Вход | Регистрация
Лезгинский язык: Грамматика · Словари · Разговорники · Библиотека · Форумы

Толковый словарь лезгинского языка

· А · Б · В · Г · Гъ · Гь · Д · Е · Ж · З · И · Й · К · Кh · КI · Къ · Кь · Л · М · Н · О · П · Пh · ПI ·
· Р · С · Т · Тh · ТI · У · Уь · Ф · Х · Хъ · Хь · Ц · Цh · ЦI · Ч · Чh · ЧI · Ш · Ы · Ъ · э · ю · я ·


ХЪИЙИДА, ХЬИЙИДАЧ хъувун куьмекчи глаголдин инкарвилин суалдин форма. Кил ХЪУВУН.

ХЪИЙИЗ, ХЪИЙИЗВА, ХЪИЙИМИР хъувун глаголдин формаяр. Кил. ХЪУВУН.

ХЪИКЬИФ сущ., -да, -да; гз. - -ар, -фри, -фра таза вергерин пешер апудна тандин кьалариз кьел вегьена кьве гъилелди капал тIуш гана недай затI. Къвезва са-сад суфрадал" НекIедин яйма, Мурабаяр гьар жуьре, Пешерин дулма. Хъчарикай афарар! ЦIразва ленгер. Имни чIиргъин, давугъа, Хъикьифар-вергер. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Сада хъикьиф гьазуриз Таза вергер кIватIзава. И. Гь. Шарвили.

ХЪИЛЕР хъел гафунин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ХЪЕЛ.

ХЪИЛЕЛДИ нар. хъел кваз. Кефияр дуьз техжедай кьван чкадал чIур хьанвай шоферди са ведредавай яд гъана хъилелди радиаторда цаз башламишна. Гь. М. Им къван, имни терез. Синоним: ажугъдалди. Антоним: хвешивилелди, шаддиз.

ХЪИЛЕР хъел сушествительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ХЪЕЛ.

ХЪИЛЕРУН гл., ни наразивилин гьиссер хьана рахун тавун. Дустари чаз мехъерзава, Ни ятIани хъилерзава, За шадвиляй кьуьлерзава Кьве вилни вал алаз, яр. А. С. Ашукь хьанва. зун.

ХЪИЛЯЙ 1 хъел существительнидин къакъатунин 1 падеждин форма. Кил. ХЪЕЛ.

ХЪИЛЯЙ 2 нар. садакай авай наразивилиз жаваб яз. -Куьн жуваз хийир къвезвай тIекве пек твазвайбурукай я, - лугьуз ада зи чинар капа. ТахьайтIа, куьне зи хъиляй ийизвайди яни? А. М. Мурк ракъики цIурурда.

ХЪИНЕЗМАЧ тIуьн глаголдин форма. Кил. ТIУЬН.

ХЪИПЕДИ, ХЪИПЕР къиб существительнидин формаяр. Кил. КЪИБ1

ХЪИПЕДИ, ХЪИПЕР къиб существительнидин формаяр. Кил. КЪИБ2 .

ХЪИПИ прил. дигмиш хьанвай машмашдин рангунин. Таму-тара хъипи пешер авадарзавай. З. Э. КУТВ-диз фена. Хъипи читинин булушкадин гьяркьу хел къакъажна, Зелфиди гъил це твазвай, булах галай патахъ са гьихьтин ятIани къаралту малум хьана. А. А. Умуд. Хъипи машмаш хьиз я тини. Фан рангни я яру хини. С. С. ГьажикIа.

* хъипи авун гл., ни-куь вуч хъипи рангуниз гъун. Аялри лацу цал хъипи ийизва. Р.

* хъипи машмаш хьтин прил. лап хъипи.

* хъипи хьун гл., вуж-вуч 1) хъипи рангуниз атун.... са тIимил вахтар адалай вилик къацу хьана тарарал атIласди хьиз нур гузвай пешер гила хъипи хьана кIвахьзавай. А. Ф. Бубадин веси. Хважамжам хьиз куда рагар: Гагъ хъипи, гагь вили жеда. Какахьда ал, туракъ рангар, Гагь шуьтруь, гагь аби жеда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. За хцел дафтардин хъипи хьанвай чар яргъи авуна. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) вуж кичIевилин гьиссери кьун. Дустагъдай хтанвай зи къунши, милицадин тIвар кьурла, хъипи жедай. Р.

ХЪИПиВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хъипи тир гьал. Фекьи малла МегьамедЭфендиди... куьлуь, хъипивал алай чIулав вилер Дадашал туькIуьрна... А. Ф. Бубадин веси.

ХЪИПРЕ къиб существительнидин актив падеждин форма. Кил. КЪИБ.

ХЪИПРЕПI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чиле цанвай хъчариз, емишриз зиян гудай гьашарат. Фена им гьуьлуьн кьерез... Кьуна гъапал гъуьлуьн хъипIрепIар. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. 2) це яшамиш жедай, бязи халкьари недай гьайван. Синонимар: пахлахан, цинцих. 3) юкьван тар квачир бязи гьайванрин (мес. шуькьуьнтрин) винел жедай кIеви кIарабдин къабух.

ХЪИРЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра какадин, кIерецдин винел патал жедай кьелечI ва кIеви пай. Сефербегаз абуру «туьлек авур кац», ада вичин чуруяр, спелар мукIратIдалди кьуниз, кьилни твана какадин хъире хьиз авуниз ва вичин яцIу ягълуди кьунавай кIурт гадаруниз килигна лугьузавайди тир А. Ф. Газет. КицIи сараривди кIерец хана, хъиреяр гадриз хехвер жакьвадайла, Магъсуд гьейран хьана амукьдай. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ХЪИРТИШ нугъ., сущ. дамар.

ХЪИТКЪИТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра хуш къведай квал.

* хъиткъитI(ар) кутун гл., ни-куь ник-квек хуш къведай квал кутун. Фекьиди йифди къатадиз хьана. Чидач, ам бажгъан хъукъвайди тирвиляй ятIа, я туш, чIутари адак хъиткъитIар кутазвайтIа. З. Э. КУТВ-диз фена. Анжах гьа муркIари чпи къурнавай таза шагьварди нерин хилерик хъиткъитIар кутазвай, япарин кьилер ифирзавай. Гь. М. Им къван, имни терез.

ХЪИТКЬЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра сагъ затIунай ам хана хьайи ва я сад-садав агуднавай затIар игис хьанвай чкада амай ара. Кьве раган хъиткьердай аватай ракъинин сифте нур мухан никIел алукьна А. А. Умуд.... куьче вилив хуьз акъвазнавай Мурсалован гадади, чинеба, хъиткьердал кIуф эцигна. А. И. Самур.

* хъиткьер авун гл., ни сагъ затIунай ам хана ва я сад-садав агуднавай затIар игис хьанвай чкада ара жедай гьалдиз гъун.

ХЪИТКЬИН: * хъиткьин хьун гл., вуч вичин къенепатан къуватдалди масадбуруз эиян жедайвал кIус-кIус хьун. Ингье бомба. Пачагьдин лап кIвачерик Аватнава. Гьайиф хъиткьин хьанач ам. Хъиткьин тахьай бомбадин сес вишерив Агакьна... А. С. Вилик жерге.

ХЪИТКЬиНАРУН каузатив, гл„ ни-куь вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир масадбуруз эиян жедайвал кIус-кIус авун. Цаву чархар хъиткьинардай ванер ийизвай. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Мад вучда кьван, кIанивили къванни хъиткьинарда лугьуда. З. Э. КУТВ-диз фена.

* хъиткьинардай шей сущ. са вуч ятIани къайдадикай хъиткьинаруналди хкудун патал махсусдаказ гьазурнавай яракь тир затI. Тахминан тушир делилралди, хъиткьинардай шей 3. Арухов яшамиш жезвай кIвалерин подвалда эцигнавай. Хъиткьинардай шей кардик кутунин нетижада пуд лагьай мертебадив агакьдалди гурар чкIана. ЛГ, 2005, 26. V.

ХЪИТКЬИНУН гл„ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир 1) масадбуруз эиян жедайвал кIус-кIус хьун. Цавай гьужумар авуниз акси вири серенжемарни абуру кьабулнавай. И кардикай сихдиз хъиткьинзавай зенитный тупарин гуьллейрини шагьидвалзавай. ЛГ, 2004, 26. VII. 2) куьч., вуж-вуч гзаф кIевиз ванер акъудун, гьараюн. КицI гьар сеферда, вичел ккIал атайла, хъиткьинзавай, амма кIваляй экъечIдай кас авачир. М. Б. Шапка. * рикI хъиткьинун.

ХЪИТРЕПI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра кIеви затIунилай алатдай ва я алуддай куьлуь кIус. Гъилевай, вични гъавурдик кваз устадвилелди кьунвай алмасди чуьнгуьрдин симерин ванциз ухшар сесер акъудзава. И ванер гуьзгуьяр атIузмай кьван гагъда хъитрепI алатун, фер атун, я тахьайтIа хун -ихьтин дуьшуьшар адавай жезвач. ЛГ, 2004, 15. VII.

ХЪИЦИКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хипен, гьерен хам. Кьве хъицикь тваз са бапIахда, Куьн кар ала квел, фекьияр. С. С. Фекьийриз. Инсанар тарифди, цагъ ягъай хъицикьар хьиз, табагъ ийида. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ХЪИЦиКЬДИН прил. хъицикьдикай цванвай. Адал (Е. Эминал. - А. Г.) кIукI шуькIуь къармукь хъицикьдин бапIах жедай. Н. А. Етим Эмин. Вагьуф бубади адетдин валчагъ, хъуьтIуьз хъицикьдин кIурт алукIдай. М. Вагьабов. Вагъуф-буба.

ХЪИЧИН гл., вуч; -еда, -ена; -ез, -езва; -ич, -ен, -ирай, -имир; хъичин тавун, хъичин тахвун, хъичин хъийимир 1) жими затI (яд, нек, иви) стIалар яз гадар хьун. Сивяй иви хъичена, лацу свах акъатна, чилел аватна, квахьна. 3Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Суриядин кьецIил хурариз ивияр хъичена, гапурдилай ивидин пар къарагъна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) куьч. гьар патахъ чукIун (нур, экв). Къени ам лап фад, Шалбуз дагъдин къуьнерихъай лаз-яр дагълариз, гуьлчименриз хъичин тавунмаз, инал атанвай. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар.

ХЪИЧИРУН гл., каузатив, ни вуч; -да, -на; -из, -зва; -ич, -ин, -рай, -имир; хъичир тавун, хъичир тахвун, хъичир хъийимир 1) жими затI (яд, нек) стIалар яз ягъун. Бубади, чилел алукьайла, фекьидин кьилелай алатай бапIах къачуна, чутхвардик кутуна, цяй ацIурна, гъана адан чиниз хъичирна. Къайи ци, фекьи вич вичел хкана. Б. Гь. Заз эвера. Абуру, гуя нубатар ийизвайди хьиз, цик тIуб кутаз, ахпа сада-садан чиниз стIалар хъичириз башламишна. З. Э. Булахдал. 2) куьч. гьар патахъ чукIун (нур, экв). Цав, чуьхвей гуьзгуь хьиз, михьи тир. Дагъларин лацу кукIушриз ракъини вичин нурар хъичирнавай. А. М. Лежбердикайни пуд стхадикай.

ХЪИЯ авун глаголдин буйругъдин форма. Кил. АВУН.

ХЪИЯГЪУН гл., ни; -да, -на; -гъиз, -гъзава; -гъ||гьа, -гъин, -гърай, -гъмир 1) акъатнавай затI акIур хъувун ва я хтун. Зун Бакудиз физва, мирес. Жуван сарарни хъияда, кIвалахни жагъурда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) тайин са чкада эцигун, секинарун (улакь, гьайван(ар). Машин, виридан куьмекдалди гараж эцигдалди, езнедин гьаятдиз хъиягъдайвал хьана. М. Б. «Жигули». 3) винел патал алкIур хъувун. Шикилдилайни жеда зун секин, КъазунайтIа ви булушкадин хел, Хьурай зун аниз хъиягъдай сатин... М. Б. Зун квел шад я. * кIулаз ягьун (хъиягъун), еб ягъун (хъиягъун).

ХЪЛАГЬУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир 1) лугьун глаголдин гьеракат тикрар жезвайди къалурзавай форма. Кил. ЛУГЬУН. 2) лагьайдал алава хъувун. - Сагърай, брат! - хълагьна, машин элкъуьрна, улакьрин гьерекат квай чIехи куьче галайвал машин гьална. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка.

ХЪЛУН лугьун глаголдин гьеракат тикрар жезвайди къалурдай, рахунра гьалтдай форма. Кил. ЛУГЬУН.

ХЪСАН 1 араб, прил бегенмиш жедай ери авай, лишанар квай, нетижаяр авай. "Пуд паб гъунугъ хъсан кар я лагьайтIа, Течир гъейри кесибдиз хабар жеди. Е. Э. ТIварун стхадиз. Ният уна вун базардиз фейила, Хъсан затI хьуй, - а къиметар гайила... Е. Э. Къавумдиз. Хъсан яшайиш, уьмуьр патал женг чIугуна кIанзавайди адаз хъсандиз чидай. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи.

* хъсан рехъ [сят] хьуй (хьурай)! межд. яргъал рекьиз физвайдаз лугьудай алхишдин гафар. - Квез хъсан сят хьуй! - лагьана ада гъилибанар рекье хутуна. А. И. Самур. Буба хцин сурал физвайди я лагьайла, абуру пашман яз разивилин кьилер эляна: «Ваз хъсан рехъ хьуй», -лагьана. Н. М. Буба.

* хъсан хьун гл., вуж-вуч ) бегенмиш жедай ери, лишанар, нетижаяр хьун. Белки, хъсан хьайитIа кьисмет, къадар... Вакай жеда чандиз дарман, Серминаз. Е. Э. Серминазахъ галаз суьгьбет Фу тIуьна чарни кIелай Къазимегьамедан гьал акваз-акваз хъсан хьана. А. И. Самур. 2) азарлудан гьал сагъ жез башламишун, сагъ хьун. Гьатнава кьве вил азарда, Хъсан тежез зун бизарда. Е. Э. Лугьуз.

ХЪСАН 2 нар. бегенмиш жедай ери аваз, лишанар кваз, нетижаяр аваз. Хъсан за вун чир ийидай, Белки, заз вун акунайтIа. Е. Э. Гъазанфераз. Девлетлу касдиз гзаф рикI алай семен балкIан авай. И балкIан хъсан хуьн Кьиличал тапшурмишна.. А. И. Къиргъин. Къазимегъамедаз и крар вири хъсан чизвай. А. И. Самур. Синонимар: хъсандаказ, хъсандиз, хъсанз.

* хъсан акун гл., низ вуч меслят акун. Агъмедаз вичин дуст, эгер ам яргъарай рахаз эгечIнаватIа, мад акъваз техйидайди чизвай, гьавиляй адаз кисна акъвазун хъсан акуна. А. Къ.

ХЪСАНАРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; хъсанар авун, хъсанар тавун, хъсанар тахвун, хъсанар хъийимир хъсан лишандиз, гьалдиз гъун. Произведениедин чIал хъсанарунин карда И. В. Сталинан «Марксизмда чIалан илимдин месэлайриз талукь яз» тIвар алай произведение лап хци ва лап кьудратлу яракь я. А. С. Жегьил. шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. МефтIедин ивидин гьерекат хъсанарун патал гъилер кьуьнтел кьван 10 декьикьада чими це твада. ЛГ, 2003, 7. VIII.

ХЪСАНБУР 1 прил.,; гзафв. кь. дишегьли вич хъуьрезва,... ада хълагьзава: - Абур хъсанбур я гъа-а... Абур муьтуьгъбур я гъа-а... Абур ведишбур я гьа-а... А. Исм. Эхиримжи къув. [Къули]. Ви хесетар гзаф хъсанбур я, тахьайтIа.... Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Синонимар: иербур, вижевайбур. Антонимар: нагьакьанбур, писбур.

ХЪСАНБУР 2 хъсанбур прилагательнидикай хьанвай существительное. Кил. ХЪСАНДИ.

ХЪСАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера масадан гьал, гуьгьуьл хъсан патахъ дегишардай гьерекат, кар. Хъсанвилиз писвал ийидай къелбикъараяр и дуьньядал герек туш, лагьана, ада абур къведни кьена. Ф. Ирид юкI алай пагьливан Магьамад. Вучда вакай; дуьнья, гьей... Герек туш ви хъсанвал... Е. Э. Дуьньядиз. Гъич са чIавуз квахьдайди туш хъсанвал. Е. Э. Дуванбегдиз. - Вири и хъсанвилерин эвез завай ваз къенлай кьулухъ виш йисузни хгуз жедач. З. Э. Муькъвел гелер. Вичиз хъсанвал такунвай инсандивай хъсанвал гьатдач. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Хъсанвилер чи инсанрин вири санлай яд хьанани? Х. Х. Зун куьчедал... За чан гузва и дуьньядал хъсанвал Са кIус кьванни артухарун паталди. М. Б. Зун инсан я... Хъсанвал чи инсанвилин терез я, Хъсандан чин чими рагъ хьиз хъуьрез я. М. М. Кьуна. Гуьнуькъара дуьнья! Ви югъ, ви йиф - вири сад хьанани, Хъсанвилер чи инсанрин вири санлай яд хьанани? М. Ж. Жанавурдин къув язава... Баку, Баку, рикIелай гьич алуддач Зун паталди авур хъсанвилер на? З. Р. Диде шегьер. Махсудан инсанвал, хъсанвал, дуьзвал, гьуьрметлувал, хуьре вирида аннамишнавай. З. Э Муькъвел гелер. Антоним: писвал.

* хъсанвал авун гл., ни, низ хъсан гьал арадиз гъидай кар авун. - Заз вун зи буба кьван кIан я. Зи буба кьейидалай кьулухъ вуна заз авур кьван хъсанвилер зи рикIелай фидач. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: хъсанвалун.

* хъсанвал гьуьлуьз вегьейтIани, {садрани] квахьдайди туш мисал 'хъсанвал садрани рикIелай фидайди туш' манадин мисал. Аллагь патал хьуй, ичIи гъилиз килиг, гьакI квахьдайди туш хъсанвал. Е. Э. Дуванбегдиз. Хиял мийир, менфятни авачиз, гьакI арадай квахьдайди туш хъсанвал. Е. Э. Дуванбегдиз. Бубади гайи несятар адан рикIелай фидачир. Рагьметлу бубади лугьудай, чан хва, гьар низ хьайитIани, жувалай алакьдай хъсанвал ая. Хъсанвал, чан бала, гьуьлуьз вегьейтIани, квахьдач. З. Э. КУТВ-диз фена.

ХЪСАНВАЛУН гл., ни низ; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; хъсанвач авун, хъсанвал тавун, хъсанвал тахвун, хъсанвал хъийимир хъсан гьал арадиз гъидай амал(ар) гъун. Хъсанвализ алахъ гъвечIи-чIехидаз, Вун багьа яз амукьдайвал гъвечIи-чIехидаз. О. Гьуьсейнов. Уьмуьрдин рехъ. Синоним: хъсанвал авун.

ХЪСАНВИЛЕЛДИ нар. хъсанвал хас яз. Синонимар: хъсандаказ, хъсандиз, хъсанз. вижевайдиз, вижевайдаказ, иердиз. иердаказ. Антонимар: пис, цисдаказ, писдиз.

ХЪСАНДА || ХЪСАНЗАВА гьал. хъсан тир гьалда ава. - Ви кефияр хьсанзавани? - Пис туш, чан руш. Ви Мурсал халу пенсиядиз экъечIнава. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Пемпеша кьатIузва: иесидиз анал хъсанзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. - Куьн хвашкалди, я бала!. - жузуна Умуят халади. - Хъсанзавани? Пара кьадар сагърай, Аллагьдиз шуькуьр, къени-къе хъсанзава. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Жегьил багъдин гьални хъсанзава, вири къелемар фараш я. ЛГ, 2004, 26. III.

ХЪСАНДАКАЗ нар. хъсан тир тегьерда. За Азербайжандин машгьур академик Бекир Набиевахъ галаз хейлин суьгъбетар авуна. Ада лагьай гафар зи рикIелай алатдач; «Азербайжанвияр ва лезгияр виш йисаралди къуьн-къуьне аваз яшамиш хьанавай стха халкьар я. И стхавал чна гьар юкъуз хъсандаказ гьиссзава. М. М. Чи адетар чна хвена кIанда. [Амахан]. - Заз чирвал, чна папар хъсандаказ гъилик кутун хьайитIа, иер жедайди хьиз аквада заз. Гь. Гь. Колхоз. Худа! На захъ хъсандаказ яб акала. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Государственный Думадин депутат хьун патал зун хъсандаказ гьазур хьанвай. ЛГ, 2003, 4. XII. Синонимар: хъсандиз, хъсанз, хъсанвилелди, вижевайдиз, вижевайдаказ, иердиз, иердаказ. Антонимар: пис, писдаказ, писдиз.

ХЪСАНДИ 1 прил.,; текв. кь. хъсан ери авай. [Садикьбег]. Меслягьат лап хъсанди, дуьзди тирвиляй, геж тавуна кьилиз акъудна кIанда. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Синоним: иерди, вижевайди. Антонимар: нагьакьанди, писди.

ХЪСАНДИ 2 сущ.; -да, -да; -бур, буру, -бура хъсан кас, затI, гьайван. Им писди я, им хъсанди лагьайла,... Чин ачухин Гъуцар мугьман атайла... Е. Э. Камаллу паб. Хъсандини писди чара тежезвай ксариз мад вуч лугьуда кьван? М. М. Чаз къагьриманар кIанда. Синоним: иерди, вижевайди. Антонимар: нагьакьанди, писди.

Страницы: 1 2 3 4
© 2013-2024 · Alpania-Mez Контакты Хостинг от uCoz