| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КIЕЛАЙ 1 кIелун глаголдикай хьанвай причастидин формайрикай сад. 1) 2) 3) КIЕЛАЙ 2 прил. чирвал авай, марифатлу, савадлу. # ~ свас, ~ руш, ~ рухваяр авай диде. Шелай са касни авачир, школа вуч ятIа такур, гьамиша мал-къарадин гуьгъуьна гьатна уьмуьр акъудзавай авамар галаз вавай вуч жеда? И. В. Чирхчир. Синоним: савадлу. Антоним: авам. КIЕЛАЙБУР кIелун глаголдикай хьанвай причастидин гзафвилин кьадардин форма. Хуьре авай кIелайбур тек кьве кас тир. И. В. КIелиз тахьай чар. КIЕЛДАЙБУР сущ.; -у, -а; кIелдайбур причастидикай хьанвай существительнидин гзафвилин форма. Чи республикадин печатдин органриз илимдин бине авачиз акъатзавай маса макъалайрини кIелдайбурук гьахълу къалабулух кутазва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. КIЕЛАЙДИ кIелай причастидикай хьанвай существительное. КIЕЛДАЙДИ || КIЕЛЗАВАЙДИ сущ.; -а, -а 1) кхьенвай шей вилералди фикирдиз къачудай (къачузвай) кас. Гьуьрметлу кIелзавайди! Ви рикIелламатIа, и мукьва алатай девирда вири халкьар сад хьана, садвилел атана кIан хьунин дуьз фикирдихъ галаз гъвечIи халкьар амукьдайди туш, абурухь гележег авайди туш лугьунин фикирни майданда авай. К. М. Жуввал авай шаир. Гьуьрметлу кIелдайди Шаирдикай, адан ктабдикай рахунар хьайила, хъсанвилерихъ артуханвилерихь галаз санал, адет яз, нукьсанрикайни дуьз тахьунрикай, гъалатIрикайни рахунар жедайдини заз чизва. К. М. Жуввал авай шаир. Эй, кIелдайди, зи кIелдайди Ви рикIиз рехъ жагъайтIа заз, Жув хушбахт яз гьисабда за. Гь. Я. Юелдайдаз. Заз чиз, инал мад алава баянар хгун вижесуз кар жезва, кIелзавайдаз якъиндаказ аквазва - сиясатдин гьич са ялни галачир, фикирриз дерин несиятдин шиир ГьикI идеологиядин кьуру лозунгдиз элкъвезватIа... Ф. Н. Шаирдин яратмишунрин ирс... 2) мектебда чирвилер къачузвайди. Чи муаллимар вири рикIивай кIвалахдай, чирвилер авай ва кIелзавайбурувайни истемишунардай пешекарар тир. А. Ляметов. Зи пешедиз рехъ ачухай устад || ЛГ, 2001, 15. II. КIЕЛЕ 1 кIел существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. КIЕЛ. КIЕЛЕ 2 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) хуьр, къеле. Чи ерийрай, маканрай чун чкурна, чи къубаяр, чи кIелеяр чукIурна. Ф. Н. Цавун муьгьуьббатдин авазар. 2) цур (металл). * кIелед гапур сущ. винел патан акунар. Закай амайди са акунар алай кIелед гапур я. Гь. Къ. Четин бахт. КIЕЛЕРБАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чуьлда кIелерив гвайди. Са къан рекьиз фейила, идал са кIелербан гьалтда. Ф. Ирид стха. КIЕЛЕРУН гл., аспект., ни; -да, -на; -из, -зава; ая, -ин, -рай, -мир; кIелер авун, кIелер тавун, кIелер тахвун, кIелер хъийимир чирвилер къачун. Атлухан эфенди еке кIелернавай савадлу ва варлу кас тир. ЛГ, 1992, 14.I. КIЕЛЗАВАЙБУР сущ.; -у, -а кIелзавайди существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КIЕЛДАЙДИ || КIЕЛЗАВАЙДИ * кIелдайди КIЕЛИ: кIели (кIили) хьун гл., вуж хабардар хьун, гьисс авун.. Секинатан кьилел атай къазадикай къуни-къуншийризни кIели хьана. Б. Гь. Кек галкIизва. Гьаруназ жегьилзамаз теквал акунвай, и дишегьлидин кьисметдикайни кIили тахьана авачир. А. Исм. Вацран мичIер. КIЕЛНАВАЙ прил. дуьньядикай, марифатдикай чирвилер къачунвай. Айдабег стха, чун аялар туш. КIелнавай, яшлу итимар я. 3. Р. ЦIийи ханлух. Синоним: марифатлу, савадлу КIЕЛУН 1 гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIел авун, кIел тавун, кIел тахвун, кIел хъийимир 1) кхьенвай шей жуважувакди ва я кIевиз лугьун, тикрар авун. ЦIицIалиди кIелиз башламишна. Элиф, бей, тей... Ф. ЦIицIали. КIелзамазди са элифар, Закатдикай рахаз гафар. С. С. Фекьияр. И къалай кьулухь гьа са гьарф са гафуна са жуьре, маса гафуна маса жуьре кIелун мумкин я. М. М. Гь. Лезги грамматика. Исятда чун А. Фатахован эсерар кIел тавур жсандивай вич образование авайди яз гьисабиз тежедай гьалда... жезва. 3. Бирембеков. А. Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар. Гуржийрин ва эрменийри бязи алимри Алпан гьукуматдин чIал удинрин чIалахъ галаз гекъигзава ва а девирдин чIехи чIал тир лезги чIал рикIелай алудзава. Гьавиляй абурувай къадим Алпан девлетдин кхьинар бегьемдаказ кIелиз жезвач. М. М. Уях хьухь, лезгияр! 2) кхьенвайбур вилералди аннамишуналди чирвилер къачун. Нянрихъди кIелиз ликпунктариз фидай, Куьлуьз-куьлуьз рахаз, ихтилат ийиз. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Гьар жуьредин рахунрик кваз Къайитмаза кIелунин патахъай месэла кудна. 3. Э. Рекьер сад туш. КIелун, тежриба, ахлакь чарасуз я... И. Гь. Заманайрин хумаярни Зи ЧIехи стхади, мектебда кIелдайла, «лезги пул» тагун патал вичин паспортда азербайжанви кхьейди я. М. М. Лезги тIвар алатIа. * дерди кIелун. КIЕЛУН 2 сущ.; -и, -а; -ар, -ри; -ра чирвилер къачуз алахъун. Бязи аялар кIелуникай еке хийир авайдан гъавурда акьазвач, гьакI хьайила алай вахтунда чалишмишвилер артухарунин лазимвал ава. ЛГ, 2000. 20. IV. Амма кIелун давамардай мумкинвал хьанач: буба, ахпа кьве йисалай диде рагьметдиз фена. И. Гь. "Берлиндин вири кIвалерал..." * кIелунин йис сущ. мектебда, вузда чирвилер къачудай ва гудай цIуд вацран вахт кIелунин йис башламишай арада зи чкадал, гул еке шулугъ авай коллектив я лугьуз, къунши хуьряй масад рекье тунай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 1942-43 кIелунин йисан сифте йикъар... ЛГ, 2001, 22. II. ЦIийи кIелунин йис башламиш хьайи са гъафтедилай мектебдин коллективди... Кьилич муаллим пенсидиз рекье тунай. Р. Набиев. Къазран гьахъ. КIЕМ 1 нугъ., сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) къужах. Руш гададин кIеме хьайитIани, ада са чуькъни ийидачир. Са чIалалди, бубани руш гьар сад са тарце авай, сада садакай хабар кьадачир. А. А. Пад хьайи рагъ. 2) инсандин пицIинилай агъуз тир руфунин хъуьтуьл чка. КIЕМ 2 сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера эвягъай сарикай рекъина амукьай пай. КIЕМЕР сущ., гз.; -ери, -ера рекъинай сар эвяна амукьаяр, сарин амукьаяр. КIЕНШЕБ кил. КIЕГЬЕБ. КIЕП сущ.; -ини, -ина; ер, -ери, -ера цварахъан. КIЕпIЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIарасдикай раснавай вини кьил гьяркьу, агъа кьил шуькIуь, аялар къугъвадай вечрен кака кьван затI. КIЕРЕТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра санал кIватI хьанвайбур. Дугъриданни, агъа гадайрин дестедин гуьгъуьналлай рушарин кIеретIдин кIвенкIве авай, хуралай киф авадарнавай Назханум гьам туштIа, низ чида?! Б. Гь. Заз эвера. Арза кIелиз башламидай арада кабинетдиз са кIеретI инсанар мад кIватI хьана. Ш. Ю. Гьакъисагъ Алискендер. Нянихъ бухгалтер Сердер халудин кIеретI доминайрив къугъвадай, кьуьзек абуруз яргъалай килигдай. 3. Гь. Чкадив агакьай цуьквер. Рушарин кIеретIдик квай Селминатаз зун гьасятда чир хъхьанай... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: десте, жерге, кIватIал, луж, къефле, тилит, рамаг, цIиргъ. * кIеретI-кIеретI нар. кIватIал-кIватIал хьана. Низ акурди тир савдагаррин а кьетIен базар!.. Анин еке майдандал, адан патав гвай рекьин къерехрив, а патал алай уьзуьмлухдин жугъунрив, жегьиляшлу, пабитим акахьна, гузвахчузвайбур хьиз, кIеретI-кIеретI сад-садал алчуд жез, кIватI жезчикIиз, гьерекатда авай улакьар алай чкайрал далдаяр жагъуриз кушкушиз рахазвай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз КIЕРЕЦ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра винел пад хъире тир, хъиред къене хвех авай, вични тарцел жедай емиш. # пичIи ~, -дин тар, ~дин хъире, ~дин хвех. Садбуру заз хъархъ лугьуда, Дад, а тIвар залай алуда! Шерец лугьуз чав акъуда, Виридалай зун хъсан я. А. М. Гьим хъсан я. Фидай чун и йифиз шумуд дакIардихъ, Дидейри бухчаяр тадай ракIарихъ, Вуч хъсан дад авай Яран паярихъ, Бул жедай кIерецар, паквар, какаяр. С. К. Яран сувариз. Ачухда за мугьмандиз Суфра галайгалайвал: И куьр, кьизил балугъар Самур вацIун девлет я. И кIерецар, фундугьар Битмишайди Лечет я. А. Къ. Пешепай. ГьакI ам пуд вацра гьалвачидиз кIерецар михьиз, къаб чуьхуьз хьана. М. Гь. Буржар хьайитIани алатда хьи... Заз гамни храз чида, тIанурдиз фу ягъизни, Хъархъун тарциз акьахна юркуналди кIерецарни кIвадарайди я за... X. X. "Гзаф тажуб рекьева зун..." * къени кIерецар. КIЕТI сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера гъаларин кIватI. ЦIийи нехирбан, кIетI хьиз, виняйгъуз авахьна. Б. Гь, заз эвера. КIЕХВИРУН гл., тикрарв, ни-куь вуж-вуч -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIевун гаф вири манайра. КIИ кил. ИКIИ. КIИЛИ кил. КIЕЛИ КIИМПиЛ 1 нугъ., сущ. ват [Гаджиев 1997: 132]. КIИМПИЛ 2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра; кьве кIарас сад-садав агудна туькIуьрдай чкайрал, бес тежезвай кьадар фикирда кьуна, патар яна кутадай тахтадин ва я кIарасдин кIус. Къавуз картонар ядайла, михер хьиз, кIимпиларни герек жеда. Р. КIИНТI сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера са 15-20 см. яргъивал алай тIвалунин, лашунин кьатI. Жафер килигна: къвалав рагъул са вак акъвазнавай, Руквадин къавуз гудай варданаг хьтин яргъи ва элкъвей, вичихъни кIинтI хьтин тум галай вак. А. Фет. Вак хьтин. * кIинтI-лаш сущ. къугъунин тIвар.... гъвечIи чIавуз чун ратIра кIинтI-лаш къугъвадайла, ада зи кьилиз лапIаш вегьена. Ам зи рикIелай физвачир. 3. Э. Рекьер сад тут. Ибурукай [къугъунрикай. - А. Г.] яз чавай агъадихъ галайбур къалуриз жеда: беле-беле, кIинтI-лаш, кIумп-лаш, туп-лаш, кьуьл-бармак, лапIи-лапIаш, лал байкъуш, къвани-къван, чIагъ-чIагъ, гьанда-гьанда, энзели... ва са кьадар масабур. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. КIИР сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера 1) патахъарнавай кIвенкI галай ва я патахъ къармах хьтин кьил галай ракьун, кIарасдин алат. Шириналди тарцин хилер агъуз ийиз жеда. Р. 2) векъи кIвенкI алай яргъи сас. - Бес, чан хва, ахпа фена кIамуз килигайла, кьве хеб тумар атIана, кIирер кутуна кьенвай... А. Ф. Лянет. - Квел неда-а, сиве амайди и са кIир я, - къалурзава ада куьз ятIани Хачмазаз. М. Б. Ханкиши. 3) кIезрияр, балугъар кьадай алат. Ширина фадлай балугъ гьатнава А. Ал. Балугъчи. Вучда кьван, гвайбур кьенятда: жилкадихъ тек са кIир тазва, чIехи кIир. М. Б. За бананар недач. КIир агъур жез юзай чIавуз Гуп-гупда ви рикIи шад... Д. А. Балугъчи. 4) виликдай кьар авай куьчейра къекъведайла, ишлемишдай алат. * гардан кIир авун. КIИРИ сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра 1) тамун тарцел жедай. хъипи ва гзаф цуру тIямдин элкъвей емиш Мад мертер нез хьанач завай, Я нез хьанач кIирияр. 3. Къ. Мад мертер. 2) гьахьтин емишар жедай там, чка. 3) (чIехи гьарфуналди - Ц1) хуьруьн тIвар: КIири. Профессор Р. И. Гьайдаров КIиридай я. Р. КIУБАН прил. зиринг. - Эгер ваз ви уьзуьрар квахьна, беден сагъ ва кIубан хьана кIанзаватIа, за лагьайвал ая: экуьнахъ къарагъайла, са истикан чайни 2 кIус фу, амай вахтунда ( йикъан къене) тутар неъ. 3. Ф. Тутаралди сагъарун. ЦIийи йисан вилик КIварчагъ дередин НуьцIуьгъринни Экенрин хуьрерин агьалийрин гуьгьуьлар иллаки кIубан тир. ЛГ, 2001, 11. I. Лезгияр чеб хьтин туьнт, кIубан вацI я. 3. Гь. Лезгийрин Риваят. КIУБАНАРУН гл., ни вуж; -да; -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир кIубанар тавун, кIубанар тахвун, кIубанар хъийимир кIубан тир гьалдиз гъун. И вири легьзейри виш метрдин вини патал хкаж хьанвай инсанрин сагъламвал хуьн, хъсанарун, кIубанарун патал эцигнавай ирид мертебадин дарамат мадни гуьрчегарзава. 3. Ф. Суьгьуьрдин тIвал гвайди. КIУБАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кIубан гьал. Яшарилай аслу тушиз, ада кIубанвал, гуьгьуьлдин мердвал, ачухвал хвенва. К, 1988, 20. XI. КIУБАНВИЛЕЛДИ нар. кIубанвал хас яз. Синонимар: кIубандаказ, кIубандиз, кIубанз. КIУБАНДАКАЗ нар. кIубандан лишанар кваз. - Мусаиб, чан хва, - лагьана шаирди кефсуз яз зайиф хьанвай сесиналди, амма кIубандаказ... 3. Э. СтIал Сулейман. Синонимар: кIубанвилелди, кIубандиз, кIубанз. КIУБАНДИЗ нар. кIубан яз. Иесиди жаваб гана кIубандиз: Им зи цIийи зеведиш я, дамах я... Ж. Шикилар. - Вуж ятIани ша, илифа. чан хва, лагьана ада гъилин ишарадалди кIвалин рехъ къалурна ва вич гьасятда кIубандиз вилик экечIна. ЛГ, 1997, 1. Г. Синонимар: кIубанвилелди, кIубандаказ, кIубанз. КIУБАН3 нар. кIубан яз. Синонимар: кIубанвилелди, кIубандаказ, кIубандиз. КIУБАНЗАМА рах., вуж кIубан гьалда ама.... жегьил ваъ, яшарив агакьнавай, амма вич кIубанзамай, рехи къалин спелар квай итим экъечIна. М. Б. Спелар. КIУДУН 1 гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIуд тавун, кIуд тахвун, кIуд хъийимир 1) гъалибвал къазанмишун. Ваъ, чан, завай вахъ галаз акъаж жедайди туш. На зун кIуддайди я. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. 2) гьакъикъи дережадай акъудун. 1933-1934 - йисаралди чIехи къуллугърал алай са бязи юлдашри СтIал Сулейман кIудиз эгечIна. Ф. Н. Шаирдин гьакъикъат. КIУДУН 2 гл., ни вуж ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; кIуд тавун, кIуд тахвун, кIуд хъийимир паб тIалакьрикай хкудун. КIУКI 1 сущ.; кукIва, кукIва; -кукIвар, кукIвари, -кукIвара винихъ, кьакьандихъ еримишзавай, экъечIзавай затIунин кьил. * кIукI атун гл., нел-квел кефияр, крар хъсан хьун. СакIани кIукI атаначир зал а береда, АвайтIани гъил чIемеда, кIвачни гъуьреда... Б. С. ЦIийи лезгидин гаф * кIукI гъун гл., ни квел 1) тамамарун, са кар кьилиз акъудун. Гъизвач вуна дувандал кIукI, Адиларал хъуьрез, къази. Е. Э. Къази. И месэладал кIукI гъунни завай авунвай тIалабун тир. К, 1991, 17. I. Тадивили кIукI гъайиди гьи пачагь, гьи везир я? И. Гь. 2) ирин авахьдай гьалдиз гъун. * кIукIни-кIукI сущ. кукIуш, лап вини кIукI. Таран лап кIукIни-кукIва къизилдин пурарни гимишдин кьенерар ава. Ф. Гьуьлуьн шив. КIУКI 2 сущ.; кукIва, кукIва; кукIвар, кукIвари, кукIвара чими чIавуз кьилел алукIун патал парчадикай цванвай затI. Кьве патайни цел алгъанвай шуьмягъ тарар бала хьанва: гагъ абурухъ кIулавай цIил галкIизва, гагь кьилеллай кIукI. М. Б. За бананар недач. КIУЛ сущ.; -а, -а; -ар, -ари, - ара инсандин, гьайвандин гардандилай кьулан тар куьтягь жезвай чкадал кьван далу пад. Кьуна кIула вав гвай а пар, Жуван рекье гьат, гуьзел яр. С. С. Регъуьхбан. кIула киредин кIуькуь авай са кьуьзуь кьари Бубадиз акваз-акваз атана. Къ. Къ. КIири Буба. Мугьмандай хкведайла, вичин патав ксанвай аял кIулаз яна, ам къецел экъечIда. С. М. ЦицIигъ-наме. За духтурди лагьайвал авуна. Ингье алай вахтунда захъ ацIанвай шешел кIула кьадай хьтин сагъвал хьхьанва. Нервиярни зи лап хъсан къайдадик акат хьувунва. 3. Ф. Тутаралди сагъарун. Гьайванханадин кьефесдакIвале, дерин гъам аваз чIехи кьве виле, Деведи зурба ийизва гирнагъ, Адан далуда кьве кIул -кьве гурмагъ. А. Къ. Деве. * кIул вегьин гл., ни яшлувилин лишан яз кIул экъис хьун. ТIимил кьван кIул вегьенвай, амма зирингдиз къекъуьн хесеш хьанвай, куьлуь шуьткьверри кьунвай чIулав, ири вилер авай итим къецел экъечIна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. * кIула [кьамал, кьилел] акьадарун гл., ни вуж нин са низ ятIани вичиз кIандай амалар ийидай шартIар гун. * кIулар чухвайди хьиз [регьят] хьун далу чухвайди хьиз [регьят] хьун. * кIула акьахун гл., вуж нин истисмар авун, масадан зегьметдикай менфят къачун. ЦIипуд йис я ам зи кIула акьахна. Р. Синоним: кьамал акьахун. * кIула хьун гл., вуч нин са вуч ятIани хиве аваз хьун. Пис гунагьар кIула аваз, чуьллеравайд сиягь хьана. Е. Э. Мубарак Исмаил. * кIулай гадарун гл., ни вуж, вуч никай ва я квекай ятIани азад хьун, азад авун. Эминавай диндин пар, мавгьуматп вичин кIулай гадариз хьанач. М. М. Гъ. ТуькIуьрайдан патай. Етим Эмин. Шииррин кIватIал (Махачкала, 1941 ). * кIулай эвичIун гл., вуж нин таъсирдикай азад хьун. ЭвичI кIулай, риторика. Зи патай ваз жедач инсаф. Н. Ш. ЭвичI кIулай. Антоним: кIула акьахун. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
