Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


ХВАНАХВА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чпин арада мукьвавилин алакъаяр авай хьтин танишар. [Эфенди] - Чи хванахва Малла Ферзали атанавай, ада ана хьайи крар садни амачиз ахъайна заз. Гь. Гь. Колхоз. Гьа и арада Гьашим хванахвани галаз кимел атана. А. И. Самур.

ХВАНАХВАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хванхва(яр) тир гьал. Хванахвавал бубайрилай рухвайрал, яни несилдилай несилдал фидай. ЛГ, 1992, 8. Х.

ХВАНАХВАВИЛЕЛДИ нар. хванахвавилин алакъаяр авай гьалда, хванахвавилин алакъаяр авайди хьиз. Хванахвавилелди эгечIна, къайи къаяб хьиз хкечIна. Р.

ХВАР сущ,; -а, -а; -ар, -ари, -ара диши балкIан. И пуд вацран къене вун гьуьлел алад. Анал са хвар экъечIда, вуна адакай нек ацана хкваш. Ф. Гьуьлуьн руш. Абуру галатайла нубатдалди акьахун патал мискьи Мегьамедан хвар кирида къунай. З. Э. Муькъвел гелер. Кьурагьай атай Сефералидиз юга хьсандиз фидай хвар авай. С. М. ЦицIигъ-наме.

ХВАТ сущ.; -утуни, -утуна; -утар, -утари, -утара тарцел жедай ири цил авай цуру-ширин емиш. Руша таран хилелай са шумуд хват атIана. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ХВАХ 1 -ухуни, -ухуна; -вахар, -вахари, -вахара тини ишинун, фу тун патал кIарасдикай раснавай къен авай къаб.

ХВАХ 2 -ухуни, -ухуна; -вахар, -вахари, -вахара еке къван. ЧIехи вацIу, вири дере зурзурзавай, зурба къванер-хвахвар... алабариз тухузва, Гь. Къ. Четин бахт. Булахдин патав гвай кIамуз мукьва гегьенш майдандин кьилел кузвай электрикдин еке лампадин ишигъ бязи чкайрилай кIвалерин цлари, акахьай жуьрейрин хвахварикай, къванерикай кьунвай паруйри далдаламишзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * биши хвах.

ХВАцI рах., сущ.; -а, -а; -ар, -ари. -ара гъвечIи эркек аял, хва (адакай кIанивилелди рахадайла) Шулу хьана аялар. бицIи хвацI, кIвач кьарада акIана, сив япарихъ кьван ахъайна, нерни кIвахьна, гьарай ацалтна, шехьиз, кIвачел алай. Н. Насрулласв. "Го-о-ол".

ХВАШ: * хваш-беш авун гл.; ни мугьмандиз атанвайдаз вич хуш тирди къалурна, жузун-качузун авун. Ахпа хваш-беш, жузун-качузун авуна, аш-затI гъана фекьидин ва вичин вилик эцигна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Мугьманриз хваш-беш авурдалай кьулухъ вилик чай, фу гъана. А. Муграгъви. Ажалдин хура. Хваш-беш авурдалай гуьгъуьниз, кайваниди суфрадал тIуьн-хъун гъана, чна суьгьбетар ийиз башламишна. С. Зи Сулейман.

ХВАШГЕЛДИ (ХВАШКАЛДИ) межд "Вун атун заз (чаз) хуш я" манадин гаф. - Хвашгелди, мугьман! -лагьана; кьведани зи гъил кьуна. А. Ф. Лянет. Райкомдин секретардин кьил акунмазни, агъсакъалар кIвачел къарагъна. - Саламалейк, жемятар, лагьана Шахмарданова шаддиз. - Ассаламалейкум! - Де вун хвашгелди! - Хвашгелди! - Хвашгелди! А. А. Лезгияр. - Ваз хвашкалди, за вун фадлай гуьзлемишзавай. З. Гь. Югъ ачух жедайла. [Гегьвер] -Квез хвашкалди, я стхаяр. [Мугьманар] - Сагъ хьуй, чан вах. Гь. Гь. Адетдин къармахра. - Ваз хвашгелди. Зейнаб - Сагърай бала. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Айнади, айвандик экъечIайла, кIвале авайбуру чун шадвилелди къаршиламишна, чаз "хвашкалди" лагьана, амма чун Азербайжандай атанвай мугьманар тирди чир хьайила, абур тажуб хьана.. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъара авай жуванбур || «Самур» газ., 2002, 25.I.

ХВЕЙИ хуьн глаголдикай хьанвай причастидин форма. Кил. ХУЬН.

ХВЕНА хуьн глаголдин алатай вахтунин I форма. Кил. ХУЬН.

ХВЕХ сущ.; -уьни, -уьна; -ер, -ери, -ера кIерецдин хъире алудайла, къене авай лацу затI. КицIи сараривди кIерец хана, хъиреяр гадриз хвехвер жакьвадайла, Магьсуд гьейран хьана амукьдай. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ХВЕШ фарс, сущ.; кьадардин, падежрин формаяр авач шад тир гьал. И геренда кIвализ мугьман атана. Хвеш хтана, чим хтана пелел зи. Х. Х. И геренда... - Квез балугъдин нидикай хъел къвезвани? - Бес хвеш къвезвани? -аламат жеда дагъвияр. Р. Гь. Балугъ.

* хвеш кутун гл., ни-куь ник гьиссерик шадвал кутун. Белки, ам за аял чIавуз авур фикирарни къе вичин кьиле авай фикирар сад хьуни шадарнавайтIа? И карди вучиз ятIани закни хвеш. кутунвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: шадарун.

ХВЕШИ прил. хвеш ктканвай. Синоним: шад. Антоним: пашман.

* хвеши хьун гл., вуж шад гьалдиз атун. Рушаз, сикI акурла, хвеши хьана. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Пачагьдиз гзаф хвеши хьана, лагьай кьван вири шейэр адаз гана. Ф. Халуни хтул. Шаирдилайни гзаф адан ирандидедиз хвеши хьанвай. А. Къ. Бадедин савкьват. Синоним: шад хьун. Антоним: пашман хьун.

ХВЕШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хвеши тир гьал. Надежда Михайловнадик са гьихьтин ятIани хвешивал квай. А. А. Умуд.... инсанар лекьерал пехил я, гьавиляй абур Шагь-Буба халудин гьаятдал Цавдаран магълубвилел хвешивал ийиз атанвайбур хьиз тир. А. Къ. Нехирбанни лекь. Гьайиф хьи, Мурсалан шадвилер, хвешивилер гзаф яргъал фенач. Гь. Къазиев. "Гьайиф зи гъуьл". Синоним: шадвал. Антоним: пашманвал.

ХВЕШИВИЛЕЛДИ нар. хвешивал хас яз. Хвешивилелди кIвалахдайда шадвилелди уьмуьрни тухуда. Р. Синоним: шадвилелди, хвешидаказ, хвешиз. Антоним: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз.

ХВЕШИВИЛЯЙ нар. хвешивал себеб яз. -... ам гьарамзада я, ам хвешивиляй шехьзавайди я. Ам абурун адет я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Вичизни хабар авачиз, адан руфунив агудна кьунвай гъилер хвешивиляй сад садал алтад жедай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: шадвиляй. Антоним: пашманвиляй.

ХВЕШИДАКАЗ нар. хвеши гьисс кваз. Хвешидаказ башламишай кар хвешивал кваз ая. Р. Синонимар: шадвилелди, шаддаказ, хвешивилелди, хвешиз. Антоним: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз.

ХВЕШИ3 нар. хвеши яз. Винелай хвешиз акваз къене шелар авайди я. Р. Синонимар: шадвилелди, шаддаказ, хвешивилелди, хвешидаказ. Антонимар: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз.

ХВЕШИЛА нар. хвеши гьалда аваз. ЦIару куьрпе кIелни къужахда кьуна, зун, гуьгъуьна хебни аваз, хвешила хуьруьз хквезвай, - ихнхилатазава Маневра. ЛГ, 2004, 26. VII.

* хвешила кьена гьал 'гзаф хвеши хьана' манадин ибара.

ХВЕШХВЕШ сущ.; -ди, -да; -ар. -ри. ~ра яру цуьк ахъайдай салан набатат ва адан тум. Министрди къейд авурвал, опийдин хвешвеш гьасилунал гъатта гьукуматдин чиновникар ва чкадин военачальникарни машгъул я. ЛГ. 2004, 13. V. Алай йисуз, бязи делилралди, ана [Афгъанистанда. А. Г.] бейгьушдин хвешхвешдин чIехи бегьерар - саки 4 агьзур тонн -гьасилнава. Адакай тахминан 3,5 тонн героин гьазурда. ЛГ, 2004, 15. VI!.

ХЕБ сущ.; -ипе, -ипе; -ипер, -ипери, -ипера майишатда герек йис, нек, як къачун патал хуьзвай гъвечIи крчар алай кIвалин гьайван. Гьелбетда, малдардиз хеб гъиляй акъатайла, вичин гъиляй хизан хуьдай авай-авачир, вич патал анжах мумкин тир са пеше къакъуддай хьизни жезва жеди. М. Гь. Им къван, имни терез. - Кьве хеб квахьнава, вири дагълар капалай авуна. амма ягъияр гел амачиз квахьнава, чидач вучдатIани. З. Гь. Лезгийрин риваят. - Хипер Мугъандай хквез анжах рекьера ава. А. Къ. Нехирбанни лекь. Солдатри къаравул чIугвазвай постуниз мукьва хиперин бередивай кьил элядай. Н. М Буба. Гьар хпе кьве кIел, чIижери кул гуз, Бегьер тагудай аквадач кул-кус. Баркаван чиле акIура на тIвал, Гатфар алукьда - къацу жеда кьвал. Х. Х. Масан баде. Намуслу чубан я вун, сагърай Асанбек дадаш. Пагъливан хьиз вун хпен къерехрилай элкъведа. А. Мут. Михьивал. Кефер патахъай чилин циф къарагъна, хпер акъвазнавай чка кьаз башламишна. А. И. Самур. Алатай йисуз районда гзаф хьайи хиперин гьисабдай чаз 1548 агьзур манат ( 2002 - йисуз 1218 агьзур манат) чара авуна. ЛГ, 2004, 15. VII. ☼ 1964 - йисалди вири жуьредин словарра хеб гафунин кирсеба падежрин формайра и гьарф авачиз кхьин къанун яз кьабулнавай.

* хеб хьиз нар. кичIевал, ажузвал хас яз. Ваз чида, зи гьалар ваз аквада: Хеб хьиз ава зун жанавуррин арада. Е. Э. Дуванбегдиз. Синонимар: ажуздиз, кичIез.

* хеб цIаракай сущ. макьамдин тIвар.

* хебни жанавур хьун гл. ажузди, къуватсузди ва адаз акси къуват яз хьун. Инсанар хьайила хебни жанавур, Дугъри игридаз кван я дуьньяда. Е. Э. Дуьнья гургьагур.

* хипен гьен нугъ., сущ. гьуьндуьг, парах.

* хипен ниси сущ. хипен некIедикай хкуднавай ниси (адет яз, хъсан ниси яз гьисабда). За адав мерейрин дувулар вегьенвай цIвегьеда рганвай хипен ниси нез туна. - Адакай дарман хьанайни? - Пагь, хабарни кьазва... Лап гьа юкъуз, гъиле-гъил амаз... Б. Гь Заз эвера.

* хипен хам алай жанавур сущ., вуж винел патан акунрай секин къилихрин, амма гзаф къаних, чапхунчи инсан. [1 -рабочий]. - Хьана ман, жуван сив кIватIа, хипен хам алай жанавур. Зунни дабан атIудайбурукай я. З. Э., Б. А. Къазимегьамед. Анжах мукъаят хьухь, Аслан. Ам хипен хам алай жанавур я. Б. А., З. Э. СтIал Сулейман. Хипен хам алай жанавурри багьа мугьманриз хиянатвал тавун патал серенжемар къабулнава. Гь. Къ. Четин бахт.

* хипен хам алукIун гл., ни вичин халис хесетар чуьнуьхна, жув гзаф секин инсан яз къалурун. Кулакди вич тадиз авуна дегиш, Анай затIар гана, пучна, чуьнуьхна. Виридахъ галаз авуна вич вердиш. Хипен хам алукIна суфат чуьнуьхна. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. [Мевлюдин]. - Фадлай зи вил ви ивидихъ хьанвай, Къагьриман. Вуна зун уьмуьрдивай авуна. Хипен хам алукIна, вуна зав зи бубани стха маса гуз туна. А. М. Къалабулух квай гатфар.

* хипен уьмуьр сущ., куьруь уьмуьр, тIимил вахт. Хъсан хьурай, чан хва, хъсан хьурай. Мад гила чаз са хипен уьмуьр я ама, я амач. Чаз аквазвай эквер куьн я. Я. Я. Нурар ва хъенар.

ХЕВ сущ.; -иве, -иве; -ивер, -ивери, -ивера гардандин кьам галай пад. Гамишдин хев акъатнавай. Р. 2) гардан кьазвай парталдин пай. Перемдин хев къазунна. Р. 3) арабадин вилик пад. Ам арабадин хиве ацукьна. Р.

* хев кваз хьун гл., нин са кар авунин разивал хьун. Гьич хев квач хьи цанар цуник, тумакь яц. Е. Э. Тумакь яц. Вилик заманада са кеспидин сагьибни тушир, кIвалахуникни хев квачир са кас авай кьван. И. В. Чирхчир.

* хев кутун гл., ни квек.... иштараквал авун, са кIвалах авуниз разивал гун (гзафни-гзаф инкарвилин формада ишлемишда).... гьич тахьайтIа са вишни яхцIурни цIуд кас кьванни членар хьана кIанда лугьуз хев кутан тийиз хьана. З. Э. Муькъвел гелер. [Наси]. - Ваъ, юлдаш председатель! Амма Фундугъбега и кардик гьич вичин хев кутазвач, гьар са кар кьулухъ ягъиз алахънава. Ш. Э. М., А. Р. Фундугъбег. - Зи теклифдик хев кутадай ашкъи авачиз. жаваб гана хци ва вичин жаваб генани мягькемар хъувун патал алава хъувуна. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* хиве аваз хьун гл., нин вуж-вуч са вуч ятIани кьилиз акъудун мажбури яз хьун. Жувакай рахайтIа, зи хиве гьар са водитель тайин троллейбусдихь галкIурунин, пассажирриз селигъалувилелди къуллугъдай, абурун хатасузвал хуьдай, машинар датIана кардик жедай гьалар таъминарунин везифа ава. ЛГ, 2003, 13. ХI. Гьар са чIавуз вад ферз я ви хивевай... Е. Э. Ярдиз.

* хиве гьатун гл., вуч нин 1) са вуж-вуч ятIани жуванди хьун. И етимар вичин хиве гъатуникай ва, гьабур себеб яз, вичихъ галукьай рикIин тIарвилерикай шаирди вичин эхир нефесда туькIуьрай чIалара къалурнава. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941). Хзандин дерди-бала михьиз вичин хиве гьатай жегьилдин ( а чIавуз Тагьиран цIемуьжуьд йис тир) ийир-тийир квахьна. А. С. Хуьруьг Тагьир. 2) са нин-куьн ятIани жавабдар хьун. Гьелбетда, вагонда авай пассажиррикай садани, пакет нинди ятIа, хиве кьунач. ГьакI хьайила, и рекьяй жавабдарвални вагондин проводникдин ва поезддин началъникдин хиве гьатзава. ЛГ, 2004, 26. VII.

* хиве кьун гл., ни вуж-вуч 1) хьайи, авур кIвалах хьайиди я, авайди я лугьун. Гьамбая фена шейхинин патав, пул вахце лугьуз. Шейхини пул хиве хкьадач. Ф. Гьамбал. [Мамед] - Жора! Вун дуьзвал хиве кьунал пашман туш хьи? Жора; - Ваъ. Дуьзвал хиве кьунал зун шад я. А. Аминов. Шуьшедал гелер. Гьакъикъат патал хиве кьуна кIанда хьи, сталинизмдин репрессиядикай чIехи зарар хьайи халкьарикай садни лезгияр я. М. М. Лацу лекеяр. 2) авур кардин иеси жув тирди лугьун. Пачагьди лагьана: - Жемятар! Икьван гьунарар къалурзавай кьегьал вуж ятIа, мердвилелди экъечIрай майдандиз, за зи пачагьвални гъадаз гуда. Садани хиве кьунач, я хтулдини лагьанач. Ф. Бязибурув хиве кьаз таз... Хьана хата, зиян, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ. 3) кьилиз акъудда лугьудай гаф гун. ЧIехи духтурди пул къачун тавуна, зи хер вичи сагъар хъийида лагъана хиве кьуна. Къ. М. Кьашкьа духтур. - Заз и йикъара сакIани мажал хьанач!- лагъана Сабира кьецелай атай Кьаюмаз. Багъишламиша, къвез хьанач. Инсанди хиве кьур кар чарасуз авуна кIандайд я. З. Э. КУТВ-диз фена. Ашуралидиз са аял кьванни тухвана хуьх, ваз суваб жеда, лагьайла ада хиве кьунач. З. Э. Муькъвел гелер. Квгз куьмекар гуз атанавайди я. Мад завай хиве кьур кар кьилиз акъуд тавуна жедани? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

* хиве тун [тту™] гл., ни нин вуч жавабдар авун. Гьар са завал хьайивалди тахсирар масабурун хиве твадайбур майданда жеда. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Заз инанмиш жез кIанзавай хьи, ада вичин и гьалдин тахсиркарвал зи хиве твазвач. А. Къ. Нехирбанни лекь. - Чан хтул, къе чна вун Армиядиз рекье твазва. ИкI, са тIимил йикъарилай, на гъиле автомат кьада, ЧIехи уьлкве ва гъакIни гъвечIи ватан - Миграгърин хуьрни секиндиз ксун патал. Им кьисметди ви хиве твазвай пара жавабдар кIвалах я. 3. Ш.. "За чIижревай чирна цуьквер хкягьиз..." Синонимар: илитIун, хивез вегьин.

* хивез вегьин гл., ни нин, вуж вуч са кардик кутун. - Хьайи затI авач, бег. Жез кичIезва. А хванаха ламран хва хьтинди я, инал са чIуру кIвалах хьайитIа, ви тахсирарни зи хивез вегьеда ви бубади. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: илитIун, хиве тун.. Антоним: хивяй акъудун.

* хивяй акъудун гл., ни нин жувалай алудун, жув азад авун са квекай ятIани. Буржи крар чпин хивяй Куьтягьна акъудна кIевяй, Хъсан нез-хъваз столовой, Гьак кефер чIугваз, Дагъустан. С. С. Дагъустан. Антоним: хивез вегьин..

ХЕВЕЛАГ (ХИВЕЛАНГ, ХИВЕЛГАН нугъ.) сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра арабадик квай, цана авай гьайвандин хев акъат тавурай лагьана кутадай хъуьтуьл лит. Хивелган къуьнеллаз... Мурсал цанай хуьквезвай. И. Гь. Заз вуч ава.

ХЕЙА нугъ., сущ. диде.

ХЕЙЛ кил ХЕЙЛИН

ХЕЙЛАХ || ХЕЙЛИН фарс, нар. кьадардиз гзаф. Хейлах вахт алатайдалай кьулухъ дере ацIанвай циф дагъдин ценеривай хкаж хьана. Ф. Лянет. Са хейлах вахтундилай судди вичин къарар кIелна. А. Ф. Газет кьадардилай виниз яз, вини дережада. Такваз хьана хейлин ара, эй, гуьзел. Е. Э. Эй, гуьзел. Яр такуна хейлин къар я. Е. Э. Ялгъуз. ГъвечIи-чIехида авуна кIвалах. Зегьмет чIугуна инсанри хейлах. А. Мут. ЦIийи багъ. И цIарарани чархара колхозар кьиле фидайди туш, - лугьуз Вердиди хейлин къакъра яна. З. Э. Муькъвел гелер. Чагъин яшариз акъатай, гъуьргъуь якIар алай гъуьлни паб, къуьн-къуьне игисна, хейлин вахтунда таза гьавадикай лезет къачуз балхундал акъвазна. А. А. Пад хьайи рагъ. Халкьар гзаф, чIалар хейлин Кьавкъазда Вири хура тун мумкин туш яракьдин. Х. Х. Масан баде. Нажмудинахъ кIвалени хейлин къайгъуяр авай. Ада кIарасар хадай, харадиз ядай, кIвализ хкидай, пичера цIай хъийидай, руьхъ акъуддай. ЛГ, 2002, 15. V. Синонимар: бегьем, гзаф, артух, са кьадар. Антоним: тIимил.

ХЕЙРАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) садакьа. Гатуз жеда квев дамахар, Ахьайиз межлисра махар, гьар йифиз аквадай ахвар Жеда квез хейрат, фекьияр. С. С. ИкI я гьакъикъат, фекьияр. 2) куьч. 'садакьадиз фейиди' манада ишлемишдай гаф. Валлагь, чан дуст, кIваляй экъечIна, къведайла, заз и балкIандал вун патал савкьватар эцигиз кIанзавай. И хейратди, кIурар вегьез, эцигиз туниач. Кард, 1987, Ха7. - Ваз хъсан я: каруяр ина садавни гвач, и хейратар гъикьван аватIа, килиг, - къалурдай рекьин къерех тирвал кIвачер кутIунна эцигнавай гьуьндушкайрин хараяр. М. Б. Шапка.

* хейратдиз фейиди сущ. садакьадиз фейиди. Ингъе гила саки са сят я хейратдиз фейидан гуьгъуьна гьатна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

Страницы: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz