| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ЯДИГАР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуж ва я вуч ятIани рикIел хуьн патал гузвай, ганвай, амукьдай затI. Хашпересри, абурукай яз урусрини, гьар йисуз инсан дидедиз хьайи югъ еке сувар яз кьиле тухуда. И юкъуз суварин иесидин патав мукьва-кьилияр, ярар-дустар кьуни-къуншияр къведа, Суварин иесидиз ядигар шейэр гуда... А. Гуьлмегьамедов. Именинник ва мевлид. Хтулри и шикил виридалайни багьа ядигар яз хуьзва. ЛГ, 2003, 25. ХII. Бес ктабар?. «Къалгъанрилай» гуьгъуьниз акъатнавай адан [Жамидинан. А. Г.] саки вири ктабар за, багьа ядигарар хьиз, хуьзва. М. Ж. Жамидин рикIел хкунар. Синонимар: савкьват. ЯДИГАРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ядигар тир гьисс кьетIнавай гьал. И къванци, гуя Абас тIилисимда тунва, адаз вичикай хабар амач. На лугьуди, паквал, ядигарвал гакьунва, къужадиз зигьин амач, ам са гьихьтин ятIани чIехи гьиссерин дерин дегьнеда цIранва. Адан гьекь кьуразва. М. В. Гьарасатдин майдандал. ЯЗ я гафунин деепричастидин форма. Кил Я. ЯЗАВА 1 ягъун глаголдин гилан вахтунин форма. Кил. ЯГЪУН. ЯЗАВА 2 я 2 глаголдин вариант. Кил. Я2 . ЯЗУХ туьрк, прил. Гьайиф къведай гьалда авай. Язух мугьманди са тахсирни квачирди яз дустагъдин ламу чилел йиф акъуднай кьван. Ф. Далалубегьли. Язух гададин гардан язава, мад завай адаз гьич са куьмекни хьжедач. Ф. Акьул ва бахт. Язух гада, хъвер къугъвазвай пIузаррал, Тамир вуна кваз агьузар, Гъалимат. Е. Э. Гьалимат. Язух аял пакамалай няналди гьекь-каф хьана инихъ-анихъ чукуриз юрта жедай. А. Ф. Риза. Синонимар: кесиб, бахтсуз, * язух атун гл., низ вуж-вуч ( нин-куьн) язух касдин четин гьал къезилардай гьиссер атун. Рушаз адан язух атана, амма гьелелиг вичин сир ганач. Ф. Гьуьлуьн руш. Язух ша тIун ваз зи агьузар, гуьзел. Е. Э. Яр гуьзел. Ви гъалариз килигайла, Язух къведа мад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. [ФатIимат] - ХарапIа хьуй вун, дуьнья... Бубадиз веледдин язух татайла, а паталлай чарадаз гьични къвеч. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Шалвардин кек чилелай физ, цаз акьахнавай кьецIил кIвачини кьецIи ийиз, ам, куьчедиз экъечIайла, язух къведай са шикилда жедай. А. Ф. Риза. - Вув, хинкIар амаче. Эхиримжи чкалар за жуваз акъуднай, - язух къведай тегьерда лагьана къариди. Гь. Къ. Четин бахт. Гьар акатай гьидан хьайитIани язух атайтIа, авай гаф чинал лугьуз регъуь-кичIе хьайитIа, я туш а гаф лугьудай жуьре-къайда течиз хьайитIа, ахьтин касдин гафар фад рикIелайни алатда... К. К. Суьгьбетзава Максима. * язух чIугун гл., ни куьн язух касдин терефдар хьана, адакай фикир авун. Гьич садани кесибдин язух чIугвадачир, амма Далалубегьлиди ам азад ийидай кьайда фагьумзавай. Ф. Далалубегьли. «Ништа, ни рекьелай алуднатIа, чIуру ниятдин кас туш ам», - язухар чIугвадайбурни кими тушир. М. Б. «Жигули». * язухди кун рах., гл., вуж нин-куьн дериндай гьайифдин гьиссери кьун. Улакь галачиз шегьерэгьлидин яшайиш фикирдиз гъайила, адан язухди куда. ЛГ, 2003, 13. ХI. ЯЗУХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера язух къведай гьал. Язухвал къалурмир, язух текъведай гьалдиз гъваш. Р. ЯЗУХВИЛЕЛДИ нар. язухвал хас яз. Ам вилер кIаникай язухвилелди жегьилдин перишан суфатдиз, вилерал гьалчIнавай рацIамриз килигна А. А. Умуд. Синонимар: язухдаказ, язухдиз. ЯЗУХДАЙ нар. язух атунин нетижа яз. Бубадин ракIарихъ гадрай аял язухдай къунши папа къахчуна дидевал авуна, ирид йисаз акъатдалди хвена. М. М. Гь. ЧIехи шаир, Зи дидедин язухдай, Авай тIалрин члада, Фад цIрана савухвал, ЦIверекIар жез гьавада. А. Исм. Зун хайила дидеди. ЯЗУХДАКАЗ нар. язух атай, къведай гьисс аваз, Амма кьуьзуьбуру Салманан юхсул гъалдикай акI суьгьбет авуна хьи, эгер адакай са легьзеда кьванни хан тавуртIа ам дели жедайди ва адан аялар етим амукьдайди акI язухдаказ къалурна хьи, гьатта хандин векъи рикIни юмшагъ хьайиди хьиз тир. М. Б. Салманакай гьикI хан хьана. Синонимар: язухвилелди, язухдиз. ЯЗУХДИЗ нар. язух къведай гьалда. Идрис халуди чина биришар туна ва язухдиз лагьана. Р. Гь. Зи ирид стха. Синонимар: язухвилелди, язухдаказ. ЯЙ 1 туьрк, куьгь., сущ.; -иди, -йда; -яр, -йри, -йра файтундин, шарабандин къарсун тIимил хьун патал адак кутадай кьелечIвал авай ракь(ар). Синоним: рессора. ЯЙ 2 граммат., эхир са бязи существительнийрин къакъатунин I падеждин эхир. Къакъатунин гьалара няй? квяй? суалриз жаваб гудай са гъижадин тIварар икI кхьида: ... эгер дувулда хъуьтуьл ачух е. и, уь сесерикай аваз хьайитIа, абурун эхирда -яй кхьида: ник - никIяй, вил - виляй, кьил - кьиляй, гъил - гъиляй, рикI - рикIяй, рехъ - рекьяй, гел - геляй ва мсб. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938. ЯЙЛАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьайванри дагълара векь недай чка. Чепер суван дигай яйлах, Шагь ацукьай къайи булах. Ф. - Хпериз - яйлах, Дагълара булах, Рагъул кицI къвалахъ, Чубандиз - чумахъ ХупI ярашугъ я. С. С. Квез вуч ярашугъ я. - Я Махсуд, чна и зегьметар Вердидин девлетар артухарун патал, адаз хъсан яйлахарни къишлахар гун патал чIугурд яни? З. Э. Муькъвел гелер. Белки, суьруьйрай ахцIуда яйлах. Белки, алатда зи кимелай яс. X. X. ЯЙЛУХ кил. ЯГЪЛУХ. ЯЙЛАХ туьрк, нугъ. алатай вахтара рушар-гадаяр, санал кIватI хьана, манияр лугьудай, шадвилер ийидай мярекат. ЯК сущ.;. -кIу, -кIа; -кIари, -кIари, -к'тра 1) инсандин, гьайвандин, къушран бедендин кIараб, чIар квачиз амай пай. # гьерен, къушран ~, малдин ~; юхун ~, тарху ~, цуру ~, бижбиж ~, мермер ~, куьк ~. Накьвадиз лам хьурай, Гьайванриз хам хьурай, ЯкIуз тIям хьурай, Къуьлер хурам хьурай... Ф. Махсуда зун вакIан як нез вердишарнава. З. Э. Муькъвел гелер. - Валлагь, къужа, хуьрек ийиз хьанач: як вири каци тIуьна. И. В. Чирхчир. Акьалжзава шишерал КIелен таза як. Къвалавни гва цурни мед, Истивут, сумах. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.... Европадин агьалийрихъ къалабулух кутунвай месэлайрикай садни пехъи хьанвай калер я. И калерин як тIуьр инсанар пехъи жезва ва рекьизва. "Самур" газ. 2001, 18.I. Синоним: биш. 2) емишдин, чкал, цил квачиз амай пай. ЯкIув ацIанва, туп хьиз, Къвазнава чаз килигиз, Лацу элкъвей кьил галай, Таза якIал вил алай! Дулмадиз хас тир келем Еке жезва лап бегьем. М. М. Гь. Чи сал. * кьелечI якIарин, лацу якIарин, яцIу якIарин. * як квай прил. гьайвандин, къушран як кваз гьазурнавай. Ада, вичин сивиз килигдайбур кIватIна, къахунин як квай хинкIар гана. З. Э. КУТВ-диз фена.... за чи кIвализ еке-еке куьк гьерер гъида, чи бахди як квай хуьрекар ийида, - жаваб гана заз зи хци. А. Фет. Кьерен къванер. * як кьун гл., ни-куь куьк хьун. "Гельхенский" совхозда са шумуд йисан идалай вилик фад як кьадай, дагъларин мишекъат вири шартIариз дурум гудай, алафдин гьи жуьре хьайитIани хъсандиз недай кабач маларин жинс кутунвай. ЛГ, 2005, 14. IV. * як пайзавайбур кил. фу пайзавайбур. * якIа-чIарчIе аваз хьун гл., еуж-вуч куькдиз хьун. Зул алукьна. Хипер, кIелер якIа-чIарчIе ава. М. Ш. Шад хабар. Синоним: пицI вегьин. Антонимар: кьуд кIарабни хам хьун, хамни кIараб хьун. ЯКIУН прил. якIукай хьанвай, якIукай гьазурнавай. * якIун цаз сущ. кIвачин, гъилин са чка кIеви хьун. * якIун продукция сущ. якIукай гьазурнавай недай затIар. ЯКъАДАШ 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яр-дуст кас. - Са варз идалай вилик вини зи якъадаш Беглиханан мирг хьтин дуьгве а тум хкатайбуру кукIварна. М. В. Гьарасатдин майдандал. ЯКЪАДАШ 2 рах., обр. са яшарин эркекар чеб-чпив рахадайла, чпин мукьвавал къалурун патал тIварцIин чкадал ишлемишдай гаф. - Чи районда, якъадаш, квелай гзаф багълар кутаз жедай мумкинвилер гьич садазни авач. А. А. Лезгияр. [Али]. Вуч? Зи секретарша? Бегенмиш хьанва ваз? Якъадаш, валлагь вун тух тежедай чакъал я... Н. И. Гьакимрин папар. ЯКЪАЛД: * якъалди авун гл., ни вуж~вуч дуьз, тик гьалда авайди чилел ярхарун. Синоним: якъалдарун. * якъалд(ар) хьун гл., вуж-вуч дуьз, тик гьалда авайди чилел ярх(ар) хьун. Патав гвай рекьяй машин фена лугьуз, и мукьварал эцигай цал якъалдар хьана. г. ЯКЪАЛДАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; якъалдар авун, якъалдар тавун, якъалдар тахвун, якъалдар хъийимир дуьз, тик гьалда авайди чилел ярхарун. Синоним: якъалдар авун. ЯКЪАЛДУН гл., вуж-вуч; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай,-мир; дуьз, тик гьалда авайди чилел ярх хьун. Машин галукьай шалман якъалдна. Р. КIвач цIуьдгъуьнай аял акъалдна. Р. ЯКЪИН 1 фарс, т-б, сущ. -ди, -да; -ар, -ри. -ра гьакъикъат. Садан ктаб жагъурун чаз четинда. Муькуьданбур - туьквендава! - къалинда. Амма халкьдин шаир лагьай тIвар ганва Халкьди саймиш тийизвайдаз якъинда. И. Гь. Рубаияр. * якъин авун гл., ни вуч тайинарун, чирун. Суриядиз са вуч ятIани лугьуз, кушкушзава. Адаз са вуч ятIани якъин ийизва. М. В. Гьарасатдин майдандал ЯКЪИН 2 прил. 1) малум тир, тайин. Уьмуьр... Яшайиш... И кьве гаф акьул балугъ хьайидалай башламишна, эхиримжи нефес вахгудалди, инсанрин мецел ала. Къайгъусуз аял вахтара, якъин кар я. и келимаяр рикIел къведач. Къ. М. Экуь инсан. 2) дуьз, гьакъикъатда авай. Да, господинар, крар, хабарар якъинбур я. Мад гьич шак-умуд аламай затIар амукьзавач. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Алижаназ диссертация вуч затI ятIа чидачир... Гуьгъуьнай и гафунин якъин мана чирун патал Алижана библиотекадиз чукурнай. А. А. Лезгияр. Гила чи кьилин везифа, мурад-метлеб герек гьар са районэгьлидив вичин уьмуьр абадвилихъ, генгвилихъ дегиш жезвайди якъин гьисс ийиз туникай ибарат я. ЛГ, 2004,15. VII. * якъин хьун гл., низ вуч тайин хьун, чир хьун. Ви чи хуьруьз рахкурай чар Айнадал агакь тавурди адаз якъин хьана. З. Э. Муькъвел гелер. И кIвале рахазвай ван къене кIвализ кьвезвайди инал Алидиз лап якъин хьана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Зазни якъин хьанва: гьар са пеше адан векилри пухлу ийизвачтIа, маса садавайни адал леке гъиз жедач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Кьил чиле туна къвезвай ничхир жанавур тирди якъин хьайи Сагъира энгел тавуна ам яна. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. ЯКЪИН 3 нар. дуьздаказ. Заз вун чизвач, вун вуч ятIа, лагь вуна якъин... Е. Э. Алагуьзлидиз. Агъа СтIалдал алад, ана ашукь Сулейманаз ви дерт ахъа ая, ада якъин ваз дарман ийида. Къ. М. Рекьин риваятар: Синонимар: якъиндиз, халисдаказ, рикIивай. ЯКЪИН 4 арал. вичелай гъуьгъуьнай лугьузвай фикир дуьз тирди, шак алачирди тирди къалурдай гаф. Якъин, СтIалдал чи дередин жегьилрин алакьунар хъсан хьунухь гуьзлемишзава. Къ. М. Манияр, манияр. Якъин, гьа арабайра авайбур тупар, яракьар, барут я жеди... З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: дугъриданни, якъинвилелди, якъиндиз. ЯКЪИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера якъин тир гьал. ~ Белки, ам гьа патарихъ фенач жеди? Кардин якъинвал чир тавунмаз, рикIи ахьтин хиялар твамир, усми, - лагьана Сурхай-ханди. З. Р. Гьажи Давуд. ЯКЪИНВИЛЕЛДИ нар. якъиндив кьадайвал. Синонимар: дугъриданни, якъин, якъиндиз. ЯКЪИНДИ сущ.: -а. -а якъин тир кас, затI. Садаз ашкарди агъзурриз сир яз жеда. Садаз якъинди амайбур патал аламат яз амукьда. М. В. Гьарасатдин майдандал. ЯКЪИНДИЗ нар. якъин яз. [Кавха]. И хабар якъиндиз чаз чир хьайила, артух къекъуьнар тавуна, чунни хтана. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Гьайиф хьи, чаз къени чи азадвал патал чпин чанар къурбанд авур вири кьегьалрин тIварар якъиндиз чизвач. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синонимар: якъин, якъинвилелди, халисдаказ. ЯКЪУТ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) ракьни, хром, титан - металларни чеб акахьна арадиз атанвай, къиметдиз багьа, вичи цIарцIар гудай минерал. Гьар гьи касди вичин рушакай хабар гайитIа, гьадаз вичив чIугур къван къизиларни якъутар гуда лагьана пачагьди малумарна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. 2) поэзияда: багьавилин, гуьзелвилин, надирвилин образ. Чан дагъдавай хаму жейран, Ухшар я ваз якъут, маржан. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Къизилгуьлдиз ухшар ава, Жасад якъут къашара ава. Е. Э. Назани. 3) (чIехи гьарфуналди - Я) дишегьлидин хас тIвар: Якъут. 4) итимрин тIварцIин пай: Якъутали. Эверна вичин кабинетдиз парторг Мирзалидиз, профкомдин председатель Гьашимаз, кьилин инженер Якъуталидиз, кьилин агроном Сарудиз, лагьана... А. Фет. Кьерен къванер. ☼ И гафуникай гегьенш суьгьбет кил.: А. Гуьлмегьамедов. Якъут || "Лезги газет", 1993, 18.II. ЯКIА як существительнидин чкадин I падеждин форма Кил. ЯК. ЯКIВ сущ.; -у, -ва; -вар, -вари, -вара кIарасар хун патал мурз алаз металлдикай раснавай алат. - За адан чехирар авай челеграл якIв илигда, - лагьана сада. З. Э. КУТВ-диз фена. Вагьид бубади якIв чилел эцигна... Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. Синоним: нажах. * тараз якIв ягъда, тамуз ван хьуй лугьуз.. ЯКIУ, ЯКIУН 1 як существительнидин падежрин формаяр. Кил. ЯК. ЯКIУ. ЯКIУН 2 якIв существительнидин падежрин формаяр. Кил. ЯКIУ. ЯЛ 1 сущ.; -ци, -це; -ар, -ари, -ара нефес чIугвадайла бедендай акъатзавай гар, гьава. Инсандивай ял акъуд тавуна са 2-3 минутдани акъвазиз жедач. Р. * кьама ялар тун (хьун). * ял акъадарун гл., ни 1) ван къведайвал ва са тIимил яргъалди нефес чIугун. Са ял акъадарна, гъилер столдал кIватIна кьуна, ам гьар садан чиниз, абур вичиз сифте сефер аквазвайбуруз хьиз, мукьуфдивди килигна. А. Фет. Кьерен къванер.2) са тIимил вахтунда рахан тийиз, кIвалах тийиз акъвазун. - Гила, азиз аялар, хъсандиз фикир це, - шаирди, са гъвечIи вахтунда ял акъадарна хьиз, ихтилат давамарна... Къ. М. Душмандин тум. Агъа тIулалай виниз авай гуьнеда цацар незвай ламариз килигиз, ада и аскIан кIунтIал са ялни акъадарна. М. В, Гьарасатдин майдандал. * ял кваз хьун гл., ник никай масадбуруз къалур тийиз са никай-квекай ятIани хъел кваз хьун. * ял кьун гл., ни кисна акъвазун. Виридан, виридалайни Херхеман вил ЦIелхемахъ вуч гьайбат аватIа лугьуз, ял кьунвай. С. Ярагъви ашукь Уьзден. * ял тур цел хьиз нар. 1) якIа-чIарчIе аваз. Вичин паб, ял тур цел хьиз, авуна, зун кьурурзава. М. Б. Спелар. 2) хъел кваз. * ял ягъун гл., ни галатнавай гьалдай акъатун патал кIвалахдивай, физвай рекьивай са тIимил вахтунда акъвазун. Ибур фена, фена, эхир са баябан чуьлдиз акъатна, ял ягъиз ацукьна. Ф. КIватIаш. Вахт-вахтунда жагъидач тIуьн, Са вил ахвар, я ял ягъун. А. Ф. Дяве. - Чан хва, Мурад, мугьман галатнава жеди, кIвализ хутах, адав ял ягъиз тур. Зун герек ксар акваз фида, - лагьана бубади хцел тапшурмишна. А. И. Къиргъин. Пуд юкъуз Гьуьсейнали-хандин суфрадихъ ял ягъайдалай кьулухъ, вичин кьушундин кьиле аваз, Надир-шагь Самурдилай элячIна Гили хуьр галайнихъ фена. З. Р. Гьажи Давуд. Ял язава, хьана галат, Хъша, чи рак ахъай, шаир. Х. Х. Яргъай-яргъай... Зун фена, амма завай ял ягъиз хьанач. Н. М. Къизилдин хтар. - КIус са герен акъваз хъия, са гъвечIи ял ягъа жуваз, ахпа алад, - лагьана... М. В. Гьарасатдин майдандал.. «Ял ягъна хъфизвай урусар я», - жува-жуваз тестикьна за. М. Б. Зун кьенвач, * ял ядай югъ сущ. къуллугъдик квайбуру гьафтедин йикъарикай кIвалах тийидай югъ. Ял ядай йикъан экуьнахъ поезд вутI-вутI авуна Махачкъаладин вокзалдал акъвазна. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: выходной. * ял ялтахъ (ялцихъ) текъвез нар. четинвилелди нефес къачуз. Ял ялтахъ текъвез, ам, кулал чIулав халичани алаз, хва яшамиш жезвай кIвалерин кьуд лагьай мертебадиз хкаж хьана. Ж. Гь. Хтулдиз халича. кваз. Синоним: нефес нефесдихъ текъвез. ЯЛ 2 сущ.; -ци, це; -ар, -ари, -ара ни. - АтIа Шалбуз дагъдин ценерив гвай нехир аквазвани? Чи хуьруьн? гьа нехирдавай вичин яр-дуьгведиз ялварзавайди я, гьадан ял гъиссзавайди я. - Бес амайбуру акI вучиззавач? - Амайбуруз, гьи ял хкядатIа, чизвач. Абуруз виридалайни багьа са ял авач. А. Къ. Нехирбанни лекь. Балугъ кIандайдаз балугъдин ял такIан жеч. Р. ЯЛ 3 : * ял авун гл. 1) са вуч ятIани къуват желбна санлай масанал тухун. КIанчI ял ая, менфят рикIел алаз. Р. 2) куьч. алахъун. Еке къиметар къачуз ялмир, еке чирвилерихъ яла. Р. 3) са нин ятIани тереф хуьн. КIвалахдал чIехидахъ ялмир, са мус ятIани пашман жеда. Р. Синоним: ялун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 |
| |||||||
|
