| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ШАМСИ || ШЕМСИ араб, шиир, сущ. дуьньядиз экв ва чимивал гузвай планета. Экв такур буьркьуьдаз шамси, къемердин къадри вуч чир хьуй?.' Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Диде-бубад къадир чир хьуй, - Веледни шемси, къемер я. Е. Э. Дуст Абумуслимаз, Синоним: рагъ. ШАМУМА араб, т-б., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра нез тежедай, туькьуьл куьлуь хали хьтин емиш. ШАМХАЛ араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) къуллугъдин тIвар. Чарче Сурхай, Агьмед ва Элдер ханарин кьушунар вири Къазаниш хуьруьн патав акъвазнавайдакай, абуруз пака-муькуь юкъуз шамхалди Гуьбден къеледал гъужум авунин икърар авайдакай кхъенвай. З. Р. Гьажи Давуд. Таркидай шамхалдин илчияр атайла, Хан-Мегьамед вичин вах Ханхатун шамхалдин хциз гунал рази хьайиди тушир. З. Р. Гьажи Давуд. 2) (чIехи гьарфуналди -Ш) эркекдин хас тIвар: Шамхал. ШАМХАЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шамхал тир къуллугъчивал. * шамхалвал авун гл., ни шамхал тир къуллугъчивал кьиле тухун. ШАНА нугъ, гл. фена. ШАНАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра назик пешер алай, иер ни къведай хъач. Бергер, тегьмезханар, кIелен мичер, пилер, сурар, лурсар, шанатар ( пурнияр), цIангурар, эферар – гьисабна куьтягь жедач. ЛГ, 1994, 14. I. Синоним: пурни. ШАНГЪАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра катран жинсиникай са къуш. шАНДАКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кстахвал, садни, затIни бегенмиш тушир амал.... Шандакь гвачир, шейтIанвал квачир бубадихъ халис хвани хьун лазим я эхир З. Гь, Бубадин кIвал. ☼ 1960 - йисарин сифте кьилералди кхьинрин норма шиндакъ {кил.: М. Г. ЛЧЮС; Б. Т., М. Г. РЛС), ахпа шандакь {кил.: М. М. Г., Р. И. Г. У. А. М. ЛЧЮС, 1864-2001) кхьин дуьз яз кьабулнава. Чун тайин себебралди эхиримжи вариантдин терефдар я. * шандакь(ар) авун гл., ни 1) са кардикай кьил къакъуддай амал(ар) авун. - Икьван чIавалди а кулакриз чна бигер чIугуна, къуй гила абуру, шандакъар тавуна, чаз бигер чIугурай, - лагъана Салмана... З. Э. КУТВ-диз фена. Амма Каминат вичи лагьай гафунилай элкъвенач. Ада вичин сумкадай помада, акъудна, Селиматан къуьнелай кьуна, пIузаррив карандаш гуьцIиз башламишна. Селимата кьил инихъ-анихъ элкъуьриз шандакьар ийизва. Камината адалай гъил къачунач. З. Э. Арифдиз ншара. 2) кстах амалар авун. Ельцина шандакьар авунай: вичин гуьгьуьл чIуру тирла, ада, армия гьич санизни хъфидайди туш, - лугьуз, гьелегьар кьадай, гуьгьуьлар ачух хъхьайла кьушунар акъудунин гьакъиндай указ гъазурун эмирдай... ЛГ, 2004, 15, VII. шАНДАКЬАРУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -им, -рай, -мир; шандакьар авун, шандакьар тавун, шандакьар тахвун, шандакьар хъийимир кьил къакъуддай, кстах амалар авун. Синоним: шандакьар авун, шандакьвилерун. шАНДАКЬВИЛЕРУН гл, -ни; -да, -на; -из, -зава: -а, -ин, -рай, -мир; шандакьвилер авун, шандакьвилер тавун, шандакьвилер тахвун, шандакьвилер хъийимир са кардикай кьил къакъуддай. кстах амалар ийидай гьалда гьатун. Эхир са юкъуз таран кукIвалай са бацIи аватна. Ада чилел хейлин вахтунда шандакьарна, Мурсалаз кичIе хьана: «Гъайвандин кIвач ханватIа?» З. Гь. Ахварай авудай аваз. Синоним: шандакьар авун, шандакьарун, ШАНКIАЛ: * шанкIал хьун гл., вуж-вуч къекъвез тежедай гьалдиз атун. Гьахъ нагьахъдан вилик гьакьван уьзуькъара, шанкIал хьанва. Х. Х. Жуван хайи ватандай. ЛукI жедалда хьун хъсан я шанкIални. М. Б. Квез я? ШАНКIАЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къекъвез тежедай гьал. ШАПКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьилел алукIдай парчадикай цванвай пенцI галай затI... адан са чIиб кьван шапкадикай хкатнавай мег заз пайгар акунач. И. В. Чирхчир. Са сеферда муаллимди курсантриз, бармакар гадарна, шапкаяр алукIун меслят къалурна. Гь. Къ. Четин бахт. Ламра кьил хкажна. Адаз, кьелечI вили парчадин шапка алай иесидин кьил акун бес хьана, - гъасятда виняй гъуз тIул тирвал ветIна. М. В. Гьарасатдин майдандал. ШАПIА урус, сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра къуьрен бала. Вунни жанавурдин хура гъатай шапIа къуьр хьиз, адахъ инанмиш хьана1 . А. А. Пад хьайи рагъ. ШАР 1 сущ.; -чи, -че; -ар, -ари. -ара 1) накьвадик жедай кьулан тар авачир тIуб кьван яргъи гьашарат. -За куьн шарар недай йикъал гъида, - жаваб гана Агьабега. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) инсандин бедендик жедай гьашарат. - Касдин руфун шарар алаз дакIунва. ТIалабна, Каспийскидай за адаз дарманни хканва. М. Б. За бананар недач. * шар хьтин прил. назик, чан авачир. * шарчи кьалар сущ. инсандин бедендик жедай гьашарат(ар) хкуддай набататдин кьалар. ШАР 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара кьелечI резиндикай раснавай, къене гар турла, элкъвей кIватI хьтинди жедай кьезил затI. Суварар хьайила, ада чи гьаятда авай аялриз ширинар ва гьар жуьредин рангарин шарар пишкешдай. З. Гь. Чкадив агакьай цуьквер. * чилин шар. ШАРАБ араб, шиир, сущ.; -ди. да; -ар, -ри, ра ширин тIям авай ички. Шараб авай ви бокалдив Буба даим рахаз хьана. З. Къ. Вилик квай аскIн столдал эцигнавай нур гузвай патIнусдай гимишдин гичин къачуна, адай къуьрен иви хьтин яру шараб къизилдин жемина цана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: чехир. ШАРАБАН сущ,.; -ди, -да; -ар, -ри, ра кIвалин майишатдин куьлуь-шуьлуь затIар виче эцигна тухудай ва я инсанар акьахна фидай улакь. Вичин майишатдай кIвализ хкведайла, Уьзденаз Юсуф хандин кIвалерин вилик чIагай шарабан алаз акуна. С, Ярагъви ашукь Уьзден. Мирзеюсуфаз свас Къизтамам Сийид имидин шарабанда аваз гъана. С. Зи Сулейман. 2) хуьрера аялар гваз къекъуьн патал кIарасдикай чархар кваз расдай, кьил алачир ящик хьтинди. Къе бубади вичин хтулдиз шарабан расна. Р. ШАРАБАНЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шарабан гьалдайди. * шарабанчи хьун гл., ни шарабанчидин пеше кьилиз акъуддай гьалда хьун. Шарабанчи хьухь, амма шарабандиз кьулайвални ая. Р. ШАРАБАНЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, - илери, -илера шарабанчи тир пешекарвал. * шарабанчивал авун гл., ни шарабанчидин пеше кьилиз акъудун. Шарабанчивал ийидайдаз шарабанда акьахдайбурни кIан хьун лазим я. Р. ШАРАГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) къушран, вагьши гьайвандин бала. Вуна фена, агъа кьиле авай тарциз акьахна, пехърез хабар авачиз шарагар гъваш; акван чна, вавай жедатIа. Ф. Халуни хтул. КIантIа кьуьзуь кьун къурай, кIантIа къуьрен шараг - арадай руш динж хьурай Кепекарни кьилеллаз!. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. КилигайтIа, тIеквенда кьурай векьер алчукна, чукварда авай аялар хьиз, жанавурдин шарагар авай. ЛГ, 2004, 27. IV. Гь. М. Эгер вун яргъалди мукан патарив гваз хьайитIа, какайра авай шарагар телеф хьун мумкин я. З. А. К. ТIебиат чирун. 2) куьч. аял. Са затI ава и дуьньяда, зи шараг, Тежер багьа къашарихъни дегишиз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ШАРИАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ислам диндин истемишунар вири санлай. Етим Эмин гьеле а заманда динди, шариатди, мавгьуматри девран гьалзавай заманда, бязи пис адетриз, шариатдин бязи мурдар къанунриз акси фикирар гваз майдандиз экьечIна. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Шариатдалди кесибриз талукь тир вахфадин мал-мулк, садакьа-закат фекьиди илихна вичиз незвайди дуьздиз акъудайдалай кьулухъ ахпа, и хуьре жемятди хушвилелди таавун комитет тешкил авунай. З. Э. Муькъвел гелер. * шариатдин суд сущ. диндин къанунрин бинедал алай суд. [Кукул-Дайи]. Аллагьдин хатур аватIа, чи кар шариатдин суддиз гуз тахьуй. Ана са сефер чи кар гьатна. КIвал чIур хьайибуру чи хам алажна. Гь. Гь. Адетдин къармахра. ШАРКЬ 1 араб, сущ.; -ди, -да рагъ экъечIдай пад. ШАРКЬ 2 прил. рагъ экъечIдай. Ам хуьряй акъатайла, Шаркь пата цав, экуьнин ярар ягъна, агъургъан атайди хьиз авай. М. Б. «Жигули». * шаркь пад сущ. рагъ экъечIдай пад. Алкъадар Гьасан хьтин алимар неинки Дагъустанда, вири Шаркь пата тек-туьк гьалтзава. ЛГ, 2004, 26. VII. ☼ «Урус чIаланни лезги чIалан словарда» ва кхьинра шаркь пад ибара яз, «Лезги чIалан орфографиядин словарда са гаф яз (кьиблепад) ганва. ШАРКIУНТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ламран шараг. * лам кьейитIа, адан чка шаркIунтIди кьада мис. 'кьиле бегьемсузди авай чкада, адан звездиз къведайдини бегьемсузди -жеда' манадин мисал. ШАРЛАТАН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичин хийирдиз масад алдатмишдайди, алдатмишиз алахъдайди. Шарлатанар гзаф хьайила, дугърибурузни ихтибардач. Р. Синоним: гьарамзада. ШАРЛАТАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ра вичин хийирдиз масад алдатмишдай, алдатмишиз адахъдай гьал. ШайтIанвал аваз эгечIай кардин нетижа къулайди жедач. Р. ШАРЛАТАНВИЛЕЛДИ нар. шарлатанвал хас яз. Шарлатанвилелди авур крарин нетижаяр гьарам жеда. Р. шАРТI араб, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари 1) са кар кьилиз акъатун, акъудун патал гьакъикъатдин чарасуз гьал. Гьайванрикай теснифнавай махари вилик заманайрин инсанрин алакъаяр, яшайишдин четин шартIар чириз куьмекда. Лезгийрин фольклор. Сифте гаф. Мягькем кьуна вуна и тар, Тамам ян бес амай шартIар? С. С. Билбил. Тухдалди я фу авачиз, я партал гвачиз, мекьи хъуьтIуьн шартIара гзафбур фад начагъ жезвай. ЛГ. 2003, 25. XII. 2) са кар кьилиз акъатун, акъудун патал меслят жезвай чарасуз гьал. Зун хуьруьз хкведа са шартI кьилиз акъудайтIа; мад на эрекь хъвадач. Р. * шартI алай прил. са кар кьилиз акъатунихъ, акъудунихъ инанмиш тушир. Синоним: шартIлу. * шартIунин наклонение граммат., сущ. хьунухь мумкин тир ва я хьана кIандай кардин шартI къалурдай глаголдин категория. Глаголдин шартIунин наклонение глаголдин хабар гунин наклоненидин эхирдихъ тIа кIус гилигуналди арадиз кьведа, месела: фенатIа, фидайтIа, физвайтIа... М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика. Сад лагьай пай. ШАРТIЛАМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; шартIламиш авун, шартIламиш тавун, шартIламиш тахвун, шартIламиш хъийимир шартI эцигун. Регъимлу хьухь! Хийирдин сефер хьуй, инсан!» Им ада шартIламшизавай Иман я. М. В. Гьарасатдин майдандал. ШАРТIЛУ прил. кар кьилиз акъатунихъ алава чара гьалар авай. Вири сад хьиз ягъалмиш хьун гзаф шартIлу месэла я. Р. Синоним: шартI алай. ШАРТIЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кьилиз акъатунихъ. акъудунихъ алава шартI(ар) авай гьал. Гьар са кардиз шартIлувал аваз килигна кIанда. Р. ШАРТIЛУВИЛЕЛДИ нар. шартIлувал хас яз. Гьар са кардив шартIлувилелди эгечIа, инанмишвилелди куьтягьа. Р. Синоним: шартIлудаказ. ШАРТIЛУДАКАЗ нар. шартIлу яз, Синоним: шартIлувилелди. ШАРТIУНАЛДИ нар. 1) са гьихьтин ятIани шартI аваз. Чпиз са еке къуват, яракь авачир Самур вацIун дереда яшамиш жезвай халкьдиз, Надир шагьди хуьрер чIур тавунин, халкьариз зиян тагунин шартIуналди Ахцегърихъ галаз гаф сад хьана, шагьдиз табий жез ва и гъужумдин вилик пад кьаз кIан хьана. Ф. Шагь элкъвей тIул. 2) эхирдал кьван гьеле разивал авачиз, амма разивилихъ инанмиш яз. Дагъустанда ваххабизмдин тарих шартIуналди кьуд девирдиз пайиз жеда. ЛГ, 2004, 15. VII. ШАРФ урус, сущ.; -уни, -уна; -ар, ~ари, -ара гардан кIевирун патал пальтодин кIаникай, костюмрин винелай гарданда твадай затI. Жегьилри гарданда шарфар твазмач, - чпиз мекьидачалда. Р. ШАРШАВ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) куьгь. дишегьлидин парталрин винелай галчукдай парча. Яру шаршав, михьи дуьгуьр, диба гъваш. Е. Э. Къавумдиз. Назанидин шаршавдин чилелай галчIур жезвай пипIек кьуру къакьар ккIанвай. З. Э. КУТВ-диз фена. Са арани хьанач, пинеяр алай куьгъне кIурт алай кас, ракIарай бегьемвилелди гьакьни тийиз, гуьгъуьна чIулав шаршавни галай дишегьлини галаз атана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 2) куьлуь затI-матI кутуна кIулуз ягъун патал гьазурнавай кьуд пипIен махсус парча. Аял шаршавдик кутуна. Р. ШАТАЛ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 3) хранвай гуьлуьтрин тай. 2) рах., в. куьгьне хьанвай шалам(ар), туфлияр. * шатал сер сущ. метлеб авачир къекъуьн. ШАТУР: * шатур шалам 'куьгь., сущ. табагъ тавунавай хамуникай илигай шалам. Шатур шаламди кIвачин кIан тIушур, Капан кьула хъипи Куркурар амай... Лежбер вай, гьа, вай!. Ф. Шатур шаламди. ШАФАКЪАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра масадав хуш къилихдивди, адаз хатур авуналди эгечIдай хесет. Шафакъат вуч ятIа течир вилаятда гьар камуни, Гьам адават куьтягь тежер, Гьамни руьгьдин набуд жеда. А. Ал. Гъезел. Мергьямат, шафакъат авай инсанар, гьелбетда, виридаз хуш жеда, абуруз халкьдин арада гьуьрмет жеда. К. К. Суьгьбетзава Максима. Синонимар: мергьямат, регьим. ШАФРАН урус, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри. -ра ичерин сорт. Мерзиятан хъуьрез акъвазнавай чин чигедин стIалар алай, ярувални къацувал какахьнавай шафран ич хьиз аквазвай. З. Э. Булахдал. ШАХАР сущ.; -и, -а тарцин атIанвай хилер. Аквазвани муькъуьн гъварарин винелай эцигнавай шахар, абурун винелайни накьв хьивгьенвайди? -ада генами кIевиз гьарайзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Ингье пешер авахьна, кьурана кIвахьнавай пахлайрин турбаяр, чпиз къянавай тваларикай-шахарикай куьрс хьана гъакI аламай. ЛГ, 2004, 7. II. ШАХМАТАР урус, сущ.; -ри. -ра кIвали-кIвалер авунвай кьулунин винел лацу ва чIулав рангадин фигураяр сад-садаз акси гьерекатдик кутуналди кьиле тухудай къугъун. Абур столдал къугъвадай теннисдал, шахматрал, тIамайрал машгъул жгзва. ЛГ, 2004, 21.I. ШАХСЕЙ: * шахсей-вахсей сущ. шиитрин диндихъ инанмиш тирбуру мусурманрин календардалди цIийи йисан кьвед лагьай вацран сифте гьарда вичи вич иви акъатдалди гатунин тIвар. Хъимил хуьруьн агъсакъалар инихъ-анихъ килигдалди, абурун кьилер Надир-шагьдин кIвачерик аватна. Гьа и арада чIехи хуьряй шахсей-вахсейдин ванер акъатна. З. Р. Гьажи Давуд. ШАХСи: * шахси- гьараз сущ. масадаз чIуру кар ийидай ният. Туна рикIе шахси-гъараз, Юлдашривай фикир чараз, Ухшатмишна за ам ламраз, Гьадан фикир, гьа хиял кьий. С. С. Темпел. * шахси-гъараз авун гл., ни масадаз чIуру кар кьилиз акъуддай ният авун. СтIал Сулейманан кутIа Ягъункай ваз жедач хата. Кесиб юлдашрин арада Гьич шахси-гьараз ийимир. С. С. Эхир къведа ви кар кIевяй. ШАХТА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чилин кIаникай къванцин цIивин хкуддай чка. Яхияев Ибрагьима вичин зегьметдин уьмуьр лап гъвечIизамаз башламиша. Ада Курхуьруьн колхоздин маларни, рамагарни хвена. Джезкангандин шахтарани зегьмет чIугуна, яргъал йисара "Самурский" совхозда механизаторвални авуна. ЛГ, 2004. 26. VII. ШАХТЁР урус, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри шахтада кIвалахзавайди. ШАХТЁРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чилин кIаникай къванцин цIивин хкуддай пешекарвал. * шахтёрвал авун гл., ни чилин кIаникай къванцин цIивин хкуддай пешекарвал авун. ШАШЛИК || ШАШЛИКI туьрк. сущ.; -ди, -да; - ар, -ри, -ра симинал ва я яргъи тIвалунал акьалжна цIал чранвай як. Шишерал шашликар, хунчадал ширин-верцIи затIар алаз гъиле чехир авай герде кьуна, далдам-зуьрнедивди ам къаршиламишиз фенай. З. Э. Муькъвел гелер. ЧIурал экIянавай суфрадал вири герек няметар алай. Инал шашликIрин нини акьалтнавай, сиренрин нини. А. Фет. Кьерен къванер. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
