Толковый словарь лезгинского языка
· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI · · Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·
ШАДДАД сущ.; -ди, -да кьиблепатан мифологияда къалурзавайвал, дегьзаманра Йеменда Шад династиядин пачагьлугърикай сад. Ам Шаддада адаз халкьур женнет я. Е. Э. Камаллу паб. # Шаддада вичи чилин винел Аллагьди чилин кIаник яратмишайдалай хъсан женнет яратмишда лагьана. Ирам тIвар алай са багъ кутаз туна. Инай-анай гуьзел гадаяр, рушар кIватIна и багъдиз ахъайна. Анжах и женнетдиз гьахьун адаз кьисмет хьанач. И багъдин варарив агакьун кумаз ам, чан хкатна, кьеналдай.
ШАДДАЙ шадун глаголдин причастидин форма. Кил. ШАДУН.
ШАДДАКАЗ нар. шад тир гьал хас яз. ЧIехи шаирди Дагъустандин зегьметчи халкьар виш йисарин зулумдикай азад авур Советрин властдин гъалибвал гзаф шаддаказ тебрик авуна. З. Э. ЧIехи шаир. Буржуадин зулум рикIивай эх хьанач Яру пайдахдин кIаник шаддаказ ярх жедалд, Пролетар дяве душмандиз маса ганач. А. Ф. Инкъилабчидин кьиникь. Гьар гьалтайла, рахазва вав шаддаказ. М, Салахъ. Гьамиша вун... Синонимар: шадвилелди, шадвиливди, шаддиз. Антонимар: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз, перишандиз, сефилдаказ, сефилдиз, сугъулдиз..
ШАДДИЗ нар. шад гьалда аваз. Гьавиляй илчияр шаддиз къведай, пашмандиз хъфидай. Ф. Нехирбандин хва. Гьар са кас вал шаддиз ава. Е. Э. Фана дуьнья. Хушбахтлувилик квай урус Мегьамеда, халис дагъвиди хьиз, шаддиз, кьве гъиливни вичин гъвечIи. стха Мегьамедан кьве гъил кьуна. Н. Насруллаев. Кьве Мегьамед. Синонимар: шадвилелди, шадвиливди, шаддаказ. Антонимар: пашмандаказ, пашмандиз, сефилдаказ, сефилдиз.
ШАДЛУ туьрк, прил. шад тир. Зи винелай чулав къаяб цуькI хьана, Шадлу хъуьруьн куькIвена мад сивел зи. П. Ф. Велед. Антоним: сефил.
ШАДЛУX туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шадвал авай мярекат. Хуьре мехъер-межлис ва я са маса шадлух хьайила, и карч тухудай - тамадади кьун патал. А. Къ. Нехирбанни лекь.
ШАДЛУХ 2 прил. Чибур жеда шадлух кьуьлер, Шадлух кьуьлер, яд къаралмиш. Ф. Надир шагь чукуруникай мани.
ШАДСУЗ туьрк, прил. шад тушир, шадвал авачир. Синонимар: пашман, сефил. Антоним: шадлу.
ШАДСУ3ВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шадсуз тир гьал. Синонимар: пашманвал, сефилвал. Антоним: шадлувал.
ШАДСУЗДАКАЗ нар. шадсуз гьалда аваз. Синонимар: пашмандаказ, пашмандиз, сефилдаказ, сефилдиз. Антонимар: хвешила, хвешидаказ, шадвилелди, шадвиливди, шаддаказ.
ШАДУН рах., гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, - зава; -а, -ин, -рай, -мир; шад авун, шад тавун, шад тахвун, шад хъийимир шад гьалдиз гъун. Гьар акурла, гуьгьуьл шаддай Булушкадин хуьлериз кьий. Ф. Садбур шадна, садбур пашман я, девран, гьей! Е. Э. Девран, гьей! Эй гуьзел цуьк, ирид цавун экв хъвайи, Шаднани на, зун хьиз, ата-бубаяр? Шаддани на, зун хьиз, къвери балаяр? А. Ал. Киснава рагар... Синонимар: къумбар авун, кIубанарун, шадарун. Антонимар: пашманарун, сугъуларун, туькьуьларун.
ШАЗ нар. алатай йисуз. На шаз лагьай гафар вири, къе хьиз зи рикIел алама, ЧIалахъ туштIа вач килига чи лишан муькъел алама. З. Р. Алама. Антоним: цIи.
ШАЗАЛАЙ нар. алатай йисалай. Шазалай кефияр авачиз духтуррин патав физва. Р.
ШАЗАЛДИ нар. алатай йис алукьдалди. - Шазалди вунни ахьтинбурукай туширни? - хъуьрена секретарь. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.
ШАЗАН прил. алатай йисан. ЦIинин техил агакьайла, шазан техил къачудай кас тежедайвал, цIийи рушар агакьнавай вахтунда Шаперидиз гьич вил ядай касни хьхьанач. А. А. Лезгияр. - Гьарун Алиевич, - лагьана Кондаковади, адан патавай дивандал ацукьна лезги чIалалди рахана: - Заз шазан вад ва ругуд классрин тетрадар герек я. А. А. Умуд. Антоним: цIинин.
ШАИР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шиирар туькIуьрдай пешекар. Шаирдихъ (Етим Эминахъ. -А. Г.) кьве руш хьана: Къизхалум ва Мислимат. Н. А. Етим Эмин. Шаир къени амазма чи рикIера, Пачагь фадлай гадарнава тахтунай. А. С, Зулумкарди туруналди хел яна... Солдат дяведикай, лежбер чиликай, шаирни поэзиядикай рахун тIебии кар я. А. С. Хуьруьг Тагьир. Шаирдин ирсдаррихъ ихьтин тIалабунни ава. Инлай кьулухъ вири учебникра, ктабра кхьин: Етим Эмин 1838 - йисуз Ялцугърин хуьре дидедиз хьана ва 1884 - йисуз гьа ина кечмиш хьана ва кучудна. Эмин Меликов. ДатIана рикIе авай кас. || К., 1988, 16. ХII.
ШАИРВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера шаирдин пешекарвал. Советрин девирда Сулейманан шаирвал мадни цицIи хьана. З. Э. ЧIехи шаир. Шаирвилин гваз илим, КIел тавуна, вич тир алим. Несят гур вич тир муаллим, Гафарни ширбет, юлдашар. М. Къуруш. Шаир кечмиш хьана. Шаирвилин устадвал авачиз ва гзаф тади кваз кхьенвай шиирар чал мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай.
ШАК сущ. -уни, ~уна, -ар, -ари, -ара нетижадихъ инанмиш тушир хиял. Чир жезамач ични чичак, Мус акъатдай инай чи шак? Са патахъай къведай Колчак Винел гьавалат хьана хьи. С. С. Гьуьруьят. Синоним: гиман.
* шак авун гл., ни делилар авачтIани, жуван хиял тестикьариз алахъун. Хва балкIандин патав агакьунал шак авур бубади адавай хабар кьада: - БалкIан цIилинал аламани, чан хва? С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. [Али]. За шак авунай, амма ихьтин месэла? Ф. Б. Филиал. Синоним: гиман авун.
* шак авач (алач) арал. гьелбетда Шак авач, захъ ашкъи гьава галукьна. Е. Э. Гуьзел яр. Я Илагьи, шак авач, Вун сад я хьи, Махлукьатаринди ваз ферьяд я хьи... Е. Э. Илагьи. А чIавуз, шак алач, милли чIаларалди акъудзавай газетрин эхир пехир жеда. ЛГ, 2004, 17. II.
* шак алаз <хьун> тестикьардай фикир авай гьалда хьун. КичIе жемир ваз, начагъзавай дуст, Сагъ хъжеда вун, алач инал шак. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Зи жаваб дуьзди туширдал шак аламачир. А. Къ. Нехирбанни лекь.
* шак алачиз нар. тестикьар фактар чарасуз тушиз. Гьелбет, ядай хва алукьич бубадал. Амма са кар шак алачиз якъин я: Чи кьисметдин буд алатай араба, ЧIигъчIигъ ийиз, элкъвезва са чкадал. Х. Х. «Чи чилив гва дегьзамандин рехивал». Йисарал гьалтайлани, Махачкьалади йисандавай къачузвай камар, шак алачиз, лишанлубур я. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: шаксуз.
* шак атун гл., нин нел-квел игьтият авай гьал арадиз атун. Шак къвез кичIела, кьулухъ элкъвез хьанач. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Амма адал шак атун, пак тир кIанивили пияла ганвай Рамзиятан хиялдизни къвезвач. З. Э. Рамзият.
* шак гъун гл., нин нел-квел игьтият авай гьал арадиз гъун. Куь сувар, - лугьуда сикIре, - ракъарин иеси атайла, жеда. Вуна и кардал гьич шак гъимир! Ф. Вахт тахьанмаз сив хкудай сикI. Дуьнья хьанва чин пад кIаник, Мад шак гъидай кар амач хьи. С. С. Урусатдиз. Гзафбуру адан гафарин манадин михьивилел шак гъизвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Алавадани Шагь-Буба халуди карч квахьунал шак вичин хцел гьизвачир, А. Къ. Нехирбанни лекь.
* шак фин гл хьайи кардин тахсиркар са вуж-вуч ятIани тирдал хиял фин. Эхирни икьван йисарилай гьалт хъувунин сагълугъдай, садан шакни тефирвал, мискIинда са вишер хъвадайвал хьана. М. Б. ЦIийи мискIин. Виликдай рикIяй Вагьабаз себ гайи хьиз, гила ада къуншидин шак тефидайвал вичивай хъел вахчузва. М. В. Гьарасатдин майдандал.
ШАКВА ктаб, сущ.; -ди, -да; шииррин са жанр. Есирвиле авай йикъара ада [Мирзе Алиди. А. Г.] шаквадин жанрада аваз хейпин шиирар теснифнай. Шаквадин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, авторди вичин къадар-кьисметдилай наразивалзава. ЛГ, 1992, 8.II.
ШАКЛУ прия. са кардин гьахълувилел, дуьзвилел гиман алай. Антоним: шаксуз..
* шаклу хьун гл.,. вуж са кардин гъахълувилел, дуьзвилел гиман гъун. Зун адан гафарал шаклу хьанвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Куьн шаклу жемир, чIурдач чна эрк, Дидеяр, вахар жеда вилин экв. Х. Х. Масан баде. - Хелефа кьуна?! - шаклу жезвай жемят. - Жери кар туш! А. Къ. Нехирбанни лекь,
ШАКЛУБУР 1 шаклу прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ШАКЛУ.
ШАКЛУБУР 2 сущ.: -у, -а шаклу тир ксар. Ада, гичин эрчIи гъиле кьуна, вилер кIевиз акьална, карч чапла гъиле аваз, кьил эрчIи къвалахъ элкъуьрна, шаклубурун шаклувал тахьай мисал авуна. А. Къ. Нехирбанни лекь.
ШАКЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера са кардин нетижада гиман авай гьал. Умуд це заз даим вахъ агъадай, Тежервал чи арада шаклувал. М. Б. Бубадин сурал. Кьисметди ваз гъайи рушан Шаклувилер тIимиларда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Гададин шаклувилер яргъал фенач. Б. Гь Заз эвера. Антоним: шаксузвал.
ШАКЛУВИЛЕЛДИ нар. шаклувал хас яз. Синоним: шаклудаказ. Антоним: шаксуз.
ШАКЛУДАКАЗ нар. са нетижада гиман аваз. Хуш авачиз атанвай ам са куц, абур алачир, кьезил итимдиз шаклудаказ килигзава. Б. Гь. ТIварун стхаяр. Аялрин кIвалелай Шекераз мектебда кIвалахун асант тушни? - шаклудаказ хабар кьуна Сагирата. К. К. Диде хьайи югъ. Синонимар: шаклувилелди, шаклуз. Антоним: шаксуз.
ШАКЛУ3 нар. шаклу яз. Синонимар: шаклувилелди, шаклудаказ. Антоним: шаксуз.
ШАКСУЗ 1 туьрк, прил. шак алачир. Амма са кар шаксуз я: ихьтин ксар чкадал ацукьарун патал чна чи чирвилер артухарна кIанда. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Антоним: шаклу.
ШАКСУЗ 2 нар. шак авачиз. Рагъул це, инсандин тушир сесиналди цIугъиз, чабалмишзай Жавгьарат шаксуз батмишзавай. У. Къемберов. Сел. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.
ШАКСУЗ 3 арал. шак авачиз. Чун ламар я. Чавай, шаксуз, Жедач ламвал тавуна. А. Ал. Крчар алай лам. Шаксуз, им вири жемятдин гьар йикъан четин зегьметдин нетижа тирди чаз чизва, ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: шак алачиз.
ШАКСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шак авачир, шак алачир гьал.. Антоним: шаклувал.
ШАКСУЗВИЛЕЛДИ нар. шаксузвал хас яз. Синонимар: шаксуздаказ, шаксуздиз. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.
ШАКСУЗДАКАЗ нар. шаксуз яз. Синонимар: шаксузвилелди, шаксуздиз. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.
ШАКСУЗДИ сущ.; -а, -а шак алачирди.
ШАКСУЗДИЗ нар. шаксуз яз. Синонимар: шаксузвилелди, шаксуздаказ. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.
ШАКУН гл., ни; -да, -на: -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шак авун, шак тавун, шак тахвун, шак хъийимир гиман авун. Синоним: шак авун.
ШАКЪА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вацIа яд пай хьана физвай хел. Къазмадивай акьван яргъа тушиз, вацI кьве шакъадиз пай экезвай чкадал, къавахдин са тар пунай акъатнавай. З. Гь. Ахварай авудай аваз.
ШАКЪУНДАХ нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цикедин тандикай авунвай ва вичин къене маса тIвал туна, целди цIиртIер ягъдай затI. Синоним: хъемп.
ШАКIУКIА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чинал шур алаз чрай тIунутI. Синонимар: алыга, чаракунар.
ШАКIУРТ кил. ШУКIУРТ.
ШАКIУРТВАЛ кил. ШУКIУРТВАЛ.
ШАЛ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дишегьлийрин кьилин чIарар кIевун патал ва кьилиз чими хьун патал алукIдай партал. - Ибур ваз, баде, туфлиярни шал. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. 2) шаламар алукIдайдан кIвачерал алчуддай сун гъаларикай хранвай парчадин зул. Лежбер хци шал ахъайна, хтIунна шалам. И. Гь. Лежбер хци. Табагъ шаламар алай адан чIехи кIвачери, лацу шалар яна чIулав кьветIелар кирсеба алчудна кутIуннавай кьакьан яцIу зангарини ам такIан инсанрик зурзун кутазвай. Къ. Къ. КIири Буба.
ШАЛА Кил. ШЕЛЕ.
ШАЛАМ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яцран, гамишдин хамуникай махсус жуьреда гьазурнавай кIвачин къаб. Зун кIвачел-кьилел алачиз данайрив гьикI фида, гьич тахьайтIа кIвачел алукIдай шаламар кьванни кIандачни? А. Ф. Риза. Чи ракIарихъ, аскерар хьиз жергеда, Аваз жедай са цIикьвед жуьт шаламар. А. С. Руфунал залан дишегьли. Адан кIвачераллай шаламар галифе шалвардихъ галаз къулайдиз кьунвай, А. Къ. Нехирбанни лекь. Лежбер хци шал ахъайна, хтIуннй шалам. И. Гь. Лежбер хци. КьветIелар храз сусари цIийи, ЦIалам илигиз кьужайри кьуьзуь. Х. Х. Масан баде.
* шаламрин къиметдай (шаламрихъ) нар. лап ужуз. [Буржали] Къурбан, ваз хабар авани, чи къунши Якъуба Кура хуьрелай Манучавай кьве гамиш къачуна, лап шаламрихъ. Гь. Гь. Адетдин къармахра.
ШАЛВАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра руфунилай кIвачерин кIегьебрал кьван итимрин партал. Бухари бармакни, галифе шалварни, хромдин хахуларни алаз, юкьва чIулуник кьакъара авай хенжелни кваз ам заз сад лагьай сеферда аквазвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Анжах булушкадин ценекай хкатнавай чIулав махпурдин. шалвардин кикерал вили парчадин зулар алай. А. Къ. Нехирбанни лекь. -Авач, я вах1 . Авай ведрояр, кулар за квев вуганвани? Эхь, лагь. Пекер за квез гьинай гъида? Алай шалвар вугудани? - Вахчаг ви йикьез, пухчадиз гуй, нефс акъатайди! - лугьудай явашдиз Маяханум халади. Ш. Исаев. Завхоз. Синоним: вахчаг. * ракьун шаламар алукIна свас жагъура.
* шалвардин кек хкатна амукьун гл., вуж кесиб гьалдиз атун, кесиб хьун. Амукьда вун шалвардин кек хкатна; Кьежей кьиф хьиз вун чи гъиле гьатнава. А. С. Дидедин кьисас.
* шалвар алачирдаз кьве юкI хун ахварай аквада мисал квехъ игътияж аватIа, гьам ахварай аквада' манадин мисал.
ШАЛАМКЪАЛ(ДИ) сущ.; -ди, -да; -ар( яр), -ри ( -йри). -ра( -йра) тIвар-ван авачир, акьулдиз зайиф кас: Килиг садра, са шумуд йис идалай вилик чпин тIвар са сиягьдани авачир шаламкъадри девлетар чпин гъилик кьазва. С. Мурсалхандин харапIаяр. Синонимар: пинти, япалух..
ШАЛМАН фарс, сущ.; -да, -да; -ар, -ри, -ра 1) эцигунра ишлемишдай дуьз яргъи кIарас. ТIапIахъанрикай сада кIвалин патав гвай шалмандал межлис авай багъда тарцин хилел кутIашавай чIехи лампадихь галай шнур чIугвазвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) телефонрин, экверин симер цавай тухун патал ишлемишдай яргъи кIарас. Зун чи идарадин багъда чи дахдиз эцигнавай гуьмбетдин виликни фенай... Адан винелай шалмандал экв гузвай лампа алай..: . Р. Гь. Зи ирид стха. Садлагьана хъуткьумрайла машин чкадилай юзана, авахьиз башламишна. Авахьна, ламран кьвални ягъна, клубдин къвалахъ галай шалманда акьуна. М. Б. «Жигули». Синонимар: гъвар, чукьван.
ШАЛТА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра сарикай хранвай, чими хьун патал метIерал вегьедай ва я ксайла винел вегьедай кьуд пипIен парча. Вуч кIанда лугьудатIа фикирзавай на. Хкудна шалтадикай кьил, зун ваз килигзавай. Р. Гь. Зи ирид стха. ЧIуруз акурвалди куь чин, Къачуз шалта гьарда вичин, Халкь арандиз жеда кIвачин, Амукьда куьн яван, дагълар... К. К. Шаирди лагьанай. 2) майишатда герек яз хранвай шей.
* шалта-бежгьер рах., сущ.; кIвалин майишатдин куьгьне хьанвай пек-лек. Гьамни заз и йикъара кIвалевай куьгьне шалтаяр-бижгъерар гъилелай ийидайла жагъун хъувурди я. А. Къ. Нехирбанни лекь.
* шалта-шулту рах., сущ. ксудайла герек затI-матI. Абуру чпин пад-къерех туькIуьр хъувуна, шалта-шулта кIватIна, балкIанриз пурар хъияна. А. А. Пад хьайи рагъ.
* шалтадиз тIвал ягъун гл. ни нин гатун, тIарвал гун. Чна абурун шалтадиз тIвал яда, Шагьмар! Акьуллудаказ тIвал яда. Гь. Къ. Четин бахт. Синоним: шалта цавуз акъудун.
* шалта цавуз акъудун гл., ни нин тармарун, чукурун. Синоним: шалтадиз тIвал ягъун.
ШАМ 1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара шамагъаж тар. Вун шам я дагъдин, Къизилгуьл -багъдин. Е. Э. Ярдин тариф.
ШАМ 2 куьгь., сущ. гилан Дамаск шегьердин тIвар. Шам халкь авур Сад Илагьи. Е. Э. Вун я хьи...
ШАМАГЪАЖ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьуьд-гад къацу элкъвей пешер жедай тар. Алимкентдин чапла патахь яргъал мензилриз экIяй хьанвай дагълара зурба тамар, абурани гзаф кьадар мегъуьн, кIерецин, шамагъаждин тарар аваз хьанай. А. А. Умуд. Шамагъаждин гуьрчегвал я хъуьтIуьз, я гатуз хкахьдач. Р. Пенжердихъ вацран экв галай, дакIардин шуьшейрал тIебиатдин гъили муркIадин нехишар, шамагъаждин пешер дуьзмишнавай. А. А. Умуд.
ШАМАГЪАЖДИН прил. шамагъаждин кIарасдикай авунвай.
ШАМПАНСКОЕ урус, сущ.; -иди, -ида; -ияр, -йри, -йра шадвал хьайила хъвадай, вич шуьшедай цадайла, каф алаз къведай ички. [ХаназирикI]. Дагъдин гьерен шиш кьайи шампанскидихъ галаз ажеб хъсан жеда. Ф. Б. Филиал. За ресторандай кьве шуьше шампанскиярни къачуна шоколатарни. М, Садикь. ШейтIандин веледар.
Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |