| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка КIАШ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) чатук ракь гатадай еке кIута. ЯхцIур йисуз кIаш хкажиз кIавузардал Гьалчай гужлу гъилер гъуьргъуь хьана... 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. - Зун? - ЦIаруди лап ван ийидайвал вичин хуруз кIаш хьтин гъуд яна. Б. Гь. Заз эвера. 2) элкъвей гъвечIи чархунин форма авай нисидин кIватI. - Де мад сагърай! Хъфена, вуна гайи дарманар хъвана, са кьве кIаш нисидин къайгъу чIугуна кIанда... Б. Гь. Заз эвера. Аникай булахдал таза афнияр, яру памадурар, са кIаш ниси ва кьве бутылка «Экстра» атана. Б. Гь. Заз эвера. 3) гьажибугъдадин тварар аламай кьил. Ргай кIашар кIандани? Р. КIАШкIУМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра сараривди жакьун патал сиве жедай затI. Малла Несреддиназ вичин кIашкIум вичин нерин тарцел кIанда. Ф. Синоним: кендирагъ. [кIв] - пIузарар кIватI хьана акъатзавай кIалхандин сес-фонема. Адан маналувал, агъадихъ галай гафар сад-садав гекъигайла, чир жеда: кIвах - кIах, кIватI кIатI, кIватIал -кIатIал, якIвар -якIар ва мсб. КIВАДАРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кIвадар тавун, кIвадар тахвун, кIвадар хъийимир тарцел алайбур чилел авадарун. Заз гамни храз чида, тIанурдиз фу ягъизни, Хъархъун тарциз акъахна юркуналди кIерецарни кIвадарайди я за... X. X. "Гзаф тажуб рекьева зун...* вил кIвадарун. КIВАЛ сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера; 1) дарамат. Са кIвал ава женнет багъда Безетмишна а раснавай. Е. Э. КIани ярдиз. 2) инсанар яшамиш хьун патал дараматда раснавай кьилдин кьуд цлан къен. Хелвет кIвале аваз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я. Эхирни, кьуна хкана, кIвале туна, ракIариз дапIар яна. Гь. С. КIири Буба. 3) са хандакIдал эцигнавай са шумуд кIваликай ибарат тир дарамат. Ви рикI пад хъуй, кIвал ацахьна. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. Уьмуьрда гьич алат тийир хажалат Сефил кIвализ мугьман я, лагь зи ярдиз. Е. Э. Лагь зи ярдиз. Ахпанмазди пуд СтIалар. Гьар кIвале жед цIуд аялар. С. С. Куьредин цIерид хуьр. Сарухан куьк са кавални галчукна вичин кIвалерин айвандал рагъ гуз ацукьнавай. А. Ф. Риза. - Риза, фена Саимат халадин кIваляй хъвадай яд гъваш! А. Ф. Риза. Дегьзаманайрин чувудри чпин ракIарин гуьрцелдилай дуьаяр авай запаб куьрсдай кьван. Гьада и кIвализ хата-бала, чинерар, иблисар ахъайдачир кьван. Р. Гь. Чун чаз килигайла. За и кIвалера рушаз Мехъерда, душмандиз гьелегь, дустуниз хъверда, Етим Эминан чIалар эзберда, За кхъей са цIар амукьрай лугьуз. Б. С. Амукьрай лугьуз. Ялцугърин хуьр чкIана. Аламат жедай кар ам я: ина сагъсаламт яз амай кIвалерикай садни Етим Эминан кьве мертебадин кIвалер тир. К. К. Риваятар. Вичик вири лезги хуьрер квай Къалажугърин ( Шелетрин) Советда 900 кIвал ава. М. М. За нин бахтар чуьнуьхна хьи... 4) куьч. инсанар. Советрин девирда Храхубада гьар са кIвали "Коммунист" газет къачузвай. Гила са телеграмма ядайвал хьайитIа, Мегьарамдхуьруьз фена кIанзава. "Лезги газетдикай" лагьайтIа, Храхубадин агьалийрин пай атIанва. ЛГ, 2000, 6. IV. Синонимар: дарамат, имарат, ужагъ, утагъ. * аялрин кIвал, мугьманд кIвал, тавд кIвал, халкьдин яратмишунрин кIвал, хуьрекдин кIвал. эхиратдин кIвал, цIун кIвал. * кIвал атIун гл., нин кIвале авай шейэр чуьнуьхун. Тахсир вуч хъуй, Эмин икI куз? гьар вахтунда кIвалер атIуз. Е. Э. Гьарай, эллер. * кIвал къени хьайиди! обр. сад-садав рахадайла, гьуьрметдин лишан яз ишлемишдай ибара. - Ништа, я кIвал къени хьайиди, а хизан декьейдан къекъуьнар, Мислиман къекъуьнар хьиз, аквадай кьван. А. Ф. Газет. - Зунни Расул ам кучукай пака юкъуз са геренда хтанай. Эхирни адаз вуч хьайиди ялдай, я кIвал къени хьайиди? М. Б. Ханкиши. Я кIвал къени хьайиди, квел чан алачни, им вуч гьал я, - лагьана туьгьметарни авуна. И. В. Алмас. Антоним: кIвал чIур(у) хьайиди! * кIвал чIур хьайиди! обр. сад-садав рахадайла, наразивилин лишан яз ишлемишдай ибара. - Мад им мугьман кьабулдай вахт туш кьван, кIвал чIур хьайиди, захъ вун кьурурдай кIвал авач, - лагьана везирди хъел кваз. Ф. Пачагь кьабулай кесиб. Антоним: кIвал къени хьайиди! * кIвал чIур хьун гл., еке зарар хьун. Гьа вахтунда чIур хьайиди Гьам тухвайдан кIвал хьана хьи. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Бязибурун чIур хьана кIвал. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Къал-къиж авун - кIвализ азар, Архаярни жеда бизар. Шумуд душман мердимазар КIвал чIур хьунал шад я. КьепIир. М. А. КьепIир. * кIвал чIур хьуй <вичин>! межд. са гьихьтин ятIани писвал авурдаз ийидай экъуьгъун, къаргъиш. * кIвал чIурун гл., ни нин 1) са вуж ятIани пис нетижайрал гъун. Фагьумзавач на зи гъалер, Эхир чIурда на чи кIвалер. С. С. Гуьзел яр. - Аман чан стха, зи кIвал чIурмир, - Зулейхади шел-хвал авуна. Минет-суьнет авуна. Гъиле кьецIил гапур авай ам кьаз алахънавай. 3. Э. Рекьер сад туш. 2) куьч. эвленмиш хьайибур фитнедалди чара авун. * кIвалел акъвазун [хьун] гл., вуж нин гьакъидихъ кIвалин къуллугъ авун, ийиз хьун. Гагь хьана ам чарабурун кIвалерал, Недай са кьас фахъ абуруз кIвалах ийиз. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. ЦIикьвед суз зу кIвалел хьана, Залумари зи чан кана... М. Разаханов. Батракдин мани. Девлет авай са лежбердин кIвалел акъвазайтIа, ваз араба эцигиз, цан цаз, векь ягъиз чир жеда. Къ. Къ. КIири Буба. Антоним: кIвалелай элячIун. * кIвалел фин гл., вуж цIийи къавумар чеб-чпин дуланажагърихъ мукьувай таниш хьун патал, фу-ядни авуна, сифте мугьмандиз фин. * кIвалел эверун гл., ни низ 1) кIвалер эцигна куьтягьзавай юкъуз мелез ша лугьун. 2) жегьил свасни чам мукьва-кьилийри къунагъун. * кIвалелай элячIун гл., вуж нин са низ ятIани ийизвай кIвалин кеспийрикай хкечIун. Ахпа адан кIвалелай элячIайла, мад зун фидай чка авачиз, жибинарни, гьа виликди хьнз, кьиф къекъвезвай, ичIибур яз амукьна. С. С. Жувакай ихтилат. Антоним: кIвалел акъвазун. * кIвалер-къар къени хьуй! межд. мугьмандай хъфидайла лугьудай гафар. Яргъалди ихтилат-суьгьбет, тIуьн-хъун авуна хъфидайла, ада лугьуда: - Ви кIвалер-къар къени хьуй, чан вах. С. М. ЦицIигъ-наме. * кIваливай-йикъавай авун гл., ни вуж кIвал, мал-девлет амачир гьалдиз гъун. * кIваливай-йикъавай хьун гл., вуж 1) кIваляй экъечIун. - Кьве югъ я кIваливай-къавай хьана и куьчейра. Ф. Б. Филиал. 2) кIвал, мал-девлет амачир гьалдиз атун. Хашпара агьалийриз мулк чара авурла, эвелан хуьрер дагълариз куьч хьана; кIваливай-йикъавай хьайи агьалийрикай патан уьлквейриз акъатайбурни хьана. И. Гь. Урус сенатдин къарар. * кIвалин къуллугъчи сущ. гьакъидихъ кIвалин кIвалахар ийиз кьунвайди. Зинаят кIвалин къуллугъчи я жеди? Гьелбетда. АкI тахьайтIа, зи стхадин кIвале чарадан рушан вуч кар ава? 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. * кIвалин юкь аватуй [уьцIуьй]! межд. 'кIвал чукIуй' манадин ибара. - На ви метлеб заз лагь ачух, Гъавурда тур, кьей регъуьхбан. Са кIус инсанвилелд рахух, КIвалин юкь уьцIей, регъуьхбан. С. С. Регъуьхбан. Пис касдин, мердимазар касдин кIвалин юкь аватрай. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. * кIваляй акъудун [чукурун векъи] гл., ни вуж санал яшамиш жезвайбурукай сад мад кIвале тун хъувун тавун. * кIваляй кьве кьил кьуна акъудрай! межд. 'кьирай!' манадин экъуьгъун. * кIвал-югъ сущ. хизан, шейэр - вири санлай. Беген тушиз кIвал-югъ, Ватан тергда на, Халидикай дуван кудай сергда на. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Гуьгъуьнай мехъерар авуна кIвал-югъ хьайидалай гуьгъуьнизни, ада са шумуд сеферда ядигар къазанмиш хъувунай. Б. Гь. Заз эвера. Чахъ, сусар тагъана, кIвале агакьнавай Кьвед-пуд хва, гъуьлуьз рекье тваз тежезвай Кьвед-пуд руш, кIвал-югъ тахьанвай жегьил хизанар авайди, диде-буба, юлдаш кIвале кефсуз месел алайди залумриз чизвач. ЛГ, 2000, 29. VI. Низ чидай, хъсан кIвал-югъ, гьаким хьтин гъуьл, цуьквер хьтин гадани руш авай дишегьли чалкечир жедатIа... А. М. Киф атIайди. * кIвал-югъ авун гл., ни 1) хизан тешкилун. 2) яшайиш, дуланажагъ къайдадик кутун. * кIвал-югъ хьун гл., низ 1) хизан тешкил хьун. 2) яшайиш, дуланажагъ къайдадик акатун. КIВАЛАКI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са вуч ятIани (фу, чкал. хинкIар) гьазурун патал ишиннавай тинидикай атIанвай элкъвей гъвечIи кIус (гъуд кьван). Гила куьне афарар гьинал чразватIа, гъаник цIай кутада ва тинидикай ( чразвай чкадиз килигай) кIвалакIар кьада. ЛГ. 1997, 28. III. Анжах лап мукьув агакьайла, гадади адав гвайди палар квай, аквар гьалда, мухан гъуьруькай ишиннавай тинидин кIвалакI тирди кьатIана, - Им чи пуд лагьай юлдашдин пай я, -сагьибди, юкь агъузна, кIвалакI руьхъверик кутуна, винелай гум кумачир жуьгъенар вегьена. Б. Гь. Заз эвера. 2) элкъвей, алкIай формадин ярувални къацувал квай ширин ичерин сорт. * метIин кIвалакI. КIВАЛАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са тайин къаст, мурад кьилиз акъудун патал ийизвай гьерекат(ар).... малуматрай ва документрай аквазвайвал, В. И. Лениназ Къ. Агьасиеван революция патал тухузвай кIвалахдикай хабар авай. М. М. За нин бахтар чуьнуьхна хьи... Дишегьлийриз, гьа виринра хьиз, я гад, я кьуьд авачиз, кIвалах ацIанва. ЛГ, 1999, 11. III. Зуьрнечияр, ийидай кIвалах авачиз, деминин са кьерехда ракъиник ацукьна жеда. С. М. ЦицIигъ-наме. Буба Гьажикулиева кьил кутур гзаф кIвалахрихъ хъсан бегьерар хьана. ЛГ, 2002, 15. V. Синонимар: агьвалат, вакъиа, кар, гьадиса, кьиса. 2) къуллугъ. –Ам заз зун Дагъустандин радиодиз кIвалахал атай 1959 - йисуз таниш хьана. ЛГ, 2002, 15. V. Эй Сажидин, квез я и махар?! Къалура жув кIвалахда. С. РикI дарих я. * кIвалах(ар) авун гл., ни са нетижа кьилиз акъатун патал тайин гьерекатар кьилиз акъудун. Меслятдалди ая кIвалах, Гуьгьуьл даим шад жедайвал... Пайи-паяр хьанвай халкьар Гьамишалугь сад жедайвал. 3. Р. Зун и пата, вун а пата. Са сеферда мукьва-кьилияр тир Вагьабни Сейфуллагь ветегадиз кIвалахар ийиз фида. С. М. ЦицIигъ-наме. Са-садбуру, завай кIвалах ийиз жедани-жедачни лугьуз, шаклувилерни ийиз хьана. «Самур», 2002, № 23 * кIвалах тухун гл., ни са вуч ятIани кьилиз акъудиз чалишмишвилер авун. Зегьметчи ветеранди насигьатчивилин кIвалахни тухузва. ЛГ, 2000, 29. VI. * кIвалахар къуьл хьун гл., нин кIвалахар жуваз кIандайвал туькIуьн. * кIвалахар мух хьун гл. кIвалах жуваз кIандайвал тахьун. Гуьрцелдилай камна алатдайла, кIвачин кIаник килигна кIанда. Чинерриз тIуш гуда на - ви кIвалахар мух жеда. Р. Гь. Чун чаз килигайла. * кIвалахдивай къерех тахьана нар. къуллугъ кьиле тухун акъвазар тавуна. КIвалахдивай къерех тахьана, 1965 - йисуз кьилин образованидин диплом къачуна. ЛГ, 2003, 1. V. Синоним: заочнодаказ. * кIвалахдин вахт сущ. къуллугъ, кIвалах кьилиз акъудзавай вахт. КIвалахдин вахт куьтягь хьайила, кьве юлдашни галаз ам хуьруьн юкъва авай куьчедай кIвализ хквезвай. А. Р. Кьве чин. КIВАЛАХАРУН гл„ аспект.; ни низ; -да, -на; -из, -зава; кIвалахар ая || -а, -ин, -рай, -мир; ккIвалахар авун, кIвалахар тавун, кIвалахар тахвун, ккIвалахар хъийимир жуьреба-жуьре крар тамамарун. Садбуру техилар гуьз, садбуру хкиз, муькуьбуруни йигарар гатаз кIвалахарзавай. И. В. Чирхчир. КIВАЛАХУН ни низ; -да, -на; -из, -зава; кIвалах ая || -а, -ин, -рай, -мир; кIвалах авун, кIвалах тавун, ккIвалах тахвун, кIвалах хъийимир са кеспи авун. Гьамиша хьиз, квез завутдин ракIар ачух я: кIандатIа - атана кIвалаха, кIандатIа - квез герек тахта, шалман, рак-дакIар къачу. Гь. Къ. Четин бахт. Чеб лезгияр яз республикада тIвар-ван авай партийный работник Мамед Мамедов, математикадин илимрин доктор, профессор Керим Керимов, дяведин йисара Республикадин верховный суддин председателвиле кIвалахай тарихдин илимрин доктор, зи хуьруьнви Алисултан Къулиев хьтин кьегьал рухвайриз кьур гьахъсузвилер гилани чи рикIелай алатзавач. М. М. Лацу декеяр. Гила ам аял тушир, бегьем жегьил тир, хуьре, вич виридаз чидай чкада, чарабруз йикъал кIвалахун адан рикIиз залан тир. М. М. Гь. ЧIехи шаир. И чIавуз ва идеологиядин отделдин зеведишдин замвиле кIвалахзавай А. Г. Агъаевани заз еке куьмекар гана. «Самур», 2002, №23. КIВАЛАХДАЙБУР 1 кIвалахун глаголдикай хьанвай причастидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КIВАЛАХУН. КIВАЛАХДАЙБУР 2 кIвалахдайбур причастидикай хьанвай сущ.; -у, -а са тайин тир нетижа хьун патал тайин тир гьерекатар ийизвай ксар. Буба кьейидалай кьулухъ хизандин гьал мадни пис хьанай. Мулк авачир, гъиле малар авачир. Абур авай ксариз гьакъидихъ кIвалахдайбур хуьре гзаф авай... М. М. Гь. ЧIехи шаир. Зун гьуьлуьн кьере кефер чIугвадайбурухъ ваъ, кIвалахдайбурухъ къекъвезвайди я. Р. Ахьтин руководителар жеда хьи, абурухъ галаз кIвалахиз темпелриз, явакьанриз гзаф четин, акси яз, карчийриз, намуслудаказ кIвалахдайбуруз регъат ва хуш жеда. «Самур», 2002, №5. КIВАЛАХДАЙДИ 1 кIвалахун глаголдикай хьанвай причастидин теквилин кьадардин форма. Кил. КIВАЛАХУН. КIВАЛАХДАЙДИ 2 кIвалахдайди причастидикай хьанвай сущ.; -да, -да 1) са тайин тир нетижа хьун патал тайин тир гьерекатар ийизвай кас. Зун кIвалахдайдахъ къекъвезва. Р. 2) кIвалах рази жедай гьалда кьиле тухудай кас. Ам кIвалахдайди туш. Р. КIВАЛБА: кIвалба-кIвал нар. гьар са кIвал тирвал. Пулунихъ кIвалба-кIвал къекъвена, бурж вугудай кас хьанач. Р. КIВАЛЕВАЙДИ 1 сущ.; -а, -а 1) кIвале авай кас. 2) хизанда дишегьлидин уьмуьрлух юлдаш. Фена тамашдай кьван кар ава, - лугьузвай чи кIалевайда. 3. Э. ЯркIижуван руш. Синонимар: гьуьл, иеси, итим, къужа, уьмуьрдин юлдаш. КIВАЛЕВАЙДИ 2 сущ.; -а, -а хизанда буба итимдин уьмуьрлух дишегьли юлдаш. КIвалевайда рекье туна иниз зун, гъвечIи темен гана гъвечIи рушани. А. С. Хъсан хьана. Синонимар: кайвани, къари, паб, уьмуьрдин юлдаш. КIВАЛИН прил. 1) кIвализ, хизандиз, яшайишдиз талукь. -Са тIимил йисар идалай вилик, - фикирна ада, - куьчейра катзавай аял тир, жегьил хьана, мехъер авуна; кIвалин, хизандин иеси хьана... А. Ф. Бубадин веси. 2) гъилив вердишарнавай, вагьши тушир. # ~ верч, ~ къаз, ~ кац, ~ кицI, ~ лиф, -уьрдег, ~ цIегь. 3) куьч. мукьвавал авай. * кIвалин гьайванар сущ. кал, гамиш, хеб, цIегь - вири санлай. Къурушвидин уьмуьрда балкIанди лап кар алай чка кьазва, кIвалин гьайванрин арада виридалайни пара гьуьрмет авайди балкIан я, гьаниз килигна адаз "ЧIехи стхани" лугьузвай. И. Мурадов. "... Зи тухумдинни сихилдин муг". Вагьши гьайванри хьиз, кIвалин гьайванрини гатфариз туьлекда. 3. К. ТIебиат чирун. * кIвалин къушар сущ. верч, къаз, уьндуьшка - вири санлай. КIвалин къушар, какаяр Жезва лап тIимил. А. Къ. Пешапай. * кIвалин юлдаш сущ. паб. Кесибдихъ авай фикир сад тир: «Лап хъсан ваъ, хъсанни ваъ, са тегьер, юкьван хьайтIани са йисуз кIвалин юлдашдихъ галаз яшамиш жен, са тIимил вахтунда хьайитIани хажалатар рикIелай ракъурин». М. Гь. Буржар хьайитIани алатда хьи... Синонимар: уьмуьрдин юлдаш, къари, кIвалевайди. КIВАЛИНБУР 1 кIвалин прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КIВАЛИН. КIВАЛИНБУР 2 кIвалин прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин форма. Худда гьатда кIвалинбур Ачухиз мал-девлетар. Ф. Н. КIВАЛИНДИ 1 кIвалин прилагательнидин теквилин кьадардин форма. Кил. КIВАЛИН. КIВАЛИНДИ 2 кIвалинди прилагательнидикай хьанвай существительнидин теквилин форма; -а, -а; кIвалинбур, ккалинбуру, кIвалинбура са кIвале яшамиш жезвайбурукай сад. Худда гьатда кIвалинбур Ачухиз мал-девлетар. Ф. Н. Цавун муьгьуьббатдин авазар. КIВАРА кил. КIУРУ. КIВАРКIВАЛАГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарцин тандай фидай ва вичихъ яргъи кIуф гадай къуш. Синоним: кIекIе. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 |
| |||||||
|
