| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка НАХУТI фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра харарин са жуьре. Дидеди нахутIар кваз кьуру якIукай шурпа авуна... А. А. Пад хьайи рагъ. Са гирвенка лапагдин як, са гъапа авай нахутIар, кьве картуф, са чичIек кутуна пити ргана. 3.3. КУТВ-диз фена. НАХУШ фарс, прил. сагъ тушир. Мад са югъ фена, булут хьиз бум-буш., Беден хьиз юргъун инсандин нахуш. Х. Х. 2003 - йисан 12-сентябрь. * нахуш хьун гл., вуж сагъсуз хьун. Машмаш тара кушкушзава: - Инсан, вун куьз нахушзава? Х. Х. Машмаш тарак. Синонимар: азарлу хьун, кефсуз хьун, сагъсуз хьун. Антонимар: сагъ хьун, къумбар хьун. НАХУШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера нахуш тир гьал. Синонимар: азарлувал, начагъвал, сагъсузвал. Антоним: сагъвал, къумбарвал. НАЦI сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара къен буш кIеви тандин це ва я уьленда битмиш жедай набатат. - АкI яд хъвана виже къведачI - лагьана абуру нацIарай хьун меслятна. А. И. Самур. Булахдин яд гьакI хъваз жедайди тушир. Ам булахдин кьилел алай нацIунай хъвана кIанзавайди тир. А. И. Къиргъин. Виш йисан кьуру кIарасар я. Къаварикни нацIар ква. А. А. Пад хьайи рагъ. НАЧАГЪ фарс, прил. азарлу. Начагъ юкъуз аватда вун къиметдай. И. Ш. Кьудар. Цифедикай хкатда рагъ, Начагъ инсан хъижеда сагъ. Ш-Э. М. Агь, Жегьилвал. Уьлкведин президент ахлакь кас ята, Адаз сесер гайи халкьар начагъ я. И. Ш. Кьудар. Синонимар: сагъсуз, нахуш. Антоним: кIубан, сагъ. * начагъ хьун гл., вуж-вуч сагъ тушир гьалдиз атун. КичIе жемир ваз, начагъзавай дуст, Сагъ хъижеда вун, алач инал шак. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Са сеферда Абас начагъ хьана, рекьидай чкадал атайла, ясин кIелун патал хуьряй ам кIелдайдаз эвердайвал хьана. С. Муслимов. ЦицIигъ наме.... Агъакерим начагъ хьана, жегьилзамаз рагьметдиз фена. К, 1991, 17.I. ГьикI ятIани садра и Шагь Абас начагъ жеда. Р. Гь. Шагь Абасакай риваят. Тухдалди я фу авачиз, я партал гвачиз, мекьи хъуьтIуьн шартIара гзафбур фад начагъ жезвай. ЛГ. 2003, 25. ХII. Синонимар: сагъсуз хьун, нахуш хьун. Антоним: кIубан хьун, сагъ хьун. НАЧАГЪВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера начагъ гьал, сагъсуз гьал, сагъсузвал. - Эхиримжи вад вацран къене начагъвал къати хьанвай. С. К. Кьегьал ксар рекьидачI Синонимар: азарлувал, нахушвал, сагъсузвал. Антоним: сагъвал, къумбарвал. НАЧАГЪДАКАЗ нар. начагъ гьалда аваз. Синонимар: начагъдиз, сагъсуздиз. Антоним: сагъдиз. НАЧАГЪДИЗ нар. начагъ яз. Садни авач начагъдиз, - Туна хъуьтуьл, секин мес, ЭкъечIнава къучагъ хьиз, Кьилел алаз литин фес. А. Ал. ЦIийи йис. Синонимар: нахушдиз, начагъдаказ, сагъсуздиз. Антоним: сагъдиз. НАЧАЛЬНИК. урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра низ-квез ятIани регьбервал ийизвай кас, са вуч ятIа идара ийизвайди. Вуч лагьай чIал я кьван, Куьре округдин начальникди са КIири Буба ягъун патал вишералди къазакрин кьушунар тIалабзава. Къ. Кь. КIири Буба. НАЧАЛЬНИКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илерц, -илера начальник тир къуллугъ. Ахпа подполковник Шайдаев... Махачкаладин военный училищедин политотделдин началъниквиле тайианрна. Гь. Къ. Дирибаш командир. * начальниквал авун гл., ни начальниками къуллугъ кьилиз акъудун. Начальниквал ийидайла, инсанвал рикIел хуьх. Р. НАШАР 1 фарс, шиир, прил. пис мурадар авай. Гафар хъсан, амал нашар, Гьелбетда гьайвандиз ухшар. КIелиз кIанда инбугьажар, Элиф, бей, тарих тийижиз. С. С. Вич яцIуз кьадай авамдиз. Синонимар: нагьакьан, эдебсуз, гьаясуз, пис, чIуру. НАШАР 2 шиир, нар. бине авачиз, гьавая. Нагагъ са затI вичиз къаншар ТахьайтIа, ав чIугвач нашар. Тумун кIвенкIвел аламач чIар – йифди-югъди гъуьрчевайди. С. С. Заз акуна сад. НАШАТЫРЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра медицинада ва техникада ишлемишдай лацу кьел хьтин затI; адакай хкуднавай спирт. НАШИ араб, т-б, прил. 1) тежриба авачир, чирвал авачир. Наши кьасабдиз нар деве КIвачин кьилел тукIваз кIанда. С. С. Акьул жуваз аваз кIанда. Хвани хьана михьиз биши, Тежез ванер сусан наши... ЛГ, 1992, 4. VII. 2) кутуг тавур, намуслувал авачир. Селим, кьил хкажна килигайтIа, чпин кьилихъ чина туькьуьл ранг аваз ва кIуфук наши хъуьруьн кваз Гьуьсейнов акъвазнава. А. А. Умуд. Мад ихьтин наши кар мийир. Е. Э. Мугьман кIвале тун тавур папаз. «Чан» лагьай гаф, белки, адай, теспачавал акатна, акъатнай, я туш а гафуналди адаз минет ийиз кIан хьанай. Анжах «чан» лагьай гафуни зи гьиссер, наши гьассер гена къизмишарна. З. Къ. ШейтIандин веледар. 2) эдебсуз, абурсуз. Селим, кьил хкажна килигайтIа, чпин кьилихъ чина туькьуьл ранг аваз ва кIуфук наши хъуьруьн кваз Гьуьсейнов акъвазнава. А. А. Умуд. 3) усал, виле таквадай. Наши парча... гъиз тахьуй. Е. Э. Къавумдиз. * наши хьун гл., вуж наши тир гьалдиз атун. Гагь акьулдиз жеда наши, Гагь вун аял жеда гъвечIи, Япар аваз жеда биши, Гагь жеда чIехи, Дагъустан. С. С. Дагъустан. НАШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера наши тир гьал. Гьа и арада, машиндин лап мукьувай, адан муькуь патахъай са ни ятIани нашивал кваз угьуь яна. А. А. Лезгияр. Синонимар: авамвал, гьаясузвал. НАШиВИЛЕЛДИ нар. наши тир гьал хас яз. Синонимар: авамвилелди, гьаясузвилелди, нашидаказ, нашиз. НАШИДАКАЗ нар. наши тир лишан хас яз. Синонимар: авамвилелди, гьаясузвилелди, нашиз. НАШИ3 нар. гьаясузвилелди, алчахвилелди, нагьакьанвилелди. Филдилай вич кьуна чIехиз, Тежер пурар кIулал эхиз, Рахадай гафар нашиз, Акьул икI дерин жеда кьван. С. С. Жеда кьван. Хуьре нашиз гьисабзавай АнтIила са сеферда кимел вичелай акьуллу кас авач лагьана, паб тIалакьдин ва кьуд каламдин кьин кьуна. Къ. Къайибханов. АнтIилан кьин. Синонимар: авамвилелди, гьаясузвилелди, нашивилелди, нашидаказ. НАшРАВ фарс, сущ.; там. Зун пенжердай килигайла, Циф ацукьай нашравдин яд... Ф. Ашкъидикай ва дердиникай манияр. НЕ туьрк. т-б, кIус асул падеждин существительнидихъ галаз ишлемишнавайла, тамамдаказ ам авачирди къалурдай гаф. Билбил са кьуш я, ажиз тир зайиф, Цуькверин дердина не югъ авач, не йиф. Султан Гьажидин. Билбил (1927). Синоним: я. НЕБГЕТ 1 прил.,; -да; -ар, -ри, -ра акьул авачир, хъсан хесетар квачир. Небгет къунши жедалди, тахьайтIа хъсан я. Р. НЕБГЕТ 2 араб, сущ.; -ди, -да; -ар; -ри, -ра акьул авачирди, хъсан хесетар квачирди. "Руфуна са небгет ава лугьуз, кIан хьайи-хьайи шейинал гъил яргъи ийидани, я чан вахар?!" - лугьудай гьар са камуниз. Ж. Гь. Жанавур. - Вуч ятIани чал небгет гьалтна. Им жедай кар туш, - рахана Кьембер. С. Ярагъви ашукь Уьзден. НЕБГЕТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери небгет тир гьал. Жуван небгетвал жуваз чир жедайтIа, хъсан тир. Р. * небгетвал авун гл., ни небгетдин амалар авун. НЕБГЕТВИЛЕЛДИ нар. небгетвилин амал(ар) хас яз. Небгетвилелди яшамиш жедалди, еб туьтуьниз вегьин хъсан я. Р. НЕВЕ фарс, сущ: ; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чIехи бубадиз адан гададин ва я рушан велед. ЦIай яна, вун кана, душман, Ви невеяр хьурай пашман! Ви невеяр хьурай пашман, Ирандихьай атай гьайван! Ф. ЦицIигъа къазияр Муртазалидин ва гьадан амледин хва Мегьамедан хизандай, КуркIурхуьрел Девришбеган хизандай... Хпюхъа Якьубхандин невейрикай жедай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Адан ата-буба Челеб эфендини вичин девирда машгьур алим ва шаир хьайиди малум я, неведизни, акунрай, адакай пай атана жеди. А. Шагьмарданов, Жамирзе. Синоним: хтул, НЕВЕГЬ(АР) т-б, <. сущ.; -ри, -ра рахазвайдаз мукьвал тир чка(яр). - Дуьз пудра са6рани кIватIна, - гъич райкумди меслят къалурнавай кас кьиле тухуз хьанач: калхузчийри ам невегьривни гутунач. Б. Гь. Къарид руш. Ихьтин рикI ачух халу мадни атурай лугьуз, абуру и невягьра авай кьван булахрин, къубуйрин, кIунтIарин, синерин тарифарзава. Б. Гь. Иварун стха. - Яда гьей, некIед сив! - чап-чап гададиз килигна ЦIару, - ваз Зун, югъди маймунар къугъурзавайди хьиз, ви гъиляй ажуз хьана кIанзаван? За, валлагь, аламай няналди и невягърай ви ни-ял квадарда. Б. Гь. Заз эвера НЕГЪИЛ кил. НАГЪИЛ. НЕГЬ араб., т-б, прил. намус авачир, алчах хесетар хас тир. # ~ хесетар, Аллагьдиз ~ ксар. Синонимар: кфир, алчах. негь авун гл., ни вуж лянетламиш авун, лянет гун. Зи гъуьрчерикай ваз гайитIа, гъуцари зун негь ийида. Ф. - Къариди тадиз цуру некIер~затIар гана кьутармишна. ТехъайтIа... низ чида, зи кIарабри Гьинай гьарайзавайтIа. Къедлай кьулухъ за а самагун лугьудай зегьримар негь авуна. Б. Гь. Къарид руш. Лезги халкьди негь авунвай са шумуд хесетди ина агъавал ийизвай. Угъри-къачагъвал, таб ва гьилле ва масабур... С. Ярагъви шаир Уьзден. Худадин вилик чун негь мийир. М. В. Гьарасатдин майдандал.. Хиве кьадач талакьдай кар, Алчахри негь тавун патал, С. А. За инсандал ийидач хъвер... Синоним; негьун. негь хьун гл., вуж-вуч низ лянетламишнавай гьалдиз атун. Жемятдин фу тIуьн регъят я, жемятдиз фу гун четин. Жемятдиз негь хьун регьят я, жемятдиз кIан хьун четин. И. Гь. Рубаияр. Нефескаррин нефс нифретдай ният це, Къуй негь хьурай муьтIуьгъбур курумриз. М. Б. Бубадин сурал. НЕГЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера лянетламишнавай гьал. Абурун [лезгийринни татрин. - А. Г.] арада кьве терефдинни ругьанийри тунвай зидвал, сад-садаз негъвал-душманвал амач лагьайтIа, жезва. Къ. М. Рекьин риваятар.... вилик квайдаз, негьвилив ацIанвай вилерай килигна, са геренда нефес акъадарна хьиз давамарна... Къ. М. Душмандин тум. НЕГЬУН гж., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а|| -ая, -ж, -рай, -мир; негь авун, негь тавун, негь тахвун, негь хъийимир лянетламишун. Гьахъ кIевиз кьуна, негъа нагьахъди. Л. Агьмед. Хдиз насигьат. Зун инсанрин юкьваз элкъвез хуьквезва, Шад жез - негъиз, ферикъат жез - къалзава. М. Б. Зун инсан я. Дагъларин мерд кфил масан Негьнавайни чубанди? Негьнавайни надир дарман Гьелягь кьуна заманди?. Т. А. Фу квахь тавурай. Синоним: негь авун.. НЕДА, НЕДАЙ тIуьн глаголдин фрмаяр. Кил ТIУЬН. НеДАЙДИ сущ.; -а, -а тIуьн патал тирди (гъуьр, техил, къафун - вири санлай). - Недайдини алукIдайди садрани залан жедач, - рахана Сефер буба, чи вилик кумай фан, нисидин ва якIун кIусар чантада хутуна. Б. Гь. Гъетер.... недайдини куьтягь жезва, амма садани къайгъу ийизвач, чими йикъар къумарал къугъваз акъудна. Н. Шихнебиев. К Хвалив референдум. [НацIамур]. Аскервиле кьил хуьн Дербенда кьил хуьнилай виш сефер регьят я: недайди гьавая, алукIдайди гьавая! Ф, Б. Филиал. НЕЖЕС араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра тIуьр хуьрекдин ери дегиш хьана инсандин къеняй акъатдай чиркин затI. Мислиматаз вичин гъил нежесда акьурди хьиз хьана. П. Ф. Жуван руг. Синоним: пухъ. НЕЗ тIуьн глаголдин мураддин форма. Кил. ТIУЬН. НЕЗЕР кил. БЕЗУЬР. НЕЗУЬР || НЕЗЕР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вил, килигун Квез мад сеферда пара сагърай лугьузва. Куьн ва куь хизанар бахтлу хьурай, куь кIвалера берекат хьурай, куь кьилел гьамиша Аллагьдин незуьрар алаз хьурай1 . ЛГ, 2003, 4. ХII. - Эй, Судами! Вакай са чара. Ви незуьр алай гъиликай са чара!» - дад-бидадзавай абуру. М. В. Гьарасатдин майдандал. Вирибур кIватI хьайидалай кьулухъ. Надира, адет тирвал, ацукьнавай ксарин суфатра вичин хци незерар къекъуьрна хьиз лагъана... З. Р. Давуд Гьажи. Абур вири санал вич галайнихъ икI шаклу незерралди килигуни, жегьилдик кьалабулух кутуна. З. Р. Гьажи Давуд. Надир-шагь, са легьзеда кисна, акъвазна. Ахпа ам садлагьана кьулухъ элкъвена ва са къадар береда синемишзавайдан незердалди хцин чиниз дикъетдалди килигна. З. Р. Гьажи Давуд. * незерда кьун гл., ни вуж-вуч фикирда кьун.. Надир-шагьди, инал алайди вичин чIехи хва яни, цегв яниг гьич незерда кьазвачир. З. Р. Гьажи Давуд. * незердай аватун виляй аватун. НЕИНКИ туьрк. союз 'анжах и', 'са и ваъ' манадин гаф. Неинки колхоз кIаняй акъудиз гьазур тир кулакар, амма абурун барбидихъ яб акалзавайбурни ина кими тушир. З. Э. Муькъвел гелер. Аниз [жегьеннемдиз. - А. Г.] аватай неинки инсан, къван хьайитани, са къадар цава амаз кана, куьтягь жеда. Гь. Къ. Гьарам. Княздиз неинки Надиран къенин ва пакагьан планар, адаз гьакIни адан вад йис идалай кьулухъ авуна кIанзавай крарни гиламаз чириз кIанзава. З. Р. Гьажи Давуд. * неинки... гьакI союз 'лагьайдалай гъейри мад' манадин гафар.... ана неинки сар твадай, чIемер хкуддай, гьакI багъларинни бахчайрин емишркIватI хъийидай, мурабаяр, чехирар гьазурдай майишатарни жеда. Гь. М. Им къван, имни терез. 1823 - йисуз Ермолов еке кьушун галаз, неинки муьтIуьгъ тахьанвайбур терг авуналди, гьакI кьадарсуз еке харэю вегьиналди, ислягъ агьалийрик кичI кутаз, Куьредиз гьахьна. ЛГ, 1992, 25. IV. Цени, къураматдани яшамиш жедай абурув (хъиперив. - А. Г.) неинки куьчеяр ацIанва, гьакI абур кIвалеризни къвезва. ЛГ, 1992, 25.1 V. КIарабдин мефт дегишарунин цIийи къайдади Ленинграддиз неинки Россияда, гьакI дуьньядани машгьурвал гъанва, вучиз лагьайтIа им ивидин азарар сагъардай виридалайни хьсан къайда я. ЛГ, 2003, 13. ХI. НЕК сущ.; -кIеди, -кIеда; -кIеда; -кер, -кIери, ~кIери, -кIера 1) дишегьлидин хурара ва нек хъвадай гьайванрин мамара жедай чпин балайриз тIуьн тир лацу жими затI. Дидеди ваз нек ганани, Зун дердини кьадайвал? А. С. Дагълух чили... КичIе жемир, ракъини ваз чим гуда. Нек гуда ваз хур ахъайна дидеди. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. 2) тIуьн патал калерикай, цIегьерикай ацадай гьахьтин жими затI. Хуьре авач базар са, Гьинай гъида нек, къатух? Ш. Кь. Перт кьуьзуьбур. Шад я чун гьар нянихь кални хтунал, Ада чи аялриз нек гъида лугьуз. И. Ш. Кьудар. Гила адакай, Аллагьди хуьй, армияда къуллугъдай хва хьанва. Антер бадеди хвена чIехи авуна ам, цIегьрен нек гуз... М. В. Гьарасатдин майдандал. * цан цайидаз - цуру нек, тIамбул ягъайдаз - фири некI фири нек, цуру нек, чиг нек. * нек алахьай къари(яр) хьиз амукьун гл., вуж хьайи кар, кьилел атай дуьшуьш акурла, вуч ийидатIа тийижир гьалдиз атун. Гарнизондин начальник адан офицер, нек алахьай къарияр хьиз, сад садаз килигиз амукьна. Къ. Къ. КIири Буба. Пагъ, бубадин, квез абурун чинар акунач а макъамда, кьведни, нек алахьай къарияр хьиз, амукьнай. М. Б. Спелар * нек атIун гл. нек, цуру хьана, кIвегьедизни шур хьтин затIуниз элкъуьн. * нек квай кал сущ. гзаф нек гудай кал, * некIедиз мая гун гл., ни фири нек къатухдиз элкъуьрун (цуру авун) патал адак мая кутун. * некIедин сас сущ. аялдиз ругуд йисалай экъечIдай сас. * некIедин стха сущ. са дидедин аялар тушиз, са хуралай нек хъвана чIехи хьайи эркек. Гьа куьрпе ханзада ада нубатдалди вири хуьрера къекъуьриз ва хурудихъ аялар галай дишегьлийрикай вирибурукай адав кьве хупI нек хъваз туна. ИкI гъвечIи ханзада вири хуьреравай рушаринни гадайрин некIедин стха хьана. З. Р. Гьажи Давуд. * некIедин тах атIун гл. вичикай куьлуь цуру шейэр хкудна ширинвал квадарун. * некIедин хуьрекар сущ. некIедал гьазурнавай хуьрекар. НекIедин хуьрекар алаз хьиз тIуьртIа, кальцийдин къадар кьадардиз хкведа. Дагъустандин дишегьли, № 7. * некIедин хъчар сущ. хъипи цуьквер жедай, тум туьк хьтин цакара жедай хъач. Чи багълара акъатзавай некIедин хъчарикай ( одуванчик) инсанриз дава-чара жедайди гзафбуруз малум я. ЛГ, 1999, 23. IX. * некIед(ин) чар сущ. къапуна туна хуьзвай некIедин винел патал жедай кьелечI перде. * некIедихъ галай прил. мам хъвазвай (аял). Синоним: мамунихъ галай. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
