| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка НЕФС араб, сущ.; -ини, -та; -ер, -ери, -ера масадан затI жуванди хьун кIан хьунин гьисс; къанихвал. Залумдин нефс хупI екеда... Е. Э. Гьарай эллер. Эй, залум нефс, ви гъиляй зун аэкиз я. Е. Э. Нефсиниз. Ибурун [шииррин. - А. Г.] арадани фекьийрикай пис ягьанат ийизвай, абурун питан вязер, абурун нефсинин азгъунвал, кьве чин алайвал ва ихътин маса мурдар хесетар пислемишзавай шиир ава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Гьар са халкьдихъ кьетIен адетар ава. Лезгийрихъни хъсан, къени адетар авачиз туш - зегьметдал рикI хьун, мердвал, гаф чинал лугьун, кьуьлун гзаф кIан хьун, нефс тахьун ва масабур чаз хас къилихар я. "Самур" газ., 2002,21. XI. * нефс авай прил. темягькар. Синонимар: азгъун, кIеви, минтIикь, мутIлакь, тух тежер, шкьакь. Антонимар: гъил ачух, жумарт, заха, мерд. * нефс акъатуй (акъатрай)! межд. 'пуч хьуй, кьирай!' манадин мягькем ибара. Бесар ая атIун тарар! Чун рекьизва, кьуна нефес. За кхьизмач мад квез чIалар, Мус тух жеда? Акъатрай нефс! С. А. Куьгьне мани. * нефс хуьн гл., ни масадан' шейиниз темягь тавун. Секин туш куьн чилел атай йикъалай. Нефс хуьх, за гьар касдиз бахтунин гъед гун! И. Ш. Кьудар. * нефсинал ял алайди сущ. еке нефс авайди, къаних инсан; НЕХВ сущ.; -уь, -ве; -вер, -вери, -вера винел хъуьруьш алай къуьл; къуьлуьн са жуьре. Нехв лагьайла, заседанида авайбур рази хьана. З. Э. Муькъвел гелер. - Чина нехв гатфарин къуьлелай гзаф менфятлу я. З. Э. Муькъвел гелер. * нехв хьиз нар. булдиз. * нехуьн чIахар сущ. нехуькай авунвай чIахар. Дустунин кайваниди чаз нехуьн чIахарин аш авуна. Р. НЕХИР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) еке карч алай гьайванрин десте, кIватIал. Рагъни экъечIна, нехирарни фена, зи ЦIелхем месяй юзанач. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Нехирри, суьруьйри фадлай чуьллера архайиндиз векь незва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Кьулухъ элкъвезвай кьушундин гуьгъуьнал сан-гъисаб авачир кьван мал-къарадин нехирар, хиперин суьруьяр, балкIанрин рамагар алай. З. Р. Гьажи Давуд. * калин нехир, гамишрин нехир 2) куьч. са низ, квез ятIани тамамдиз муьтIуьгъ хьанвай инсанар. КIани рекьиз гьал ийидай гила чакай нехир хьанва. Е. Э. Алкьвадар Гьажи Абдуллагь эфенди кьейила. Синонимар: геллегь, суьруь. * нехирдив фин гл., вуж карч алай гьайванар юкъуз чуьлда хуьдай пешекар хьун. Эхир ЦIицIалидиз чара хьанач, - ам пака къуз нехирдивни фенач, пулунин къайгъуда хьана. Ф. ЦицIали. Нехирдив фейидалай гуьгъуьниз Чигалидин ахвар секинсуз хьана. Б. Гь. Заз эвера. НЕХИРБАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра маларин нехир хуьзвайди. Хьана-хьанач кьван ча нехирбан, и нехирбандиз са пабни аваз хьана. Ф. ЦIицIали. Нехирбанни чубан хьайла дустар,... чан я дуьньяда. Е. Э. Дуьнья гургьагур. Мурад я дуьньяда кIани рушни гада. Нехирбандиз чанта, УстIардиз кIута ХупI ярашугь я. С. С. Квез вуч ярашугъ я. Куьчейра гьатнавай етим аял, данарбан, сана нехирбан, - къе колхоздин биргадир. А. Ф. Риза. НЕХИРБАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -мера нехир хуьдай пешекарвал, пеше нехир хуьн тир гьал. * нехирбанвал авун гл., ни нехир хуьдай пешекарвал кьилиз акъудун. Гьажимета уьмуьрлух чубанвални нехирбанвал ийизвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Нехирбанвал, чубанвал хъийиз кIамачир, абур чеб патал усал ва кутуг тавунвай пешеяр яз гьисабиз хьана. А. Эсетов. «Чи хуьруьз хъша!» НЕХИШ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жуьреба-жуьре рангарин, цIарарин суьретрин садвили арадал гъизвай инжил. Эхь,: и устIаррин и манияр чир хьайила, заз жуван манияр,... нехишар алачир гъвечIи къапар хьиз акуна... Къ. М. Экуь инсан. Пакаман аязди шуьшедал ахьтин гуьзел нехишар атIанвай хьи, Миграгърин халичаяр храдайбурун нехишар ибурун патав затIни тушир. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Ахпа ада мад сумкада гъил хтуна анай къизилверекьдин гъаларалди нехишар авунвай яру чивекарни акъудна. М. В. Гьарасатдин майдандал. НЕХИШЛАМИШУН гл., ни вуч; -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; нехишламиш тавун, нехишламиш тахвун, нехишламиш хъийимир нехишралди чIагурун, нехишар ягъун. Бадедихъ винел пад ракьун зуларалди чапдаказ нехишламишнавай са сандух авай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар НЕХУЬ нехв гафунин актив падеждин форма. Кил. НЕХВ. НЕЧ тIуьн глаголдин инкарвилин форма. Кил. ТIУЬН. ВЕЧЕ туьрк, тIв-эв. са шумуд, кьадардиз гзаф. Аваздалда къведа нече мин инсан, «Мубарак хьуй!» -лугьуз ваз, наиб Гьасан. Е. Э. Алкьвадар Гьасан Эфендидин цIийи кIвалериз. * нече-шумуд <нече са шумуд> числ. са шумуд, шумудни сад, са гьикьван ятIа (гзаф). Нече-шумуд югъ я, хан, зун Мажнун хьана чуллераваз. Е. Э. Гъазанфар бегдиз. Махачкаладин духтурханадай хтайдалай кьулухъ нече са шумуд йикъар алатна, амма седри Мегъамедсалегьан къайгъуда авач. А: А. Лезгияр. Зи гаф ужуз кьамир вуна, Нече-шумуд кар акуна. Зегьметчияр чуьлда кьена, АлтIушна кIвагъар, рамагбан. С. Рамагбандиз. НЕЪ тIуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил ТIУЬН. НИ 1 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра нерин гьиссдалди къецел патай кьабулзавай нин-куьн ятIани лишан. Казарма михьдачир, гьамиша кьацIана, ни ацалтна жедай. А. Ф. Бубадин веси. Тахтайрихъ гьеле шуьмягъдин, къарагъаждин ниэр галама. А. А. Лезгияр. Куьчеда мангъалрал чразвай къавурмайрин ни, кьуд патахъ чкIанва. З. Э. Муькъвел гелер. Байилдин кьилел акъатзамазди нафтIадин ва газдин ниэди кьил гижи ийизвай. З. Э. КУТВ-диз фена. Слесарвиле кIвалахдайла, зи нера акьван муьрхъуь кьунвай ракьун ни гьатна хьи, ам гила маса са нидивайни нерай акъудиз жезвач. Р. Гь. Зи ирид стха. ЧукIулдихъ агалтнавай ни галудун патал адалди са шумуд сеферда ицIи газар атIана кIанда. Хийирлу меслятар || ЛГ, 2000. Абаса тембекдин ниэдихъ къарихвал гьиссна. М. В. Гьарасатдин майдандал. ☼ 1964 - йисалди ни существительнидин гзафвилин кьадарда кьве форма - нияр ва ниэр - нормаяр яз кьабулнавай ( кил.: М. Г. ЛЧЮС). 1964-2001 йисара акъатай орфографиядин словарра анжах нияр кьабулнава. Литературный чIалан бинеда авай нугъатра ниэр вариант гилани ишлемишзава. * балугъди кьилелай ни къачуда, къамишди -дувулдилай; вичиз вичихъай ни атун. * ни агалтун гл., нихъ-квехъ чIур хьана пис ни акатун. * ни акъатун гл. куьн нихъ-квехъ ятIани галай ни чукIун. * ни атун гл., низ-квез никай-квекай, нин-куьн нив-квев ятIани ни агакьун. Са тIямни галачир, са нини текъведай яру-цIару турбайра аваз подвалдиз зирзибил гадардай кас тахьайла, кач зирзибилрин гьамбарар кIватIзавай чкадал фидай. А. Исм. Эхиримжи къув. Хуьрекдин ни атанвай кицIи вичин пIузариз мез гузва. М. В. Гьарасатдин майдандал. * ни галаз хьун гл., нихъ-квехъ нин-куьн ятIани лишан галаз хьун. Беневшайри кьве сеферда црвк акъудда: гатфариз ва гатуз. Гатфарин цуьквер ирибур. гуьрчегбур ва атирдин ни галайбур жеда, амма тум гъидач. Гатун цуьквер куьлуьбур, рангсузбур ва ни галачирбур жеда, амма тум гъида. А. С. Беневшайри кьве сеферда... * ни чIугун гл., ни-куь никай-квекай вичиз ни къведайвал нерай къенез гьава чIугун. КицIер гзаф алай хьтин чкадал фена, идахъай, адахъай ни чIугваз, ада виридан фикир вичел желбдай. А. Исм. Эхиримжи къув. Гурцулдин амалри гьич кIусни гьяз тагай кицIини адан хер алай япукай ни чIугуна. А. Исм. Эхиримжи къув. * ни ягъун гл., куь гьерериз, кьунариз хиперихъ, цIегьерихъ фидай вахт алукьун. * нида гьатун гл. гел жагъурун, кицI гъуьрчен гелехъ къекъуьн. НИ 2 тIв-з, вуж гафунин актив падеждин форма. Кил ВУЖ. НИ 3 союз са жинсинин членар ва сложносочиненный предложенидин паяр галкIурдай чIалан уьлчме. Кални жагъун тавуна, галатни хьана, хъел кваз хквезвай адавай хуьруьнвийри са-сада... хабар кьада: .. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Виридахъ галаз Чигалини рушаз килигзава. Гила адаз ам садрани тахьай кьван гуьрчегдиз аквазва. Б. Гь. Заз звера. Составной числителънийра союз-кIус ни вилик квай гафуник кикIана кхьида... «Самур» газ., 2003, 31. V. нИ 4 кIус суал гудай ва гужлу ийидай кIус. Селим бубадиз винелди хкажнавай гъил акуна: - ГьикI хьана, хтул, рахаз кIалзавани? Б. Гь. Заз эвера. - Къеле Гиреянни Алипашадин гъиле амазма? Тушни? З. Р. Гьажи Давуд. нИВ, НИЗ, НИН вуж гафунин формаяр. Кил ВУЖ. НИГЪНИГЪ прил. са куьнални рази тежедай,. шел-хвал ийидай, герек авачир тIалабунар гвай. Вун вуч нигънигъ аял я! Р. НИГЪНИГЪЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са куьнални рази тежедайди, гьамиша шел-хвал ийидайди. Наш къачуна адахъ галтугна, - вун хьтин нигънигъчийрикай заз гьаз къведайд туш! - уьфтни агалдарна. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. НИЗАМ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са вуч ятIани дуьз, вирида амал ийидай къайда, авай гьал. МичIи чкада эмирри чпин дестейриз низам туькIуьрдалди, лезгийри хурук акатайди кьена, чадурайриз цIаяр яна. З. Р. Гьажи Давуд. Хуьре къайда, низам, адалат мягькемарун нин хиве ава? Ф. Маликова. Садбур - дуьадал, масадбур - межлисдик || ЛГ, 1999, 25.II. Гъуьрметлу дагъустанвияр! Ша чун, гъвечIи-чIехиди, итим-дишегьли талгьана, Дагъустанди къайда, низам чIурзавайбурухъ галаз акси женгиниз экъечIин, С. Рамазанов. Дад-бидад я, бес хьурай тIун! || ЛГ, 1999, 25.III. Синоним: къайда 2) жерге, тайин къайда хвенвай инсанрин жерге. 3) (чIехи гьарфуналди - Н) эркекдин хас тIвар: Низам. НИЗАМЛУ прил. низамда авай, низам хвенвай, низамда тунвай, тербиялу. Чи кьифле аскеррин низамлу дестедиз ухшар тушир. А. Къ. Аскервал башламишай югъ. Са зеррени дамах гвачир низамлу дуст, бажарагълу ва машгьур художник Имамалиди гъил хкажна... А. Э. Зунни къецел экъечIдани? Антоним: низамсуз. НИЗАМЛУДАКАЗ нар. низамлу гьал хас яз.... Ризакъулидиз лагьана; - Кьушунар низамлудаказ кьулухъ чIугун хъувурай! З. Р. Гьажи Давуд. Е. Агьмедова 30 йисуз Ватандиз низамлудаказ къуллугъна. ЛГ, 2003, 4. IХ. Антонимар: низамсузвилелди, низамсуздаказ. НИЗАМСУЗ прил. низамда авачир, низам гвачир. Нагьакь ерда къалмакьалун адет туш, А арада ам низамсуз кар жеди. Е. Э. ТIварун стхадиз. [Рукъужат]. Эхь, зун женотдел я, зун и куьне авур низамсуз крар ахтармишиз атайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синоним: къайдасуз. Антоним: низамлу. НИЗАМСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера низам авачир гьал, низам гвачир гьал, тербиясуз гьал. Низамлувал зегьметчидин, низамсузвал темпелдин пайдах я. А. Гьажимурадов. Лезги чIалан антонимрин словарь. Синоним: къайдасузвал. НИЗАМСУЗВИЛЕЛДИ нар. низам гвачиз, къайдасузвилелди. Синонимар: къайдасуздаказ, низамсуздаказ. Антоним: низамлудаказ. НИЗАМСУЗДАКАЗ нар. низам авачир гьал хас яз. И патахъай абуруз килигна чи кьушунни низамсуздаказ дагъларихъ катиз башламишна. З. Р. Гьажи Давуд. Душман низамсуздаказ катзавайди кьатIай Ризакъулиди, абурун вилик пад атIун патал, чапла патан жигъиррай са десте кьушун ракъурна. З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: къайдасуздаказ, низамсузвилелди. Антоним: низамлудаказ. НИЙИБ кил. НАИБ НИК сущ; -кIи, -кIе, -кIер, -кIери, -кIера техил цун патал хкянавай, техил экъечIнавай чил. къуьлуьн ~, цуькIуьн ~, мухан ~, чIуру ~; - цун, ~ гуьн; бубадин ~, къуншидин ~. Алахъна кар вилик тухуз. Цазва векь, ник, кесибар. С. С. Агъа СтIадрин колхоз. НикIин муькуь, инсанар гзаф кIватI хьанвай, патахъай уьфтинин ван атана. А. А. Лезгияр. - Мурсалагъади, куьне вичин гьалал ник цазва, исятда фена абур никIяй чукура лагьана... А. И. Самур. Жанавурдин рангар яна никIериз: Комбайн вегь - кIантIа пака -къуьлериз. И. Гь. Рубаияр. НИКОТИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тенбекдик, туьтуьндик квай зегьерлу затI. Тенбекдин гумадик виридалайни хаталуди никотин я... ЛГ, 2005, 5. VIII. НИНИ 1 || НИНЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьар жуьре рангарин пердедай вилин къенез экв ахъайзавай тIекв. Яваш-яваш агъуз эвичIиз ракъинин ишигъ атана, Зелфидин вилерин нинийрал акьалтнавай накъварал ацукьна: лацу къашар акIурнавайди хьиз, вилери гуьзел ишигъ гана. А. А. Умуд. Тарихди субутзавайвал, чи чIал къадим чIални я. девлетлу чIални. Лезги чIал ва культура бубайрилай чаз амай чIехи аманат я. Чна и аманат вилин нине хьиз хвена кIанда. М. М. Кьибле пата гурзава. Ада, кIуф курунай акъуд тийиз, ихтибарсуз вилерин нинеяр касни авачир тевледа экъуьрзавай. А. Исм. Эхиримжи къув. НИНИ 2 фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра аялар къугъун патал инсандин, гьайвандин, къушран кIалубда аваз парчадикай цванвай, раснавай затI. Рушарин дестедин вилик нини хьиз безетмиш хьанвай Ширин акъвазна. А. И. Къиргъин. Руша, кIвач кьуна, расу чIарар алай нини галтадзава. М. Б. Зун кьенвач. НИСИ сущ.; -ди, -да, -яр, -йри, -йра кьетIен жуьреда мая ганвай некIедикай (иллаки хипен) хкудзавай недай хъуьтуьл затI - Им цIвегьедик рганвай хипен ниси я. За адак эферрю ухшар авай са жуьре хъчарни кутунва. Пудра неъ. Б. Гь. Заз эвера. Са шумуд сятда некIеда туртIа, кьуранвай ниси мад хъуьтуьл хъижеда. Хийирлу меслятар || ЛГ, 2000, 30. III. НИСИНАЛДИ нар. нисинин вахт алукьдалди. Рекьин парталар алукIна, самолетдиз хкаж хьайи Сулейман нисиналди дагъдиз агакьна. З. Э. Кек галкIизва. НИСИНИ сущ. йикъан са пай алатай вахт; адет яз, йикъан сятдин 12; рагъ цавун кьулаз агакьай вахт. Са вахтунда нисини жез-тежез къуьр асландин кьилив атана. Ф. Къуьрни аслан. Эгер нисини жедалди иви алат тавуртIа, мад вуна зун гуьзлемишмир, захъай вил атIутI. Ф. Гьуьлуьн руш. * нисин хийир(ар)! межд. сад-садал нисинихъ гьалтайла, гудай салам. - Александра Степановна, нисин хийир! - Абат хийир, юлдаш Бегов. А. А. Пад хьайи рагъ.... буба ва адан метIел аял акурла, Асваран пIузаррик хъвер акатна: - Нисин хийирар, буба! - Нисин хийирар, - жаваб гана кьуьзуьда. С. К. Негь. * нисинин фу [хуьрек] сущ. йикъан нисини хьайила, недай хуьрек. Камала и гьал армияда нисинин хуьрек тIуьрдалай гуьгъуьниз жедай ял ягъунин сятдихъ галаз гекъигэавай ва ам и сят гьикI куьтягь жеда лугьуз килигиз акъвазнавай. Б. Гь. Вили вилер НИСИНИЗ нар. нисинин вахт алукьайла, югъ нисини хьайила. - Байрам, адалай гъейри, накь нисиниз инлай винел фидайла, вуна гьаятдиз кIапни гадарначирни. Гадарнай... М. В. Гьарасатдин майдандал. НИСИНИЛАЙ нар. 1) нисинин вахт алатайдалай кьулухъ. Нисинлай геж хьиз серин кьавахдик ял яна хтай рабочияр помидорар атIунив эгечI хъувунвай. А. М. Мурк ракъини цIурурда. 2) куьч. геж, са кар кьилиз акъат тавуна алатайдалай кьулухъ. * нисинилай атай ракъини чими ийидач мисал 'вичин вядеда тахьай карди са менфятни гудач' манадин мисал. НИСИНИХЪ нар. нисинин вахт алукьдайла, алукьайла. Пакамахъ, нисинихъ ва нянихъ самовар эцигдай. ЛГ, 2002, 15. V. Жерягь йикъа пуд сеферда: экуьнахъ, нисинихъ, нянихъ Аллагъдиз ибадат ийизвай кас тир. М. В. Гьарасатдин майдандал. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
