| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ГЬИХЬТИН тIв. эв. 1) ери чирун патал ишлемишдай суалдин гаф. Ваз гьихьтин карандашар герекзава? Р. Султали кьил куьрсна ацукьнава, и арада жаваб гун герек авач, гьихьтин жаваб гайитIани, бубадин хъел артух хьун мумкин я. Гь. Къ. Къилинж Къемер. 2) тажублувал къалурдай гаф. Килигайла вич рахадай гафариз, ИзватIаку ялиз гьихьтин къванариз. Е. Э. Гачал, гьей. * са ~ ятIани. ГЬИЧ фарс, нар. 1) кIусни. Вун жагъайдаз гьич ви кьадар чизавач. Е. Э. Туькезбан. Гьич вуна вун кьамир зайиф, Гала вахъ Аллагь, Гуьлемет. А. Гь. Гуьлемет. Гьич фасикьриз гумир на яб, Абур рахар гафар я таб. А. Гь. Союздиз. Куьне гьич зи кефи ханач, Зун квелай лап рази я. Ш-Э. М. Вуч кими я? 2) садрани. Гьич са касдиз кьве паб тахьуй дуьньядал... Е. Э. Кьве паб. Техника гьич такур, ам вуч лагьай затI ятIа чин тийидай хуьрэгьлийриз машинрикай, тракторрикай кьурхувал авай. К. М. За квез ахъайда... 3) эсиллагь. Низ амукьна и дуьнья, бес, заз къала? Бениагьад гьич са касдиз, дуьнья гьей! Е. Э. Дуьнья, гьей. - Вакай къведай а кьифрен ни. Кьадардилай туькьуьл хини. За фагьумна, гьич са гафни Авач вахъ туькIвей, регъуьхбан. С. С. Регъуьхбанни яр. И гафариз виридаз литературадин чIала къаншар гафар авазва, ибур ишлемишунихъ гьич са гереквални авач. М. М. Гь. ЧIалан илимдин гьакъиндай. Обществода вири инсаниятдин марифатдин ивиррин метлёблувал гьич садрани тахьайди хьиз гьиссзавай. Ф. Б. Сувасатар. 4) лап. Ваъ, кIвачел гьич ракьун шейэр хьайитIани, дурум гуз жедай гьал туш. Ш. Шихмурадов. Гьадисаяр. 5) «адакай фикир ийимир» манадин гаф. - Руш гьич. Ам хьана лагъана, адакай ваз пай авайди туш. Б. Гь. Заз эвера. * гьич авун гл., ни вуж-вуч кьин. ЦIийи демократри чи жегьил алимар, илим, гележег гьич авуна. Р. * гьич са вахтундани нар. садрани. Гьич са вахтундани чун чарабур я лагъана фикирмир. Р. * гьич са кас(ни) тIв. эв. сад(ни). Вун са камил муршид я хьи, гьич са кас жеч вав барабар... Е. Э. Мубарак Исмаил. * гьич тахьайтIа арал. лап тIимил гьисабрай. Ватандин тIям чир хьун патал, адан къадир хьун патал, гьич тахьайтIа, са къвед-пуд йисуз кьванни пата, къерехда хьана кIанда. А. А. Къубудиз яд къвезва. Чилидин виликан диктатор Аугусто Пиночетак... профсоюздин ва чапла къуватрин гьич тахьайтIа 77 векил кьиникь тешкилунай тахсир кутунва. ЛГ, 2000, 14. ХII. ГЬИЧУН рах., гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -ин, -а, -рай, -мир; гьич авун, гьич тавун, гьич тахвун, гьич хъийимир авачир, тахьай гьалдиз гъун. Зун акъатна паркда накьан жигъирдиз Чун кьвед къекъвей, суьгьбет ийиз шад ъхьана. Алатай югъ вилик нур гуз, кишпир хьиз, Амай йикъар гьичиз, вичел къад хьана. И. Гь. Зун акъатна... ГЬУЖУМ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуж-вуч ятIани авачир, тахьай гьалдиз гъун патай гьерекат(ар). душманрин гъужумар куьтягь жезвач... Гь. Къ. Къилинж Къемер. * гьужум(ар) авун гл., ни нел-квел са вуж-вуч ятIани авачир, тахьай гьалдиз гъун патал гьерекат(ар) авун. Алатай йифиз душманри дустагъханадал гьужум авунва. 3. Э. Къаз. ЦIахур - Илисудай чIехи кьушун кIватIна Али - СултIана Шемахидин винел гьужум авуна ва ана ацукьнавай шагьдин беглербег кьуна жазаламишун патал серенжемар акуна. А. Бутаев. Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер. ГьакIни гьа йисара азад женгерик экъечIнавай лежберри Дербентдал, Бакудал, Нияз-Абаддал ва маса шегьеррал гъужумар авуна. А. Бутаев. Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер. ГЬУЖУМУН гл., ни нел-квел; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, - рай, -мир; гьужум авун, гьужум тавун, гьужум тахвун, гьужум хъийимир са вуж-вуч ятIани авачир, тахьай гьалдиз гъун патал гьерекат(ар) авун. -Душманди чал гьужумнава! - Ван атана винелай. А. С. Пуд игит. Далудихъай гьужумайла душманди, КичIе жемир, на адаз рей гуз тахьуй. А. С. СтIал Мусаибаз. Къаравушдини, са гъиле тIвал, муькуь гъилени харал кьуна, адалди вич къарши тIвалуникай хуьз-хуьз, Хукац-Ханумал гьужумда. А. Къ. Хукац-Ханум. Са тIимил вахт алатайла, азад гьерекатдиз къарагънавай яракьлу лежберрин дестейри чпин хайи чилерал фадлай бинеламиш хьанвай шагьдин гарнизонрал гъужумиз башламишна. А. Бутаев. Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер. ГЬУКУМ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) эмир, теклиф. Вичиз я югъ, йиф тийижиз, Я гьукум, теклиф тийижиз, Я бей, тей, элиф тийижиз, Илимдикай рахаз кIанда. С. С. Акьул жуваз аваз кIанда. Пачагьдин гьукум виридаз заланзавай. А. А. Ярагъ Мегьамед. 2) уьлкве, хуьр, са кар идара ийизвай къуват. Куьгьне гьукум алудна, цIийиди кIвачел акьалтнавачир. ЛГ, 1992, 24 IX. 1930 - йисан гатфариз акси восстание къарагъна; 30-апрелдиз Кьасумахуьр кьуна, восстанидин иштаракчийри чкайрал чпин гьукум тайинарна. И. Гь. Колхозриз акси восстание. Кесибри чпиз азадвал хьун патал гьерекатзавай. Девлетлуйриз чпин гъиле авай гьукум акъатна кIанзавачир. Я. Я. Агалай сандух. Инал Советрин гьукум мягькемариз атай Яшкин кьилевай яхулрин дестеярни илифнай. ЛГ, 2001, 16. VIII. * гьукум авун ни са кар кьилиз акъудиз мажбур авун. * гьукум гъилевайбур урус [власть имущие] вилаят, гьукумат идара ийизвайбур. сущ. Тек-бир гъалтдай хьтин и тамув вагьшивилелди эгечIуни экологиядин жигьетдай лап татугай гьалар арадал гъун мумкин тирдан патахъай абуру гьукум гъилевайбур къени тагькимарзава. ЛГ, 2003, 20. II. ГЬУКУМАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) уьлкве идара ийизвай система. Пачагь тахтунай гадарна, вахтуналди тир гьукумат алудна, революция гъалиб хьана. А. И. Самур, III.. Халкьдин гьукумат тестикь хьайила, Сулейманан мад са къамат арадал атана. А. А. Хсуси ягьдиз вафалу яз... 1886 - йисуз Дагъустанда шчагъдин гьукуматди перепись тухвана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) уьлкве. Маса гьукуматризни кваз фейиди я. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. Течирдаз гун малумат: Чахъ ава чи гьукумат. А. Къ. Хукуц-Ханум. ГЬУКУМДАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) гьукумат кьиле тухузвайди. 2) ихтиярар гъиле авайди. «Цаварал Аллагь, гьукумдар, чилерал вун, чун вири ви чандилай къурбанд хьурай...» 3. Гь. Лезгийрин риваят. Гуьгъуьнлай алверчивиликни ктканай. Амма гьукумдарри чпин а жадувал далдаламишдай кIевивилер авурла, и рекье къаних амалрални гуьл хьанай. Т. А. Мехъер куьтягь жедалди. Истамбулда кьиле фейи рахунрин нетижа яз, Гьажи-Давуд Ширвандинни Дагъустандин чIехи гьукумдар яз тайинарна. А. Бутаев. Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер. Як пайзавайбуру вуч ийизватIа, ахтармишзавач. Гьукумдарар элкъвена къавумар я. ЧIехи къуллугъарни пайзава, чпин арада мукьва-кьиливални жанлу ийизва. Н. И. Гьакимрин папар. ГЬУЛДАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIеви чIулав металл. Абуру гадарай муьрхъуь кьунвай гьулдандин кIусрекъин юкьвалай чIулав хьана аквазвай. Ф. Акьуллу данарбан. Нафт чIугвадай эстакада гьулдандин, Ви гъилерал цIелхем гузвай тарни я... А. С. Азери. Йифди-югъди Фабрикрани, заводра Ракь гатаз ЦIуруриз гьулдан, Храз парча, Дарамат эцигиз. -Диде, диде, Вуж я адан тIвар? X. X. Пагьливан. ГЪУН кIус нихъ галаз рахазватIа, гьадак рахунин гьевес кутун патал ишлемишдай гаф. Гъун, Расим, заманаяр аку тIун гьихьтинбур алукьнаватIа. ЛГ, 1992, 19. ХI. ГЬУНАР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) алакьун. И чIавуз папа лагьана: "... и хьанвай крар ви гьунардалди хьанвайбур я". Ф. ЦIицIали. Шикаятрихъ ава гьунар.. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Гьар хуьре цIийи мектеб Ийидай гьунар ава чаз. С. С. Колхоздин пайдах. Чан экуь варз, сини зардин, Гьич гаф авач ви гьунардиз. X. Т. Экуь варз Литературадин чIалан дибдик квай нугъатда «ких» луван ничхиррикай садан тIвар я, им вични гьич са тарифуниз, чешне къалуруниз лайих лишанралди, са гьунардалди тафаватлу тушир гъакIан са къуш я. М. М. Гь. ЧIалан илимдин гьакъиндай. 2) лайих кар, кьегьалвал. Гьич чIал авач ви гьунардиз. Е. Э. Ви рутба гьуьндуьр авурай. Михьиз дуьньядиз ашкар хьанважъе Ислягь девирдин чи гьунар еке... А. Б. Ислягьвилин гаф. 3) айгьамдалди: негь авуниз лайих кIвалах, кар, хесет. Заз чидайд я адан гьунар: Гвайд я адават и фекьи. С. С. Ша чна. Букридинни Яверан "гъунаррикай" хабар авай инсанарни кими тушир, амма абур чпизни са чIурувал авуникай къурху аваз, киснавай. Я. Къ. Юристдин дафтардай.. * гьунар(ар) къалурун гл., ни 1) алакьунар къалурун. Суьгьбетар женгинин къугъунрикай, жегьилри къалурай гъунаррикай физва. Гь. Къ. Къилинж Къемер.. 2) айгьамдалди: негь авуниз лайих кIвалах(ар) авун. Ада накь хъванвай, чаз вичин гьунарар къалурна. Р. ГЬУНАРЛУ прил.. агалкьунар авай, тариф авуниз хас. Нивай лугьуз жеда, белки къе атанвай жавандикайни гьахьтин гьунарлу кас жен... Б. Гь. Заз эвера. Османова Бикени вичин гьунарлу краралди машгьур я. ЛГ, 2001, 15. II. ГЬУНАРЛУВАЛ сущ -или, -иле; -илер, -илери, -илера гьунарлу гьал. Лап зурба, зеррени гъуьжет алачир агалкьунар, артухвилер, гьунарлувилер ава. Къ. М. Хайи чилин таватар. ГЬУНАРЛУВИЛЕЛДИ нар. гьунарлувал хас яз. ГЬУНАРЛУДАКАЗ нар. гьунарлу яз. ГЬУРРА! межд. са тайин кардал шадвилин, разивилин гьиссер къалурдай гаф. Гьурра! Дах хтана! Р. Эвер гунар, хиве кьунар, гьунарар... - Дарман жезвач мискIиндиз и «гьурраяр»... А. Къ. Миграгъа авай мискIин. Гьура, жемятар, гьура! Пуч хьурай зулум, яшамишрай азадвал! Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. ГЬУЬЖЕТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гафаралди ва краралди сада масадахъ галаз ийидай акъажун(ар). ТIварун стха, зид а касдив гъуьжет туш... Е. Э. ТIварун стхадиз. Драма карчи Сардарованни адан паб Интизаран гьуьжетрилай къалмакъалдилай башламиш жезва. Гь. Р. Яратмишунрин рекье. Гзаф гьуьжетрилай ва меслятрилай гуьгъуьниз и пуд кас кьетIи са икърардал атана ва абуру Ширван Ирандин шагъдин зулумдикай хкудун кьетIна. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. Синоним: бягьс. * гьуьжет(ар) авун гл., ни нихь галаз бягьс чIугун. 1) садан фикирдал рази тушиз жуван фикир лугьун. 2) бягьс чIугун. А чIавуз ажалдихъ галаз гъуьжетар авур касдивай гила хьанач... 3. Гь. Лезгийрин риваят. * гьуьжет алай прил. са фикирдал виридан разивал авачир.... лезги чIалан фонологияда вичел еке роль къугъвазвай зайиф ва гужлу вансуз ачух туширбурун арада авай кьилин къаншарвал ва дибдин тафават квекай ибарат ятIа, ва я куь арадал гъизватIа, гьелелиг гъуьжет аламай месэла я. Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалан фонетика. * гьуьжет(ар) хьун гл., вужар 1) са месэладикай акси кьве фикир лугьун. Пака рагъ жедани жедачни лугьуз абур гъуьжетар хьана. Р. 2) спортдин акъажунар авун. УрунтIула гьар гъуьжетар хьайила, тIаратIар къазанмишзавайди я. Гь. Къ. Къилинж Къемер. * гьуьжетдиз экъечIун гл., вужар гьуьжет авун. Маса месэла я чIехи шаирар перевод авун: вун автордихъ галаз гьуьжетдиз экъечIнава. А. Къ. Дагъустан шаиррин уьлкве яз ама. ГЬУЬЖЕТКАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра алазни алачиз гьуьжетар ийидайди. Ваз зун гьакIан гьуьжеткар хьиз жемир. Б. Гь. ТIварун стха. ГЬУЬЖеТАРУН аспект || ГЬУЬЖЕТУН гл., ни нихъ галаз; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; гьуьжет( ар) авун, гьуьжет( ар) тавун, гъуьжет( ар) тахвун, гьуьжет( ар) хъийимир гафаралди ва краралди сада масадахъ галаз акъажунарун. ГьакI инал са кьве гаф лугьуналди абурун фикирар дегиш тежедайди чизвай Керимазни гъуьжетариз кIанзавачир. Б. Гь. Заз эвера. Ваъ, санани къекъвенач зун А касдихъ на гьуьжетдай. Ж. Ваз кар амач гуьзетдай. ГЬУЬЖЕТДАй 1 гьуьжетун глаголдин фад алатай вахтунин форма. Кил. ГЬУЬЖЕТУН. ГЬУЬЖЕТДАй 2 нар. гьуьжет яз. Ша гьуьжетдай балкIанар гьалин... Ф. Гьуьлуьн руш. ГЬУЬЖРе (ГЬЕЖРЕ нугъ.) араб, куьгь., сущ -ди, -да; -яр, -йри, -йра сифтегьан умуми ва диндин чирвилер къачудай чка, мектеб. Ви гьуьжредин рак акьална... Е. Э. Алкьвадар иГьажи Абдуллагь эфенди кьейила Ви гьуьжреяр хьана кIеви, ЧкIана сухтаяр вири. Фирдавустда хьуй ваз ери, Алкьвадар Гьасан эфенди. X. Къ. Алкьвадар Гьасан эфенди. Гьамзат ЦIадасади кIелай чкадиз лезгийрин арада "гьуьжре" ва я "медресе" лугьудай. М. М. Гьажиев. ЧIалан илимдин гьакъиндай... ГЬУЬЛ сущ.; -уь, -е; -ер, -ери, -ера 1) окIандин пай тир, туькьуьлвални уьцIуьвал акахьнавай яд авай чка. Циф чIугвада гьуьлералди... Е. Э. ТIурфан акъатна. Лепеяр жедач гъвечIи вирерал, Лепеяр жеда дерин гъуьлерал. А. Ал. Бендер. Экв малум жезвай. МичIи, яру рагъ гьуьлуькай пара агъайнадаказ хкечIзава. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. КилигайтIа, фикир гайитIа, вун гьуьле ава. Кьуд пад яд я. М. С. Буьркьуьди.... са тIимил вахтунлай урусрин чIехи пай гимияр гьич такур хьтин къуват авай тIурфан себеб яз гьуьле батмиш хьана. А. Бутаев. Гьажи-Давуд ва лезгийрин азад женгер. Балугъчи, вун гьуьлуьн кьерел МичIи жер кьван ацукьда. Д. А. Балугъчи. Садра гьуьляй балугъар акъатайла, за чилинай акъудиз тачкада аваз лабаздиз балугъар тухузвай. С. М. Маяк Саимат. 2) куьч. гзаф. Самур чилин я вун камил, Илмияр кIватIнавай са гьуьл, СиратIдилай яхъ на чи гъил, Я шейхерин шейх, Мегьамед. X. Къ. Шейхерин шейх. 3) куьч. тайинвал авачир чка. ВиртIедин кьеч гъайла кIвализ, Шариатни физва гьуьлуьз. Е. Э. Къази. * гьуьлуьз фий! межд. квахьрай, мад заз ахкун тавурай! * гьуьлуьн тIям са стIалдини чирда мисал 'хъсанданни писдан ери фад чир жеда' манадин мисал. Гьуьлуьн тIям са стIалдинни чирда лугьудайвал, чи халкьдин зурбавал, камаллувал, бажарагълувал, ватанпересвал ва инсанпересвал и гъвечIи ктабдини къалурзавайдал шак алач. ЛГ, 2002, 29. VIII. ГЬУЬМ сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера руквадин, цифедин къат, кьелечI перде. Ахварай аватай вахтунда югъ ачух жез мукьвал хьанвай, дереяр, гьуьм гьатнавай хьиз, вили хьанвай. А. Ф. Лянет. Дереда, гьуьм хьиз, ракъинин нурар гьатнава... Гь. Къ. Къилинж Къемер. Диде чилин гьуьм галукьна мукьувай, Зи хуравай вири тIалар хьаналипI. С. К. КIани пIипI. ГЬУЬНДУЬГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ятах; лапагар, къушар хуьдай чка. Гьерен гьуьндуьг гьуьндуьр я... Биче. Шииррин азбука. ГЬУЬНДУЬР 1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьакьан. Чирда гьар са гьуьндуьрдин кьел, гьар са ранг чилин. А. Ал. Андреян булах. ГЬУЬНДУЬР 2 прил. 1) кьакьан. Гьерен гьуьндуьг гьуьндуьр я... Биче. Шииррин азбука. 2) куьч. вини дережадин. Инлай вилик пара гьуьндуьр Гъакимар аскIан хьана хьи. С. С. Амач лугьуз и патишагь. Вердишра рикI аннамишиз гьар са гьуьндуьр уьмуьрдин. А. Ал. Теселли. 1931-1935 - йисар А. Фатахован эсеррин лап абад, гьуьндуьрдиз акъатнавай вахт я. 3. Бирембеков. Алибег Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар. Синоним: кьакьан. Антоним: аскIан. * гьуьндуьр хьун гл. виниз хкаж хьун, кьакьан хьун. Гьар намерддиз гуналди пул Дережа гьуьндуьр жедайд туш. С. С. Къара пулуниз. Куь дережа гьуьндуьр хьуй мад, Я шейх Рамазан эфенди. X. Къ. Шейх Рамазан-эфенди. ГЬУЬНДУЬРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дережадин кьакьанвал... кесибрин чIехи жергейрик акатуни адан дустарин ара гегьеншарна, шаирвилин Гьуьндуьрвал мадни хкажна. А. Гьажимурадов. ЧIехи шаир. Синоним: кьакьанвал. Антоним: аскIанвал. ГЬУЬНДУЬРЛУ туьрк, прил. виниз тир дережада гьуьрметлу.... Белиждин поселокдин гьуьндуьрлу агъсакъалрикай сад хьайи Алимсед Эмирбегова икI лагьанай... ЛГ, 2003,22. II. ГЬУЬНДУЬШКА кил. УЬНДУЬШКА. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 |
| |||||||
|
