| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка ХИЯНАТКАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хиянат кар авурди, ийидайди. Амма гьи касди чаз Ватандикай тапарар ийизватIа, ахъай ийиз са гьинавай хабарар, Ахътиндакай эхир жеда Ватандиз хиянаткар. О. Гьуьсейнов. Ругудар. Синонимар: хиянатчи. хаин, вафасуз. Антоним: вафалу(ди). ХИЯНАТКАРВИЛЕЛДИ нар. хиянаткарвал хас яз. 1999 - йисан августдиз-сентябрдиз лагьайтIа, чеченрин чуьлдин командирар тир Ш. Басаевани Э. Хаттаба руководство гузвай террориствилин международный банд- тешкилатрин составда аваз ваххабитри хиянаткарвилелди Дагъустандин ЦIумада, Ботлих ва Новолак районрал вегьена. ЛГ, 2004, 26. 07. Синонимар: вафасузвилелди, хаинвилелди, хиянатчивилелди. Антоним: вафалувилелди. ХИЯНАТЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хиянат кар ийидайди, авурди. Синоним: хиянаткар. ХИЯНАТЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -шери, - илера хиянатчи тир гьал. Синонимар: хиянатвал, хиянаткарвал, хаинвал, вафасузвал. ХИЯНАТЧИВИЛЕЛДИ нар. хиянатчивал хас яз. Синоним: хиянаткарвилелди, хаинвилелди. вафасузвилелди. ХИЯР туьрк нугъ., зар., сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра афни. ХКАДАРУН 1 гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай. - мир; хкадар авун, хкадар тавун, хкадар тахвун, хкадар хъийимир экв гудай алат ва я цIай чпин къуват амачир гьалдиз гъун. Ада гьасятда лампа хкадарна, и гевгьер кIвалин пенжерда эцигна. Ф. Гъуьлуьн руш. Гишин вилер яваш-яваш кIев жедай, Ксудайла хкадардай шемер хьиз. А. С. Дидедин кьисас. Са шешел къумадалди цIаяр хкадриз жедайди туш эхир. ЛГ, 2004, 30. IX. Синонимар: туьхуьрун, элуьхъарун. Антоним: куькIуьрун. ХКАДАРУН 2 гл., ни вуч -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, - рай, -мир; хкадар авун, хкадар тавун, хкадар тахвун, хкадар хъийимир са чкадилай маса чкадал кьве кIвачни цавай гъана (тухвана) фин. Шад хьайи адаз, балхундилай хкадарна, рушан патав физ кIанзавай. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Антер буба, къуьзуь хьана, уьзенгда кIвач туна, балкIандал хкадарна ахкьах техжезвайла, а патарин къурухчи адан хва Агьмед халудикай хьанай. А. Къ. Нехирбанни лекь. ХКАДУН 1 : * марф [къвал] хкадун. ХКАДУН 2 гл., низ вуч; -да, -на; -из, -за тIуьр затIуникай пис нетижа хьун. ХКАЖ: * хкаж хьун гл. 1) вуж-вуч агъада авайди виниз тир терефдихъ фин. Югъ хьайила, серкерди, азиз мугьмандихъ кьве кас агалдна, абур гъуьрчез ракъурна. Абур жигъирдай яйлахдин кьилихъ галай дагъдиз хкаж хьана. А. И. Самур. 3) са куьн ятIани винел пад (руфунин, хамунин) адетдин - гьалдай кьакьанвилихъ атун. Синоним: дакIун. 2) дережа артух хьун. Санлай къачурла, XIX асирдин лезги литература девлетлу хьана, сиясатдин дережадиз хкаж хьана, адан художественный лайихлувилер артух хьана. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. ХКАЖУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -0|| -а, -ин, -рай, -мир; хкаж авун, хкаж тавун, хкаж тахвун, хкаж хъийимир 1) агъада авай затI виниз акъудун. Ада, мукъаятвилелди руш чилелай хкажна, къужахда кьуна. У. Къемберов, Сел. 2) дережа виниз акъудун. Совет гъукуматди - гъвечIи халкьарин культурныйвал хкажун патал лазим тир вири шартIар яратмишунин, еке къайгъу чIугунин нетижада, лезгийрин литература лап маса, цIийи рекье аваз вилик физва. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, ХКАТАЙ 1 хкатун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. ХКАТУН. ХКАТАЙ 2 сущ.; -я, -я; -яр, -йри, -йра са квекай ятIани хкатна, ишлемишуниз герек авачир амукьай. - Ада вуч ийизвайди я? - хабар кьуна завой Абдурагьмана. -Аквазвачни ваз, - дуст кас, - лагъана за, - недай-хъвадай затIарин хкатаяр, фан кIусар жагъурзава а яшлу дишегьлиди. "Самур" газ., 2005, 24.05. Синоним: амукьай. ХКАТУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир 1 ) са нин-куьн ятIани кIаникай малум хьун. Бармакдикай хкатай мекен чIарар цифеди кьежирна пелекай стIал-стIал яд кIвахьзавай Мегьамедрасулан пашман сифет язух къведай гьалда авай. А. И. Самур. 2) арадиз атун. - НикIиз атана, кьилер кIватI хъийида. Абурукай са гирванка техил я хкатин, я хкат тийин. А. А. Лезгияр. - Адакай фекьи жедайди яни? Адакай хъсан чубан хкатда. ЛГ, 2003, 2. Х. 3) амачиз амукьун, магьрум хьун. Эй, факъир, къаткимир гатуз, Чир хьухь, зулукай хкатда. Гьам цуьк], гьам мух хкваш кIатIуз, Валлагь, къуьлуькай хкатда. С. С. Къуьлуькай хкатда. Килиг, техилдикай са тварни пуч ийимир, цIи кьурагь хьана никIер вири хкатзава. А. Ф. Бубадин веси. А папарин хесетар гъихьтинбур тир, абурукай а хесетар гьикI хьана хкатнатIа, ахъаюн лап яргъал фида. А. Муграгъви. Ажалдин хура. ХКАТIУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -0а, -ин, -рай, -мир; хкатI авун, хкатI тавун, хкатI тахвун, хкатI хъийимир яргъивал авай са вуч ятIани лазим тир куьруь къайдадиз гъун. Гьа и акунралди ам инсанрикай хкатна чир жезвай. Чубарукдин лувар хьиз хкаж хьанвай, хкатIнавай рцIамрикай пIинияр хьтин еке вилера виликан ишигъ аквазмачиртIани, элкъвей тIунутI хьтин чиниз ва куьк пIузарриз кефсузвилин къиб янавайтIани, итимар элкъвез адаз тамашзава. А. М. Киф атIайди. ХКАХЬУН гл., вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; хкахь авун, хкахь тавун, хкахь тахвун, хкахь хъийимир куз, экв гуз амукь тавун. Хкахьзавай къулан патав агалт хьанвай диде, «Вун хтанани, чан руш1 .» - гьарайна, къудгъун хьана, вичелди чукурай рушак ккIана, къужахра гьатна. А. И. Самур. Йиф кьудалай. алатна, къулавай цIай хкахьна, михьиз жендек къайи хьайи фекьиди цIугъ ийиз башламишна. ЛГ, 2004, 8.I. Синонимар: туьхуьн, элуьхьун. Антоним: куькIуьнун. ХКВАШ хкун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ХКУН. ХКВЕДА, ХКВЕЗВА, ХКВЕН хтун глаголдин формаяр. Кил. ХТУН. ХКВЕН ТИЙИЗ кил. ХТУН ХКЕТ сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра хьайи-тахьай вакъиаяр бинеда аваз туькIуьрнавай халкьдин сивин яратмишунрин жанр. Зи кьуд йис хьанвай гада хкетар ахъая лугьуз гьавалат хьана. А. Ф. Лянет. Хкетдинни гьакъикъатдин арада Инсаният акъатна са яшариз. И. Гь. Хкетдинни... Лезгийрихъ девлетлу фольклор ава. Ана... риваятарни махар, хкетарни къаравилияр гьалтзава. Гь. Гь. Гашаров. Сифте гаф. Синоним: мах. ХКЕТЧИ сущ.; -ди. -да; -яр, -йри, -йра хкетар ахъайдайди. ХКЕЧIУН гл., вуж-вуч; да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; хкечI тавун, хкечI тахвун, хкечI хъийимир 1) нин-куьн са нин-куьн ятIани кIаникай азад хьун патал масанихъ гьерекат авун. СикI хкечIна валарикай, яваш-яваш фена рушаз аквадай чкадал, ахпа ам акъвазна кьулухъ галай кьве кIвачел кьуьлиз-кьуьлиз, фена рушан патав. Ф. Кесибдик хва Къагьриман. - Инсанрин кам базарда амай кьван гагьда, зун аникай хкечI хьувунач. Кьуд пад секин хьайила, будкадин къваларикай инсанрин кIвачерин къекъуьнар тахквазмайла, хкечIна. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) мярекатдикай къерех хьун. Амма вич коллективда жезвай ва коллегайри тешкилзавай са мярекатдикайни хкечIдачир. Н. И. Сирлу межлис. Къуьлуьник квайбур хкечIна, вич гьакI амукьай Селим бег, мугьмандиз вилин тумунай тамашна, далдамчийриз манат гана, къуьлуькай хкечIна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 3) гъуьлуьвай чара хьун. эунни вакай хкечIдани, Гадарна кIвал, авай гьал? Т. А. Фу квахь тавурай. ХКИС: * хкис хьун гл., вуч патарив гвай затIарилай тафаватлу яз экъис хьун. Курква къванер хкис хьанвай дар куьчедай акъатдалди, за къекъуьнин йигин ериш дегишарна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Бизибуру, сада-садаз басрух гуз, суфрадал жуьреба-жуьре няметар туькмишзава ва, чпин ялавлу муьгьуьббатдикай малумарун яз, лазни яр акахьнавай къезил перемрикай хкис хьанвай ацIай тIарам хурарив рикIин лепедин гьайбат къалуриз тазва. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. ХКИСУН гл.;' -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; хкис авун, хкис тавун, хкис тахвун, хкис хъийимир 1 } вуч патарив гвай затIарилай тафаватлу яз экъис хьун, - Ажеббур тушни къуьнер! ТIарамбур я кIвачер! Хурар ава экъисна, хкисна... З. Э. Рамзият. 2) ни вуч сада мурз алай затI масада агъадихъай винелди эцягьун. ЧукIул хкисай руфун пад жедач, Гьарам затI тIуьрди жеда. Р. ХКУДУН гл., вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; хкуд тавун, хкуд тахвун, хкуд хъийимир 1) нин-куьн кIаникай азад авун. Къванцик акатнавай лопатка хкудна. Р. 2) кIевнавай ва я кIев хьанвай чкадай винел акъудун. 1989 - йисуз курортдин зона тир Набранда са ихтиярни авачиз къванер хкудда... М. М. Лезги тIвар алатIа - Чигалиди, килиг затIни тавуна, руьхъверикай, тIанурдин фу хьиз, яру хьана чранвай гуьмбе хкудна векьел эцигна. Б. Гь. Заз эвера. Сувара багъламадикай хкудна чпи дидеди гьайи савкьатар вахкана. А. И. Самур. 3) мярекатдикай къерех авун. Кьуьлзава зи балади - Галатдач. Ирид гуьзел хкудда - Алатдач. А. С. Кьуьлзава зи балади. 4) са гьихьтин ятIани хата-баладик акат тийидайвал авун. Синоним: къутармишун. 5) гъуьлуьвай чара авун. 6) тайин къуллугъдал эцигун. Зи къунши хуьруьнбуру председателвилиз хкудна, адан папа ам - кIвалин ханвилиз. Р. 7) тайин кьадар са шумудан тIимиларун. Вадакай кьвед хкудайла, пуд жеда. Р. 8) куьрс хьана гьалда авайди а гьалдай акъудун. Халис угъриди рак хкуддач, кIвалин пун хкудда. Р. Антоним: кутун. * кеф [лезет] хкудун, хъел хкудун. ХКУН гл., ни вуж-вуч; -ида, -ана; -из, -изва; -ваш, -ин, -урай, -имир; хкун тавун, хкун тахвун, хкин тавун масаниз тухвай затI, масаниз фейи, тухвай кас вич алай чкадал агакьар хъувун. Пакамаз къарагъна, ам, амай шарагни хкида лагьана, яваш-явашдиз фена мад и тамуз. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Куьз жеда вун гьар вахтунда Эвериз хкиз куьчедай? Е. Э. Вирт квахьайдаз. Лугьуда ваз: мад пул хкваш. С. С. Къиздирмадиз. ЦIам-кIарас гайила, абур, улакь авачиз, чи рушарини дидейри кIула кьаз хкидай. ЛГ, 2004, 25. ХII. ХКУН 1 гл., ни вуж; -ида, -ана; -из, -изва; -ваш, -ин, -урай, -имир; хкун тавун, хкун тахвун, хкун тавун эвленмиш хъхьун. Аял кьепIина амаз, диде рагьметдиз фена, бубади цIийи паб хкана. ЛГ, 2005, 11. VIII. ХКУНИ 1 , ХКУНИЗ 1 хак существительнидин падежрин формаяр. Кил. ХАК. ХКУНИ 2, ХКУНИЗ 2 хкун глаголдин масдардин падежрин формаяр. Кил. ХКУН. ХКУЬКЬУН кил. ХУЬКУЬКЬУН. ХКУЬРУН кил. ХУЬКУЬРУН ХКЯГЪ (ХКЯЙ): * хкягь (хкяй) хьана нар. садлагьана игьтиятлу, мягьтел тир гьалдиз атун. Бубадиз латан кьилихъ са шумал руш галаз акуна. Буба хкяй хьана акъвазна. Къ. Къ. КIири Буба. Кьвед рахана. Абур вужар ятIа чир жезвачир. Къаюм хкягъун хьана. З. Э. КУТВ-диз фена. у ХКЯГъАЙ 1 хкягъун глаголдин кьетIен формайрикай сад. Кил. ХКЯГЪУН. ХКЯГЪАЙ 2 прил. сад хьтинбурукай вини дережадин ери авай. - Им, лагьана за, хкягъай, сечме, еке, ацIай тварцин кьуьл къалурна, ви никIяй хьанвайди я. А. М. Мурк ракъини цIурурда. Синоним: сечме. ХКЯГЪУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -гъиз, -зава; -0 || -гьа, -гьин, -рай, -мир; хкя тавун, хкя тахвун, хкя хъийимир са шумудакай бегенмиш хьайиди къачун. Инсанрин ва уьмуьрдин гьаларин шикил кхьидайла, шаирди, писателди чIалан вири гафарин девлетдикай хийир къачуда, анжах ибурукай ада вичиз герек гафар хкяда. Н. А. Литературадин хрестоматия. Курум ЧIехиди хкягьайдалай кьулухъ адаз куьмек гун патахъай хуьрерин обществойрин союзрай са шумуд кас куьмекчияр хкягьна. А. И. Къиргъин. Хкягъ, хъсан кIвал адаз, Гьайиф къвемир чехирни. А. С. Дидедин кьисас. Маса кас хкя хьийиз алакьнач. ЛГ, 2005, 19. V. Синоним: сечмишун. ХКЯКЬУН гл., вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хкякь авун, хкякь тавун, хкякь тахвун, хкякь хъийимир къвал, марф акъвазун. Марф хкякь тийиз цIувад югъ тир. З. Э. Муькъвел гелер. Садлагьана башламишай гужлу сел садлагьана хкякьни хьувуна. А. И. Самур. ХКЯНЕК сущ.; -кIеди, -кеда; -ер, -ери, -ера къатух. Заз хкяйнек кIанзавай гьай маядин. Авачни квез? АватIа, ваъ лугьумир! И. Гь. Саяд. Синоним: маст. ХКЬУН кьун глаголдалди лагьанвай гьерекат кьулухъ элкъуьн хъувун ва я тикрар хьун мана квай форма. Кил. КЬУН. ХКЬУРУН гл., ни вуж ; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хкьур тавун, хкьур тахвун, хкьур хъийимир шезвайди секинарун. ХКIАМА, ХКIАМАЗ кIан хьун глаголдин формаяр. Кил. КIАН * кIан хьун. ХКIАН: хкIан хьун глаголдин форма. Кил. * кIан хьун. ХКIУН 1 || ХУКIУН гл., вуж-вуч нив-квев; -ада, -уна; -укI, -ан,. -урай, -амир; хкIун тавун, хкIун тахвун. хкIун хъийимир вуж-вуч ятIани нихъ-квехъ ятIани галукьун. Тиш хкурла, атана дад: "Чан" лагьана пIигъна каци. Е. Э. Къах тIуьр кац. Суламидин ифенвай гъилер вичин бедендик хкIурла, рушалай саки зурзунар алахьзавай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Кьулухъ кIвачер чилик хукIур арада, адан хур чIулав чIагъран руфуна акьуна. А. Къ. Чемипион. - ☼ 1955 - йисуз акъатай орфографиядин словарда, 1966 - йисуз акъатай "Лезги чIаланни. урус чIалан словарда" хкIун кьабулнава. 1964 - йисан орфографиядин словардилай башламишна хукIун ава. * вил хкIун, гъил хкIун, кIвач хкIун. ХКIУН 2 гл., вуж-вуч нив-квев; -ада, -уна; -укI -ан, -урай, -амир; хкIун тавун, хкIун тахвун, хкIун хъийимир наразивилин гьиссер хьун. Халкьдин шаир -халкьдин мез Хуьруьг Тагьиран гьакъиндай делилар кIватIиз зун чпихъ галаз гуьруьшмиш хьайи гьич са касдин сивяйни заз шаир хъел кьведай, бейкеф жедай, фад хкIадай, " пис хесетрин инсан я лагьана ван хьанач. К. К. Шаирдин килфетар. Синоним: бейкеф хьун. ХКIУРУН 1 || ХУКIУРУН гл.. каузатив, ни; -да. -на; -а, -ин, -рай, -мир; хкIур тавун. хкIур тахвун. хкIур хъийимир вуч ник-квек ятIани галукьарун. Кастумрик кьал хкIур тийиз чалишмишвалдай. М. В. Гьарасатдин майдандал. ☼ 1955 - йисуз акъатай орфографиядин словарда, 1966 - йисуз акъатай "Лезги чIаланни урус чIалан словарда" хкIурун кьабулнава. 1964 - йисан орфографиядин словардилай башламишна хукIурун ава. ХКIУРУН 2 гл., ни вуж; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; хкIур тавун, хкIур тахвун, хкIур хъийимир шезвайди секинарун. Масадбур хкIурдайла, жув шехьмир. Р. Синоним: тухтатмишун. ХНУБ || ХНУШ т-б., ягьанат., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра паб. - Ина авай зи хнупI гьикI хьана? З. Э. Арифдиз ишара. - ХнупI вуч лагьай чIал я? Яда, лугьудайла вун просвещениедин инспектор я. А ви сиве авай шеври гафар вучтинбур я? Ам вавай чара хьана хъфена. Мад вун хътин гъиссуздахъ галаз жуван ширин чан кутIурич хьи. З. Э. Арифдиз ишара. ХОЗЯИН (ХУЗАИН, ХУЗАЙИН рах.) урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са вуч ятIани (майишат, кIвалер) нинди ятIа, гьам. Гадайрини чпин кечмиш хьайи буба, хозяиндихъ галаз ара авай хванахва тирди тестикьарна. Къ. М. Рекьин риваятар. 2) масабуру вичиз гьакъидихъ кIвалахзавай, девлет авай кас. Акуна хьи, хузайин, идет тирвал, вичин ламран юкьвал ацукьна, чапатIар алай кIвачер чиляй галчIур жез, къвезва. З. Э. КУТВ-диз фена. Валлагь, зи хузайин амалар чидайди тир лагьанай Къайитмаза Сабираз ихтилат кватайла. З. Э. Рекьер сад туш. Синоним: иеси. ХОЛОДИЛЬНИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра недай затIар къайи гьалда хуьдай шкаф хьтин затI. -Куьне чаяр хъвазвани? - мегьрибанвилелди хабар кьуна чун акур ада, гъилевай сумка холодильникдин патав эцигна. А. М. Мурк ракъини цIурурда. Ивидин гемоглобин тIимил тирла, ихьтин къаришмади куьмек гуда: са стакандавай газаррин, чугъундуррин ва чIулав турпунин миже вири сад-садак какадарна ва аниз 200 г. вирт, са лимондин миже алава хъувуна холодильникда хуьда. Йикъа пуд сеферда фу недалди са сят амаз хуьрекдин са тIурунавайди ишлемишда. ЛГ, 2004, 15. VII. ХОР урус, сущ.; -ди; да са шумуд касди санал мани тамамарун. Зиярат рушарин хордалди башламиш жеда. Рушари чпин манийра кьилин гъуцар тир Ракъинин къудратлувал, ада инсанриз ийизвай хъсанвилерин тариф ийида. А. И. Къиргъин. Лезгийрихъ девлетлу фольклор ава. Ана... мисаларни мискIалар, кинарни къаргъишар, хордин маниярни бендер, риваятарни махар... Гьалтзава. Гь. Гашаров. Сифте гаф. ХОРДАЛДИ нар. вирида са сивяй, санлай, сад хьиз. Чир хьурай квез кIевелай: Тадач хутIаз квев чи хам. Фялейрини хордалди: - Чи виридан гаф я ам; Х. Т. Дагьустандин баркаллу рухваяр. - Салам алейкум, чан бадеяр. Алейксалам, - къарийри хордалди жаваб гана. С. К. Негь. Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 |
| |||||||
|
