| Вход | Регистрация | ||
|
Толковый словарь лезгинского языка УМУДЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са кар кьилиз акъатдайдахъ агъунин гьисс хьунин гьал. Шиир Сулеймана... викIегь гафаралди, халкьдин восстанидал вичин шадвал ва адан эхир хъсан жедайвилик вичин умудлувал къалуруналди куьтягьнава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Антоним: умудсузвал. УМУДЛУВИЛЕЛДИ нар. умудлувал хас яз.... ам умудлувилелди дишегьлидин чиниз килигна. - За ваз кхьида. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Умудлувилелди лугьуз жеда хьи, алукьзавай йисузни фермерди хъсан бегьер къачуда. ЛГ, 2004, 16. ХII. Синоним: умудлудаказ. Антоним: умудсузвилелди. УМУДЛУДАКАЗ нар.. умудлу яз. Диде-бубади чаз кьилин образование къачудай, уьмуьрда умудлудаказ виликди фидай мумкинвал гана. ЛГ, 2004, 17. VI. Синоним: умудлувилелди. Антоним: умудсузвилелди. УМУДСУЗ прил. умуд авачир, умуд амачир. Шаирдин рикIин и гьал, белки адан умудсуз ашкъидивай я лугьузни жеда. М. М. Г. Халкьдин шаир. Антоним: умудлу. * умудсуз хьун гл., вуж Абур чахъ галаз рекье къвезвайбур туш, Абуру чаз куьмек гудани? -жузуна умудсуз хьанвай беглерикай сада. З. Р. Гьажи Давуд. Антоним: умудлу хьун. УМУДСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера умудсуз гьал. Эминан шииррин гзафбур, гъамунив, хажалатдив, умудсузвилив ацIанвай, дертэгьлидин кайи рикIяй акъатзавай чIалар я. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Адан еке чIулав вилер хажалатдив ва умудсузвилив ацIанвай... А. А. Умуд. Антоним: умудлувал. УМУДСУЗДАКАЗ нар. умудсуз гьал хас яз. РагъакIидай пата, цавун тагъдик гъеле мичIивал кумай ва ана зайиф жезвай гъетери умудсуздаказ рекIврекIв гузвай. А. А. Умуд. Антонимар: умудлувилелди, умудлудаказ. УМУДУН гл. ни нихъ-квехъ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; умуд авун, умуд тавун, умуд тахвун, умуд хъийимир 1) са хъсанвал жеда, кьилиз акъатда лагьана гьисс авун. Лугьудай: «Йикь коммунистар, фялеяр, Стхадихъни, бубадихъни умудмир». А. С. Дидедин кьисас. 2) фикир авун. Кьар авай рехъ я ман, кIвач цIуьдгъуьнна, рушав гвай хъенчIин квар хана. Галай папари умудна: квар ханачиз хьайитIа, Маллади руш гатана рекьида. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синоним: умуд авун. УМУМАН араб, нар. санлай, вири санлай. УМУМИ араб, прил. виридаз талукь. Зун, вун лугьуз фитне тахьуй арада, Сад ая куь хияларни мурадар. Куь араяр чIур тавурай чарада, Къуьн-къуьневаз умуми кар вилик твах. Н. Сам. Лезги, вавай жузан за... Вири хуьрерин умуми кавхадилай гъейри, гьар са хуьруь вичин кьилдин кавхани хкязавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Малум хьайивал, журналистрин... и умуми проект авторитетлу... ксари кьилиз акъудда. ЛГ, 2002, 1. VIII. Синоним: виридан. * умуми гафар сущ. адет патал лугьудай гафар. Умуми гафаралди жузунар-качузунар куьтягьайла, вири секин хьана. Анжах "таниш" - ваъ. М. Б. Шапка. * умуми образование сущ. вирибуруз хьун лазим тир кIелун, чирвал. Кьве переписдин арада республикадин агьалийрикай савадлубурун кьадарни гзаф хьанва. 15 йис ва мадни гзаф яшар хьанвай гьар 1000 агьалидикай 895 касди асул, умуми ва мадни виниз тир образование къачунва, ЛГ, 2004, 24. VI. Вузра, колледжра, лицейра ва республикадин умуми образованидин мектебра чаз чаради тир диндинни экстремиствилин идеологиядиз акси "иммунитет" арадал гъунин мураддалди кIелзавай жегьил жаванар руьгьдин марифатдин жигьетдай тербияламишунин кIвалах активламишна кIанда. ЛГ', 2004, 26. VII. * умуми собрание сущ. тайин са чкада кIвалахзавайбуру иштаракдай собрание. 1962 - йисан 18-майдиз Мукьтадиран тIварунихъ галай колхоздин колхозчийрин умуми собрание хьана. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. * умуми тIвар сущ. сад хьтин затIарин тIвар. УМУМИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кьве ва я са шумуд затIунихъ авай сад хьтин лишанар. - Валлагь, халу, лагьана Шахмарданова, - ви хиялда авай женнетдинни чи мурад тир коммунизмдин арада хейлин умумивал ава. А. А. Лезгияр. УМУМИЛАМИШУН гл., ни, вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; умумиламиш авун, умумиламиш тавун, умумиламиш тахвун, умумиламиш хъийимир кьве ва я са шумуд касдихъ, затIунихъ авай сад хьтин лишанар къалурун, кIватIун. Ина кьетIен къилихрин хейлин игитар ава: Тарта, Шагьабудин, Кисай, Суванай, Пеленг ва мсб. Гьахъвал, инсанвал, азадвал патал женг чIугуни абур сад ийизва, умумиламишзава, муькуь патахъай, игитрихъ гьардахь вичин чаравилер, кьетIенвилер ава, абурни автордилай устаддаказ къалуриз алакьнава. Р. Исаев. Азадвал хуьниз эвер гузвай эсер. Нажмудин Самурскийдин тIвар, адан кIвалахар ва зурба ирс дикьетдивди чирун ва умумиламишун, дагъустанвийрин алай ва гележегдин несилрив агакьарун лазим я! ЛГ, 2004, 26. VII. УМУН прил. 1) секин хесетрин, къал-къиж хас тушир. Тахай руш гзаф акьул авай, гьиляй хъсан кар къведай, умун къилих авайди тир. Ф. КIватIаш. - Вак кIусни тади акатмир, - лагьана дежурниди умун сесиналди. К., 1989, 5.II. 2). Синоним: милаим. 2) гар, къай авачир, хъуьтуьл. Ваз чида хьи, цавал лацу циф алаз, къвал квачир, гар галачир, секин, са гьал экуьвал квай йикъаз умун югъ лугьуда. Инсанарни гьахьтин умунбур жеда. Къал, туьнтвал абуруз тIебии кар туш. З. Э. Рамзият. УМУНАРУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; умунар авун, умунар тавун, умунар тахвун, умунар хъийимир умун тир гьалдиз гъун. ЧIехи бубадин амалдарвал за гьасятда кьатIана. Ада, тамададин гьукумдикай менфят къачуна, хтанвайбурун, эвелни эвел Севзиханан, сив агалзавай, адан мягьтелвални ва вич гьи чкадал аватнавайди ятIа кьил акъат тавунин кьизгъин гьал умунарзавай... А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: секинарун. УМУНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери умун тир гьал. И кIанивили адаз секинвал, умунвал, назиквал, чимивал, жегьилвилин кьуват... багъишнавай. Х. Ш. Ева Браун. Синоним: секинвал. УМУНДИЗ нар. умун яз. Дагъларай гурлудаказ, арандайни умундиз авахьзавай Кьулан вацIун ванци инсанриз теселли сабурни тагана авачир. А. Къ. Кьулан вацIун кьаркьулувар. - Бес куьне къаз вучиз хканач? -умундиз жузуна дидеди. Т. А. Къазран кака. Синоним: секиндиз. УМЫВАЛЬНИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра гъилер чуьхуьдай яд аваз кьакьанвал авай са затIунихъ галкIурнавай къаб. КIватI хьанвайбур чкIайла, машин варцел туна, Мирим кIвализ хъфена. Умывальникдал къазан запун акур ада кIвале са тамаша туна... М. Б. «Жигули». УН 1 рах., кIус рахазвайда лугьузвай фикирдал разивал къалурдай гаф. - Вун цIи школадиз физва ман? - Ун. - Диде хтанва ман кIвалахдилай? - Ун... П. Ф. Жуван руг. Ун, чан хтул... Ун, чан хва, - лугьудай Къабустан бади. - Масадбурухь дидеярни ава... бадеярни ава... Р. Гь. Зи ирид стха. Эврика гьим ятIа, гьадаз чизва. - Гьадан танишрикай яни? - лугьузва папа. - Ун, ун, лагьана за. Р. Гьажимурадова. Зи эврика, зи сервиз. Ун, я, -лагьана къул чIугуна за бубадин гафарал. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай. Синоним: эхь. УН 2 суф. глаголдин масдардин, асул формалин суффикс: г - ун, к~ун. УНА, УНАЧ кил. АВУН. УНИВЕРМАГ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьар жуьредин мал маса гудай еке магазин. Зун, чан вах, фена хуьруьз килигда. Заз ам бегьемвилелди акунвайди туш. Универмагдани са кьил эцягъин. Ам кьве мертебадинди я, гьа... иниз къведайла, вил хкIуна... Амма къене вуч аватIа чидач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. УНИВЕРСИТЕТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар', -ри, -ра кьилин образование гудай ва илимдин ахтармишунар тухудай чка. Физулиди 1979 - йисуз Хъуьлуьдрин юкьван школа кьизилдин медалдалди акьалтIарна. 1980 - йисуз МГУ-дин философиядин факультетдиз гьахьна. 1985 - йисуз университет акьалтIарна, ЛГ. 2004, 15. VII. Мирзеханов Велихан Салманханович - Саратовдин государственный университетдин тарихдин факультетдин декан, тарихдин илимрин доктор, университетда, Саратовдин "Новые времена" ва "Саратовский расклад" ( "Датравдадин" форматдин газетар) газетри тестикьарзавайвал, илимдин, кIелунин, регьбервилин бажарагъ авай аямдар я. ЛГ, 2004, 26. VII. УНЛУГЪ туьрк: унлугь лампа сущ. нафт кудай, гужлудаказ экв гудай алат. НафтIадин унлугъ лампади кIвалин кьен хъсан экуь авунвай. З. Гь. Ахварай авудай аваз. УНТIи(ЯР) сущ. чуьхверрин сорт. УПРАВЛЕНИЕ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра майишатдин са хел, пешекаррин кIвалах кардик кутазвай чIехи идара. УПРАВЛЯЮщИЙ урус, сущ.: -ди, -да; -яр, -йри, -йра управленидин кьиле авайди. УПРАВЛЯЮЩИВАЛ сущ.; -или, -иле управляющий тир къуллугъчивал. * управляющивал авун гл., ни управляющий тир къуллугъ кьилиз акъудун. УПРАЖНЕНИЕ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) школада кIелзавай тарсар чирун патал тамамрдай кхьинрин кIвалах(ар). 2) бедендин сагъламвал артухарун патал ийидай махсус гьерекатар. Гзаф упражненияр ийида вичиз ада. Нефесдихъ галаз къенез Михьи гьава чIугвада. А. Мут. Михьивал. -УР суф. причастие арадиз гъидай суффикс: къачур, тукIур. Алатай вахтунин причастияр кьве жуьре ава: 1) -ай( ви), -йи( ейи), -р( ур) суффиксри арадиз гъизвайбур: лагьай, чуьхвей, гайи, фейи, къачур, акур... Р. И. Гайдаров ва мсб. Лезги чIал. Педучилище патал учебник. Синонимар: -ай. УРА кил. ГЬУРРА, УРАГЪ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ген гуьдай алат. Килигзава яр къелемдиз Нехвер гуьзвай урагъдал. И. Гь. Вун жегьилдиз... Синоним: мукал, УРРА(РА)! кил. ГЬУРРА УРТА туьрк, прил. юкьван. Я девлетлу, я кесиб тушир. Ви рагьметлу буба урта лежбер тир. Гь. Къ. Четин бахт. УРТАБАБ 1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра девлетлуйринни кесибрин арада авай къатан инсанар. УРТАБАБ 2 прил. девлетлуйринни кесибрин арада авай къатан. - Гила адаз гьукуматди ништа вучдатIа, - лугьуз инал алай кесиб ва уртабаб лежберрин арадай рахунрин ванер акъатна, А. Ф. Газет. УРТАХ туьрк прил. са шумуд касдин пай квай. Лежберрин уртах майишат тешкил авунин идея вилик акъвазна. З. Э. Муькъвел гелер. Куь уртах тIвар я ам - Шарвилидин тIвар, Рухваяр, давамра чи тарихдин цIаяр. Х. Х. Талгьурай бязида... ЦицIигърин жемятдин уртах мулкунин кьадарни гзаф тушир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. * уртах авун гл., ни вуч са шумуд касдин пай квай гьалдиз гъун. Къав кквириз, шифер ягъиз, Папар жезва кIвал сувагъиз, Залан кIвалах уртах ийиз, Ажеб регьятвилер жеда. С. Лезги мехъер. * уртах хьун гл., вуж-вуч низ са шумуд касдин пай квайди хьун. -Я стхаяр, пул авайдаз Начаник уртах хьана хьи. Вичиз девлет бул авайдаз Кесибар алчах хьана хьи. С. С. Девлетлуяр-чиновникар. Синоним: шерик хьун. УРТАХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са шумудан пай квай гьал. Уртахвал хьсан я, уртахвилин кьадир чидайбуруз. Р. Синоним: шериквал. УРТАХВАЛУН гл., ни низ; -да, -на; -ил, -рай, -мир; уртахвал авун, уртахвал тавун, уртахвал тахвун, уртахвал хъийимир уртах тир гьалдин терефдар хьун. Синоним: шериквал авун, шериквалун. УРТАХВИЛЕЛДИ нар. уртахвал хас яз. Синонимар: уртахдаказ, уртахдиз. Антонимар: кьилди, текдиз. УРТАХДАКАЗ нар. са шумудан пай кваз. Синонимар: уртахвилелди, уртахдиз. Антонимар: кьилди, текдиз. УРТАХДИЗ нар. са шумудан пай квай гьал хас яз. Синонимар: уртахвилелди, уртахдаказ. Антонимар: кьилди, текдиз. УРУКУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIарасдин материалдай элкъвей тIеквен акъуддай махсус алат. –Гьа-ан, гъавурда акьуна! - гьалчIай рацIамрикай килигзавай урукулар хьтин вилер рахазвайдан чиниз сухзава кьуьзуьда. Б. Гь. ТIварун стхаяр. Синоним: бурав. УРУС 1 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра Россиядин Федерациядин гьукуматда кьадардиз виридалайни гзаф инсанрин миллетдин векил. Хашпересри, абурукай яз урусрини, гьар йисуз инсан дидедиз хьайи югъ еке сувар яз кьиле тухуда. А. Гуьлмегьамедов. Именинник ва хайи югъ. УРУС 2 прил. 1) урус миллетдин векил тир. ТуькIуьр хьунин рекьяй поэмадик са бязи нукьсанар кватIани, идеядин рекьяй чаз авторди (X. Тагьира. - А. Г.) неинки са лезгийрин, гьакI вири Дагъустандин литературадани, саки сифте яз,... халкьдин векилирин ва урус инженердин зегьмет къалурзава. А. Гьажимурадов. Зегьметдин ашукь. Садра за гьа алимдиз урусрин чIехи историк ва журналист В. Л. Величкоди лезгийрикай кхьей гафарни тикрарна: «Лезги тайифайрихъ хуьруьн майишат вилик тухудай чIехи агалкьунар ава. Абуру кустарвилин къайдада расзавай майишатдин къапар Юкьван Азияда машгьур я. Абуру чилериз серф ийизвай зегьмет урус лежбердин гьич акьулдизни. кьведач... Абур рикI ачух, мерд, гафунал мягькем, авай гаф чинал лугьудай ксар я» М. М. За нин бахтар чуьнуьхна хьи... 2) урус гьукуматдин. Урус пачагь къуватлу я. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 3) урус миллетдин векилрин хайи чIалан. - Сифте инай ван хьайибур урус гафар хьана хьи, - зарафартна Агьмеда. М. Б. ЦIийи мискIин. Синонимар: рус, русский. * урус мектеб сущ. урус чIалал тарсар гудай мектеб. Яш тамам хьанамазди вичин хтулар Исмаил бубади урус мектебдик кутуна. Д. Шерифалиев. Къабил бубадихъ галаз гуьруьш. * урус турп нугъ., сущ. редиска * урус чIал сущ. урус миллетдин векилрин хайи чIал. И цIийи гафарикай бязибур чи чIалаз урус чIалай, бязибур азербайжан чIалай ва бязибурни маса чIаларай къвезва: ударник, спутник, комсомол, школа, колхоз, совхоз, пионер, ракета, атом, учитель, сельсовет... Н. А. Литературадин хрестоматия. - Яда, квез куьз кичIезва? За къурьан урус чалалди кIелайди я. М. Б. ЦIийи мискIин. УРУСДАЛДИ нар. урус чIалалди. Тажубарнава -рушаз чи газетда вичин шейэр тагунихъай гъакъван къурху ава. Вични гьа патан юлдашри кичI кутазва. Белки гьавиляй чаз чарни урусдалди кхьенватIа? ЛГ, 2004 11. XI. УРУСЛАМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; урусламиш авун, урусламиш тавун, урусламиш тахвун, урусламиш хъийимир урус миллетдиз элкъуьрун. УСАЛ туьрк, прил. 1) вуч еридиз хъсан тушир, пис. Ибурни къаравулри пачагьдин патав тухвана. Ада ибур са усал кIвале тваз туна, ракIар куьлегдалди агализ туна. Ф. Гьуьлуьн руш. Магьир устIарди усал, кубут шейни интигъа пишкеш хьиз туькIуьрда. М. М. Лезги тIвар алатIа. Чи гьар са касдин уьмуьрни са жуьредин илим я, амма и илим куьне мектебра къачузвай илимдилай тIимилди я, усалди я.: . КIел авун исятда заманадин кьилин мурад я! Къ. М. Фендигар сикIрен эхир. - Я баде, ибур вири усал шейэр я. Са куьнизни виже къвезмайбур туш. - Усал шейэрихъни чпин къимет авайди я... Гьабурузни яшамиш жез кIанзавайди я... А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) вуж вичин тIварцIиз хас ери авачир, алакьунар авачир. Патахъ шегъре. патавни дуьз жигъирар. Усал пачагь, патав кьегьал назирар. Вилик-кьилик усал шаир акатда, Ягь гваз кьерех жеда хъсан шаирар. И. Гь. Патахъ шегьре... Синоним: кубут. * усал авун гл., ни-куь вуж-вуч усал гьалдиз гъун. Заз чиз, Афгъанистандин гьахъсуз дяведа телеф хьун хъсан я, икьван жув усал ийирдалай. А. Къ. Мад сеферда инсандин ажузвиликай, * усал хьун гл., вуж-вуч 1) еридиз хъсан тушир, пис гьалдиз атун. Эхиз жезмач хьи, икьван усал хьун... М. Ж. Меслят ийиз зи патав ша. 2) масадбурулай агъуз тир дережадиз атун. - Гзафбурун гьаятра «Жигулийри» ванзава. Вучиз усал жеда зун? Зазни къачуз кIанзава. Ш. Къ. Перт кьуьзуьбур. Гьакьван вири усал хьана жуванбур? Патан къаргъа кьурал кьуна дуванбег? З. Ш. Къецел йифди... УСАЛАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; усалар авун; усалар тавун; усалар тахвун; усалар хъийимир усал тир гьалдиз гъун. ЧIални чи бубайра пакдиз хвена чав агакьарнавай багьа аманат я. Ам усалардай ва квадардай ихтияр гьич са лезгидизни авайди туш. ЛГ, 2004, 12.II. Веледри вун усаларнан? Хьайид тахьай мисаларнан? М. Ж. Машмаш тарак. Страницы: 1 2 3 4 |
| |||||||
|
