. Э. КУТВ-диз фена. ЧИЛ 2 [ччил] сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) чи планетадин винел къат. Кьакьан я цав, кIеви я чил. Е. Э. Акваз кIан я. 2) чилин винел патан уьлквеяр. Зи дердиниз тебиб ава кIевера, Вун я хьи, мад авач масад чилера. Е. Э. Яр. 3) накьв. Чил чи виридалайни чIехи девлет я. ЛГ, 2004, 21.II. 4) шиир ватан. КьепIинал хьиз, зи чил, зун вал ашукь я, Хуьда вилин нини хьиз. А. С. КьепIинал хьиз. Диде чилел, лезги чIалал ашукь тир, Инсанперес, намус терез багърияр, Мугьман патал рикIер даим ачух тир Шарвилидин невеяр я лезгияр. С. Шарвилидин невеяр. Чил хуьх, лезгияр, чил хуьх, лезгияр! Чина авай кьве вил хуьх, лезгияр! О. Гьуьсейнов. ЧIал хуьх, лезгияр, Чил хуьх, лезгияр! 5) (чIехи гьарфуналди - Ч) планетадин тIвар. Эхь, къизил я гьар са ккIал Чилин чи... А. Ал. Хъен галачир рикI. * ирид чилер. * чил-цав сущ, чи планетадин винел къат ва цавар. Жив квай марф къвазва. Чил-цав чIуп-чIулав цифеди кьунва. З. Р. Гьажи Давуд. * <чилерай> чилериз (чилиз) фирай (фий)! межд., вуж. кьирай! [Пейкер] - Цав кьакьан я, чилни - кIеви, Эй, Аллагъ, чун гьиниз фирай, Чун чи чандин иеси туш, Чун чилерай чилиз фирай! Х. Т., Къ. М. Ашукь Саид. [Маргъузар]. - Сагърай, чан бала. Пагь, ибур аку садра, какада амай цицIибри кьуьзуь вечрез акьулар гузва. Агь, Куьн чилериз фий! Ш-Э. М., А. Р. Фундугъбег. * чилерай чилериз (чилиз) фин гл., вуж гзаф дериндай регъуьвал гьиссун. - Машин вуч я? Райкомдин секретардивайни кваз рекьин кири къачуна. Зун лап чилерай чилериз фена. А. А. Лезгияр. И дуьньядал гьава тек я! Зун чилерай чилиз фида. И. Гь. - Заз килига садра! Кьил хкажа е-е! - къужадиз акI тир хьи, Къудухавай вичин вилерин вилик ахкъваз хъижезмач, ам чилерай чилиз физва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гъажагьмеда кабинетда вил экьуьрна, маса кас авачиртIани, бегьем сес акъудна адавай рахаз жезвачир, регъуьвиляй ам чилерай чилиз физ гъазур тир. А. Э. Девирдин къуллугъ. * чилерик фий! межд. амачир гьалдиз атуй! [ФатIимат] - Чилерик фий ахьтин адет, гьам я хьи, чи кIвал чIур авурди, чи эхир пуч авурди. Гь. Гь. Адетдин къармахра. * чилерикай фидайди сущ. гзаф амалар чидайди, масадбур алцурардайди. Синонимар: луту, биж. * чилиз килигиз акъвазун гл., вуж никай ва я квекай ятIани нарази яз, рахаз кIан тушиз хьун. Салам гана фейла кIвализ, Паб килигиз къвазна чилиз... Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. * чилин кIвал(ер) сущ. са мертебадин кIвалер. Сифте гьалтай чилин кIвалерин вилик адаз ацукьнавай къари акуна. Ф. Буьркьуь темягь. АскIан, са мертебадин чилин кIвале яшамиш жезвай, чина дерин биришар авай яшлу дишегьлидихь галаз за суьгьбетзава. Ш. Ю. Заз Лезгинцев гьикI «жагъана»? * чилин циф сущ. къалиндиз чилин винел экIя хьанвай. Нисинилай алатайла, кефер патахъай чилин циф къарагъна хуьруьхъди къвез эгечIна... Чилин цифеди физвайбур ламу ийиз абурун чинар кьежирзавай. А. И. Самур. * чиликай хкатайди хьиз нар. гуьзлемиш тавунваз, садлагьана. Рекье-хуле гьеле касни авачир. Муькъвел агакьайла, чиликай хкатайди хьиз вилик акъатай Жамиди ам рахун-луькIуьн тавуна, хуртар гана муькъвелай вегьена. З. Э. Муькъвел гелер. * чилин шар сущ. чилерин гьакъикъат вири санлай. Гьа са вахтунда, месела, цуькведикай кхьиз хьайитIа, зи фикирда чилин шар ава, чилин шардикай кхьиз хьайитIа - цуьк. А. Ал. Автордин патай, 1970. Вуж я зун, вуж я? Белки ятIа кIепIербан, Чилин шар хьиз элкъвезвай садазни такваз? А. Ал. ЧIижре лув гузва... * чил-цав ацIана нар. булвилелди. Шак авач гьич зи шадвилиз Чил-цав ацIана... Е. Э. Чуьхвер. ЧИЛА кил. ЧЛА. ЧИЛАДАНГЪАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дарман яз ишлемишдай хъчарин жуьре. ЧИЛАНБАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вацIун цин винел жедай кул-кус. ЧИЛЕ чил существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ЧИЛ. ЧИЛИНВИ цI., сущ. чилин планетадин кас (маса планетайрилай алава яз). Чилинви туш ваз чидай, Зун цаварай атанва... С. К. Зун цаварай атанва. Гагь-гагь зунни чIалахъ жезва мецин ви. Къе виридаз, рикIел атай къиметдив. Регьят хьанва алдатмишиз чилинви. За ви чирвал цIуз вегьезвач туьгьметдин. З. Къ. Вуна пара тарифзава женнетдин. ЧИМ 1 [чhим] сущ.; -еди, -еда; -ер, ери, ера къайивилиз акси гьал. Чим кумай жанавурдин хам къуьнел вегьей Сагъир хуьр галайвал тепилмиш хьана. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. * чим гун ни-куь низ-квез чими жедай гьал яратмишун. КичIе жемир, ракъини ваз чим гуда. Нек гуда ваз хур ахъайна дидеди. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Къуй зи экв багъишрай гьар магьалдиз, МуркIаризни чим гудай. А. С. Зи кIвачикай... Ракъини ваз гузмачни чим? XX. Машмаш тарак. ЧИМ 2 : [ччим] чимун [ччимун] глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧИМУН [ччиму1 *]. ЧИМИ прил мекьивилиз акси гьалдин, виниз тир температура авай. Гатун чими рагъ я Ханум. Е. Э. Ханум. Дагъдин михьи гьава, чими кIвал, сагълам чан, фу-къафун. Гь. М. Им къван, имни терез. Чими кIвале авагъай ва руфунни ацIай аялрин чинриз са бубат ранг хтана... З. Э. Муькъвел гелер. * рикIиз чими. * чими авун гл., чими гьалдиз гъун. Цавун юкьваз мукьва жезвай ракъини вижеваз чими ийизвайтIани, герен-герен чинрихъ галукьзавай шагьвардин лепейри зегьемвал алудзавай. Б. Гь. Заз эвера, - Ваъ, шишер хъсан хьанва, - къимет гана колхоздин чIехида, -~ иллаки къажгьанда чими хъувурбур. Б. Гь. Заза эвера. * чими салам(ар) сущ. гьуьрметдин лишан яз лугьудай гафар. Масан тир учитель ва буба Мегьамед! Эвела Ваз ва хзанриз зи мецен чими салам! М. М. Гаджиев. Из лингвистического наследия. Гьуьрметлу стха Мегьамед! Чи вирибурун патай Ваз, куь хизанриз гзаф гьуьрметлу чими саламар я. М. М. Гаджиев. Из лингвистического наследия. * чими хьун гл. низ 1) гьавада виниз тир температура аваз хьун. 2) кIанивилин гьиссер хьун. - Етим хвейиди киме, дана хвейиди чIеме! - крар икI я, чан вах, чарадаз вун чими жедач, жедач. З. Э. Муькъвел гелер. ЧИМИВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера чими тир гьал. Акваз-такваз йикъар куьруь жез, чимивилерни тIимил жезвай. А. И. Самур. Чимивилиз къайивал, ажугъдиз сабурлулувал дава тир. А. А. Пад хьайи рагъ. Бедендиз чимивал чкIана регьят хьанвай зун кроватдал яргъи хьанвай, Сабирни чилел экIянавай литерал кьатканвай. З. Гь. Лезгийрин риваят. Къаршида ацукьнавайдан гьалдикай заз хабар я: винелай чимивили, къеняйни ичкиди бизарзава. М. Б. Зун кьенвач. ЧИМИВИЛЯЙ нар. чимивал себеб яз. Къавал ших алай гъвечIи машиндин къене ял кьазва. Мислиматан къужахда авай аял чимивиляй агалхьнава. П. Ф. Жуван руг. ЧИМИЗ 1 [чпимиз] чимун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЧИМУН [чhимун]. ЧИМИЗ 2 [чhимиз] нар. чими яз. Энгел ийиз жедай кар"авачир. Хуьрек чимиз амаз недайвал, гьар са карни гъиле гъил амаз авун герек я. З. Э. Кек галкIизва. Къазимегъамедан беден гьеле чимиз амай. А. И. Самур. Магьамедсалегъ, кар чимизмаз авуна кIанда, -лагьана, ам цIийи багъ кутазвай никIихъ элкъвена. А. А. Лезгияр. * чимиз-чимиз нар. гьасятда. ЧИМИЗ3 [ччимиз] чимун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЧИМУН [ччимун]. * чимиз-чимиз нар. ацIанвай са кве ятIани гужуналди. Гъурбатда ада гьамиша ийизвай кIвалах памбагдай чимиз-чимиз ацIурнавай харалар тун тир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ЧИМИЗМАЗ кил. ЧИМИЗ нар. ЧИМИЗМАЙ кил. ЧИМИЗ нар. ЧИМУН 1 [чпимун] гл., ни вуч; -да, -на; -0 || -ая, -ин, -рай, -мир; чим авун, чим тавун, чим тахвун, чим хъийимир. чими тир гьалдиз гъун. Фу гъана. Инал атайди адетдин. са акьван дамах гвачир пакаман тIуьн я. Итимдиз кьве кака, хат дуьдгъвер, са шумуд кIус ниси, кьве куруна аваз чимнавай фири нек. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар, Чимрай кака куткунда, акъатда адай цицIиб, Са туькдин кIватI... Х. Х. Дидедин тум. ЧиМУН 2 [ччиму"] гл., ни вуч; -да, -на; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; чим авун, чим тавун, чим тахвун, чим хъийимир са вуч ятIани са кве ятIани гужуналди гьакьарун. И рагъ алай юкъуз куьгьне кIурт алай жегьилди, хъицикьдин еке бармакни чимна хьиз япара туна, гьекьни каф жедалди кьуьлзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. ЧИН 1 [ччия] сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра 1) инсандин, гьайвандин кьилин вилик пад (вилер, нер, хъуьхъвер, сив, чине авай). Чиниз гьекьедин стIалар акъатнавай гадади, вичин секинсузвал явашарна, лагьана: - Пачагь, вун сагърай, и суьретда авай руш зи свас тир. Ф. Гьуьлуьн руш. Нур я чирагъдин, Чинни - гуьзел, яр. Е. Э. Ярдин тариф. Патав гвайда, Айнадин яр гекъифнавай нуьгведин ич хьтин чинай вил алуд тийиз, яб акалзавай. З. Э. Муькъвел гелер. Зи къаршидал алай кравутдал къатканвай, чинал халис дагъвидиз хас кIалубдин нер алай, пIузарар мичIи вили рангунин тавдиз атанвай, четиндаказ нефес къачузвай азарлудан чина жизви шадвилин хъвер гьатна, А. Э. Шаирдин тарсар. 2) ктабдин чарчин са пад.... ктабдин са чиниз килигна, муькуь чиниз килигна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. 3) винел пад. # чилин ~, дагъдин ~, некIедин ~, парчадин ~. Синонимар: сумра, кунат, куц, суфат, суьрет, чин. * хъуьцуьгандин чин. * чин алай прил. 1) вуж регъуь тежер. Гадайрилай чин алай рушар гзаф жеда. Р. 2) вуч винел падни кIеви тир, кIуфар шуькIуь резинар, калушар. Марала чемодандай... чин алай калушар акъудна дидедиз гуда. Къ. М. Къалп муьгьуьббат. * чин аламач (амач нугь.) гьал, нел ( низ, нугъ.) регъуь я, утанмиш я. Магьмудал кимел экъечIдай чин аламач. Къ. А. Свас. * чин амач кил. чин аламач. * чин атIугъун кил. чин чIурун. * чин ачух прил.,; вуж; хуш, мегьрибан. Ачух тир чин, муьтIуьгъарда зи рикI на, Кесиб суфра на девлетлуз къалурда. И. Гь. Вафалувал. * чин ачухун гл. 1) ни; куьгь. дишегьлидин чина авай фите акъудун, чин кIев тавун. Герек адан чинни тежен ачухдиз. ХьайитIа ачух къабагъ, мад затIни герек туш. Е. Э. Кьве паб. 2) ни низ хъел квачиз, атIугъайвал авачиз, такIанвал авачиз, хъуьтуьлдиз рахун. Ваз гьарайда, вун явашдиз рахайла, чин ачухич, вун ви кIвализ хтайла. Е. Э. Пис папаз. Азиз ксар, кьабула мугьманар Чин ачух яз, суфра кIантIа ачухмир. И. Гь. Вафалувал. 3) ни низ жуван патай чими майилар къалурун, хъсандиз рафтарвал авун. Дишегьлидиз чин ачухун айиб тир хьиз жеда чаз, свасар патал чанар гьайиф атанач чаз женгера, Амма абуруз чан-рикI авун вучиз гьайиф кьведа чаз. А. С. Беневшаяр ва вун. Антоним: чин чIурун. * чин гун гл. 1) ни-куь низ-квез хийир гун, гуьзлемишзавай нетижа агакьун. Хсуси багъдини чин ганач. А. А. Лезгияр. Виридалайни ичери чин гузва. А. А. Пад хьайи рагъ. Квез тийижир кар авач хьи, чили, мал-къаради - вири тIебиатди вичин кьадир авай, датIана вичел алахъдай касдиз. чин гуда. Б. Гь., Къарид руш, Ашкъиди чин тагай хъсан рушариз Эзберда за кIанивилин манияр. И. Гь. Диде, ахъаз тур. Синоним: чин къалурун. 2) ни низ хъел квачиз, атIугъайвал, такIанвал авачиз, хъуьтуьлдиз рахун. Салам гана фейла кIвализ, паб килигиз къвазна чилиз... ИкI чидайтIа, зун фидачир. Я фейила, чин гудачир. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. Шумуд югъ я - ада заз чин гузмач. Жув рахайлани, вичи жаваб гузвач. Зун такIан хьана акъвазнава. Р. Шарифова. Тамамариз тахьай мани. Синоним: чин ачухун. * чин гьалдун гл., 1) ни нел кIевелай минетун, тавакъу авун. Гадайри яйлухар кьуна гъилера Ашар нен тийиз, какаяр кIватIдай, Авачиз кака гьат тавур чкайра Алат тийиз кIевидаказ чин гъалддай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) ни са кар авун мажбур авун. Гьажирамазана чин гьалдайди «Мад за вучин, гьакI хьуй!» - кьве туьквенчидинни парчаяр, шекер ва чаяр къачунал рази хьана. А. И. Самур. * чин квай прил.,; вуч. гуьне квай (рехъ, чка). Чин квай чкадай кIвачер цIуьдгъуьнай келче, викIинин кIар чанкьна хана, агъа тIулал авахьна. Мад ам юзун хъувунач. З. Э. Муькъвел гелер. * чин(ар) кун гл., ни нин тахсир(ар) рикIел хкана, айибар гъун, Идалай кьулухъ зинни Гуьлагъадин араяр къана. Гила са гъвечIи кардан гьакъиндайни ада зи чинар кудай, залан ва туькьуьл агъу хьтин гафар гьалчдай. А. М. Булахдал. Куьн жуваз хийир къвезвай тIекве пек твазвайбурукай я, - лугьуз, ада зи чинар кана. А. М. Мурк ракъини цIурурда. Синонимар: регъуь авун, туьгьметар авун.. * чин къалурун (къалун) гл. 1) ни низ атун, вич къалурун. Амма и гьал феначир яргъал, Душманди къалур хъувуна вичин чин. Мад гьужумна чи гунагьсуз Гуьлназал, Эхиримжи дерт элекьарна вичин. А. Ф. КьатI-кьат] авур зунжурар. 2) ни низ хушдиз рафтарвилер авун. Хуругандиз уьтуьни язавани вуна? Акьван чин къалурмир, алатдач а сикI!. П. Ф. Жуван руг. З) ни-куь низ-квез хийир гун, гуьзлемишзавайди кьилиз акъудун., Акъатзавач, хквезвач гъуьл, Папан умуд атIузвач. Яргъава рикI, рекьелла вил, Бахтуни чин къалузвач. И. Гь. Рекьелла вил. Синоним: чин гун. * чин кьун тавун (такьун) гл., нин гьакъикъат фикир чуьнуьх тавун. Эме йифен сменада авайла, гададиз чин такьуна лагьана: - Вун мад ина яшамиш хьана виже къведач. Султан. За исятда кIвалахзавач. Ваз фан карточкаяр гузвач, адалайни гъейри... А. Р. Салам, эллер! Чи виридан кIвалахдиз Куьмек гуз чун буржлу я. ТIварар кьадай, чин такьар Критика гужлу я. Кь. Ф. Меликан критика. Чин кьун тавуна, писдаз пис, хъсандаз хъсан кар авуна лугьудай жуьрэт авур Алиханова Гуьлгвезаз баркалла. ЛГ, 2004, 7. Х. * чин лацу хьун гл., нин кичIевилин гьисс акатун. Лацу хьана адан чин Мейитдаллай кафан хьиз. А. С. Хандин буйругъ. * чин патал кьун гл., ни хъел хьун, кIамаз хьун. Аламатдин кар ава дуьньяда; Квекай садак за кутуртIа лишан, Сада элба-эл чин патал кьада. Сада зун тадиз твада фитнеда. А. Ал. Зун кIанзавай рушариз. * чин чуьхуьдай гафар (чIалар, амалар) сущ. рикIин сидкьидай тушир, амма яб гузвайдаз бегенмиш гафар. Лезгийрин театрдин директорвиле кIвалахзавай йисара шаирдин патав къвез са артистди гьамиша чин чуьхуьдай гафар ийиз хьана. К. К. Шаирди лагьанай. * чин чуьхуьн гл., ни нин са низ ятIани кIани гафар авун. Чинал хьайла чин чуьхуьдай, Кьулухъай гъибет ийидай, Дуьз рекьяйни патахъ фидай Касдикай ваз дуст женни гьич. Н. Сам. Гаф атайла, рахан герек. * чин чIур хьун гл., нин авур ихтилат, акур гьал бегенмиш тахьун. Велидин чин михьиз чIур хьана. 3. Э. Муькъвел гелер. Къужадин чин акьван чIур хьанвай хьи, гьатта мичIи цифери кьунвай цав са затIни тушир. М. В. Гьарасатдин майдандал. * чин чIурун гл., ни са вуж ва я вуч ятIани хуш туширвал къалурун Чин чIур ийиз хъфиз кIвализ... Е. Э. Къарагуьз. А чIавуз суьрсет амач лагьайтIа, вунани чин чIурда, чIиш ийида. З. Э. Муькъвел гелер. Мягькем кьваза са гафунал, чIалахъ жемир масадахъ вун, Эгер вуна чин чIурайтIа, кIанид вавай хъел жеда гьа... З. Р. Жеда гьа... Чин чIурзаватIани, Седминаза цуру шире гьикI иштягъдалди фитIинзаватIа, Велиметани гьакI чин чIурна вичин цуькIуьн туькьуьнзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антоним: чин ачухун. * чин-гъил чуьхуьн кил. гъилер чуьхуьн къачун. * чина акъвазун гл., вуж нин гьуьжетар авун. Гьая туна, чина къвазна, рахани... Е. Э. Гьая тийижир паб. * чина вил амаз нар. жезмай кьван фад, тадиз. Гадаяр, чаз амукьзавайди гафарни чIалар я. Чина вил амаз дабандиз куьс гана кIанда. ТахьайтIа, кьилер дакIвада. З. Э, КУТВ-диз фена. * чина (чиниз) рехъведин ранг хьун (ягъун) гл., нин сагъсуз тирвилин лишан чинай акун. Чина руьхъведин ранг авай аялрикай пержерар куьрснава. КIвачин къапарин патар хкатнава. З. Э. Рамзият. Бичехануман яру чиниз гила руьхъведин ранг янавай. Адавай силист къачуна. Ашкара вилиз аквазвай кар инкар ийиз жедани? Бичеханума хиве кьуна. Медсестра Марьям вичи кьейид я лагьана. 3. Э. Кек галкIизва. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 |
| |||||||
|
